Rimska Republika
From Wikipedia, the free encyclopedia
From Wikipedia, the free encyclopedia
Rimska republika (latinski: Res publica Romana) je bio period antičke Rimske civilizacije koji počinje padom Rimskom kraljevstva 509. godine p.n.e. i završava osnivanjem Rimskog carstva 27. godine p.n.e. U ovom periodu Rimska republika je proširila svoju hegemoniju iz neposredne gradske okoline na cijeli mediteranski svijet.
 | Ovaj članak ili neki od njegovih odlomaka nije dovoljno potkrijepljen izvorima (literatura, veb-sajtovi ili drugi izvori). |
| Rimska republika Senatus Populusque Romanus |
||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 509. p. n. e. – 27. p. n. e. | ||||||||||
|
||||||||||
|
||||||||||
 |
||||||||||
| Glavni grad | Rim |
|||||||||
| Službeni jezik | Latinski, grčki | |||||||||
| Državno uređenje | Oligarhija, republika | |||||||||
| Konzul | ||||||||||
• 509–508. p. n. e. |
Lucius Junius Brutus, Lucius Tarquinius Collatinus |
|||||||||
| Gaius Julius Caesar Octavianus, Marcus Vipsanius Agrippa |
||||||||||
| Zakonodavstvo | ||||||||||
| Površina | ||||||||||
| 1.950.000 km2 km2 | ||||||||||
U prva dva stoljeća svog postojanja, Rimska republika se proširila kombinacijom saveza i osvajanja na cijelo Apeninsko poluostrvo. U sljedećem stoljeću zauzeli su Sjevernu Afriku, Pirinejsko poluostrvo i južni dio današnje Francuske. Dva stoljeća nakon toga, krajem 1. stoljeća p.n.e., zauzeli su Galiju, Grčku i istočni Mediteran. U to vrijeme, unutrašnje tenzije su dovele do niza građanskih ratova koji su kulminirali atentatom na Julija Cezara, što je dovelo do tranzicije iz republike u carstvo. Tačan datum tranzicije je još uvijek predmet interpretacije. Historičari se ne mogu dogovoriti oko tačnog datuma kraja Rimske republike; Cezarov prelazak preko rijeke Rubikon 49. godine p.n.e., Cezarovo imenovanje za diktatora 44. godine p.n.e. ili poraz Marka Antonija i Kleopatre u bici kod Akcija 31. godine p.n.e. Ipak, većina historičara koristi isti datum kao i stari Rimljani, kada je Rimski senat dao Oktavijanu titulu August 27. godine p.n.e.
Rimsku vladu su predvodila dva konzula koja su se svake godine birali od strane rimskog senata. Pošto je rimsko društvo bilo hijerarhijski složeno po modernim standardima, rimska vlada je bila pod velikim utjecajem borbi između patricija, rimske aristokratije, i plebejaca, daleko brojnijih građana. Vremenom, zakoni koji su dali plebejcima prava na najviše funkcije u Rimu su ukinuti ili oslabljeni, a vodeće plebejske porodice su postale punopravni članovi aristokratije. Lideri Republike su razvili jaku tradiciju i moralnost zahtijevajući javne službe i pokroviteljstvo u miru i ratu. Rimsko pravo i zakonodavne strukture se i dalje mogu uočiti širom Evrope i većeg dijela svijeta u modernim nacionalnim državama i međunarodnim organizacijama.
Od osnivanja Rima, njegovi vladari su bili monarhi koje su birali patricijski plemići koji su činili Rimski senat. Posljednji rimski kralj je bio Lucije Tarkvinije Oholi. U tradicionalnoj rimskoj historiji, Tarkvinije je protjeran 509. godine p.n.e. jer je njegov sin Sekst Tarkvinije silovao plemkinju Lukreciju koja je nakon toga sebi oduzela život. Lukrecijin otac, njen suprug Lucije Tarkvinije Kolatin i Tarkvinijev nećak Lucije Junije Brut su uz podršku Senata i vojske prisilili Tarkvinija u egzil u Etruriju.
Senat je pristao da ukine monarhiju. Većina kraljevih bivših funkcija prenesena su na dva konzula koja su izabrana na mandat od godinu dana. Svaki konzul je imao sposobnost da djeluje, ako je potrebno, istim vetom koji su posjedovali kraljevi. Ako konzul zloupotrijebi ovlasti u službi, mogao bi biti procesuiran kada mu istekne mandat. Brut i Kolatin su postali prvi konzuli Rimske republike. Uprkos Kolatinovoj ulozi u stvaranju republike, pripadao je istoj porodici kao i bivši kralj, te je bio prisiljen odustati od službe i napustiti Rim. Na mjesto konzula zamijenio ga je Publije Valerije Publikola.
Razdoblje postanka i ranog doba rimske republike označava vrijeme osnivanja i osiguranja rimske države. 496. p. n. e. Rimljani pobjeđuju Latine u bici kod Regilskog jezera a 493. p. n. e. stvaraju i ulaze u savez s federacijom latinskih gradova. U ovom razdoblju se i javljaju i prvi sukobi između plebejaca i patricija (prvi secessio plebis), gdje plebejci, zbog svog teškog položaja u gradu koji je pod vlašću patricija, odlučuju napustiti grad Rim i osnovati drugo naselje. Polovinom 5. vijeka p. n. e. Decemvir objavljuje tablicu dvanaest zakona, čime se određuju prava rimskih građana.
U tom razdoblju Rim je igrao vrlo važnu ulogu u u Latiju, pa je odmah nakon uspostavljanja Republike, Rim počeo sistemno provoditi politiku širanja svojih teritorija. Ipak, u tim svojim teritorijalnim pretenzijama, Rim je, na samom počenju širenja, doživio i poraze. Najteži od njih je bio 387. p. n. e. kada su grad zauzeli i opustošili Kelti. Grad se ubrzo oporavio i nastavio svoje širenje kako na jug tako i na sjever, pri čemu je došlo do oštrih sukoba protiv Samnita između 343. p. n. e. i 290. p. n. e.
Poslije 340. p. n. e. , Rimljani uspijevaju kontrolirati većinu gradoma u području Latija. Od negdje oko 280. p. n. e. poslije sukoba sa Pirom i pobjedom nad njime, Rimljani osvajaju i južnu Italiju, gdje su već stoljećima bili prisutni stari Grci i na taj način dolaze u dodir sa njihovom kulturom. U cilju ostvarivanja i održanja kontrole na osvojenoj teritoriji, Rimljani počinju osnivati svoje kolonije i provincije, što opet vodilo ka stvaranju saveza sa gradovima i plemenima sa različitim pravima i privilegijama:
U razdoblju između 246. p. n. e. i 146. p. n. e., Rimljani vode punske ratove nakon čega grad-država Rim postaje vrlo moćna. Prvi punski rat (264. p. n. e. - 241. p. n. e.) počinje zbog sukoba interesa Rima i trgovačke države Kartage zbog otoka Sicilije. Rimljani bivaju prinuđeni izgraditi pomorsku flotu i 241. p. n. e. uspijevaju poraziti Kartagu, koja kapitulira, plaća ratnu odštetu Rimu i odustaje od Sicilije, ali zauvrat zadržava svoj uticaj u Španiji, gdje osnivaju svoje novo kolonijalno carstvo.
U međuvremenu, genijalni kartaginjanski strateg Hanibal prelazi Alpe i 218. p. n. e. započinje Drugi punski rat (218. p. n. e.- 201. p. n. e.) protiv Rima. Poslije promjenjivog uspjeha kartaginjani ostvaruje neke važnije pobjede i kada je izgledalo da će Hanibal osvojiti Rim, Rimljani ipak uspijevaju sačuvati svoj uticaj i pobijediti Hanibalovog brata u bici kod Metaura (207. p. n. e.) nakon čega slabi i moć samog Hanibala i usprkos savezu sa makedonskim kraljem Filipom V. koji također 214. p. n. e. započinje ratove s Rimom, Rimljani se uspijevaju iskrcati u sjevernu Afriku i konačno se u bici kod Zame (201. p. n. e.) obračunati s Kartagom. Kartaga je izgubila sve svoje teritorije. U Trećem punskom ratu (149. p. n. e. – 146. p. n. e.) Rimljani su pobijedili ostatak Kartažana i osnovali su provinciju Afriku.
Rimljani su se već 200. p. n. e. politički umiješali u Grčku i stali na stranu malih i srednje jakih zemalja i na taj način se suprostavili Makedoniji, pa su čak 196. p. n. e. proglasili Grčku slobodnom ali pod rimskim protektoratom, što je uzrokovalo i nemire, pa su 192 – 188. p. n. e. morali voditi rat protiv širenja sirijskog kralja Antioha III. Nakon pobjede i povlačenja sirijske vojske, Rim se u Trećem rimsko-makedonskom ratu (171 – 168. p. n. e.) konačno obračunava sa Makedonijom kod Pidne i proglašava Makedoniju svojom provincijom.
Pobjedom protiv Kartage i Makedonije i stavljanjem njihovih teritorija pod svoje okrilje, ali i protjerivanjem Sirijaca, Rim u tom razdoblju gospodari cijelim zapadnim svijetom, dok na istočnom dijelu, Rim štiti slabi ptolomejski Egipat od Seleukida i 133. p. n. e. na tlu Pergama osniva provinciju Aziju.
U tom razdoblju se pojavljuju i prvi otpori unutar Rima. 136. p. n. e. počinje pobuna robova na Siciliji, a od 111. p. n. e. - 105. p. n. e. Rim vodi rat protiv Jugurte u Numidiji. Sa sjevera na Rim nasrću i germanska plemena Teutonci i Cimbri, a 104. p. n. e. započinje i drugi robovski rat. Od 91 do 88. p. n. e. italski savezi vode rat protiv Rima, što iskorištava Mitridat VI. Eupator i zauzima provinciju Aziju pri čemu ubija nekoliko hiljada rimskih naseljenika. Kornelije Sula se imenuje za upravitelja Azije i zapovjednika u pontonskim ratovima protiv Mitridata VI. Eupatora čime se zaoštravaju i počinju sukobi unutar Rima.
Uspon i razvitak Rima kao vrlo moćne države donio je pored mnogih prednosti također i probleme. Kao ključni problem se pokazao agrarni, tijesno povezan za vojno ustrojstvo, što je u krajnjem slučaju dovelo do sukoba i građanskih ratova u samom Rimu i vodilo ka propasti rimske Republike.
Tradicionalni milicijski sistem, kod kojeg su svi građani uključeni u odbranu i vođenje rata, pokazuje se nepraktičnim zbog uvelikog širenja rimske države. Poslije poraza u Jugurtinom ratu i u ratovu protiv Teutonaca i Cimbra, Gaj Marije uspijeva provesti vojnu reformu, gdje se uvodi od dobro obučenih vojnika profesionalna vojska, a koja je dovela do uske povezanosti vojnika sa svojim zapovjednicima. Za većinu vojnika koji nisu posjedovali zemlju, vojna služba nije više bila obveza već izvor zarade. Oni su, osim podjele plijena iz osvajanja, od svojih zapovjednika očekivali da im po prestanku vojne službe bude dodijeljeno i zemljište. Skrb veterana na taj način sve više postaje političkom raspravom u Rimu.
Uska se povezanost jedinica za pojedine zapovjednike iz drugog kuta pokazala ko otežavajuća okolnost političkog ustrojstva Rima. Naime, zapovjednici su dobili mogućnost da se pomoću svojih jedinica a iz svojih sopstvenih interesa suprostave volji Senata ili narodnih skupština, pa je vrijeme građanskih ratova obilježeno ambicioznim idejama političara i njihovih «privatnih « vojski.
Politički sukobi unutar Rima se počinju zaoštravati od 132. p. n. e. U stalnom su političkom sukobu optimati i popularisti, pri čemu se popularisti zalažu za promjenu socijalnih razlika u Rimu kroz uvođenje agrarne reforme. Pokušaju narodnih tribuna Tiberija Grahka 133. p. n. e. i njegovog brata Gaja Grahka deset godina kasnije nisu urodili plodom. Gaj Marije 107. p. n. e. uvodi vojnu reformu i postaje vođa popularista.
Na drugoj strani na čelo se stavlja Kornelije Sula. Poslije pobjede nad Mitridatom VI. Sula se 88. p. n. e.. vraća u Rim i protjeruje Marijeve pristalice iz Rima i zavodi diktaturu. 82. p. n. e. se ponovno obračunava sa Marijevcima u krvavoj bici kod Porta Kolina nakon čega ponovno ulazi sa svojim legijama u Rim, obračunava se sa svojim protivnicima i zavodi diktaturu i mijenja ustav.
Nakon prvog građanskog rata u Rimu, uspiješni zapovjednici preuzimaju vrlo važnu ulogu. Pompej Veliki, koji je kao mlad zapovjedik bio u Sulinim postrojbama, steče veliku slavu nakon pobjede nad Seleukidima i osnivanja novih porovincija i sklapa savez sa Krasom i Cezarom (trijumvirat), što je ujedno i vrlo jasan pokazatelj strukturne slabosti kasne Republike, čije institucije nisu bile dorasle nastaloj krizi. Poslije pogibije Krasa 53. p. n. e., a i velike moći Pompeja ali i Cezara, 49. p. n. e. dolazi do njihovog sukoba čime ujedno počinje i drugi rimski građanski rat, nakon čega Cezar pobjeđuje Pompeja 48. p. n. e. kod Farsale i protjerava ga u Egipat. Poslije pobjeda nad Pomejevim pristalicama u Hispaniji i Egiptu, Cezar postaje i jedini vladar Rimskog Carstva, što uzrokuje 15. marta 44. p. n. e. atentat sa smrtnim ishodom na njega u Senatu i početak trećeg rimskog građanskog rata. Cezarov bliski saradnik Marko Antonije i nećak Oktavijan se udružuju i pobjeđuju republikance 42. p. n. e. kod Filipa u Grčkoj.
Izgledalo je da se situacija iz 49. p. n. e. ponavlja: Marko Antonije i Oktavijan dijele rimske teritorije ugovorom iz Brindizija na interesne sfere, Antonije vlada istočnim a Oktavija zapadnim dijelom. Međutim Antonije i njegova, bivša Cezarova, ljubavnica, Kleopatra počinju sanjati o velikom carstvu, čiji bi središte trebalo biti na istoku, što 32. p. n. e. uzrokuje i prekid prijateljstva između njih dvojice. Pod uticajem Oktavijana, senat objavljuje rat Egiptu i u odlučujućoj bitki kod Akcija 31. p. n. e. Oktavijan protjeruje Antonija i Kleopatru u Egipat, gdje oni nedugo zatim umiru. Egipat postaje provincija pod izravnom vlasti budućeg cara Oktavijana. Oktavijan postaje samostalni vladar Rima i preuzima sve ovlasti od republikanskih institucija i 27. p. n. e. osniva Rimsko Carstvo. On biva proglašen počasnim imenom Augustus. Od svih republikanskih institucija ostavio je samo senat, ali je imao apsolutnu moć nad njime.
Rimska Republika je imala mnogo činitelja podjele vlasti koji se i danas mogu naći u mnogim državnim uređenjima širom svijeta.
Od posebnog značaja državnog uređenja rimske republike su bila tri principa:
Najveću izvršnu neograničenu vlast u rimskoj republici je imao konzul imperium maius. Konzuli su bili odgovorni za vrhovno vojno zapovjedništvo, pravo presude, uprava nad Senatom i Comitiama. Tokom kriza, postojala je mogućnost imenovanja diktatora na 6 mjeseci koji je imao summus imperium, tj. svi su mu bili podčinjeni osim pučkih tribuna.
Nosaitelji vlasti su bili imenovani kroz tri različite skupštine:
Rimski Senat i narodne skupštine (Comitia), koji su bili nadležni i za zakone, su nadgledali rad svih činovnika. Članovi senata nisu bili birani već imenovani iz sloja cenzora na doživotno vrijeme. Prvobitno u Senat su birani samo patricije, a kasnije i plebejci.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
