Arheološko područje Donja Dolina

Arheološko područje Donja Dolina nalazi se u selu Donja Dolina, općina Gradiška. Proglašeno je za nacionalni spomenik Bosne i Hercegovine.^[1] Istraživanja su obavljana u više navrata u periodu 1896.-1987. god. i vodili su ih Franjo Fiala, Ćiro Truhelka, M. Mandić, Zdravko Marić, V. Nikolić, i Z. Žeravica.

Selo Donja Dolina smješteno je na desnoj obali rijeke Save, oko 17 km nizvodno, od Gradiške. Ovaj predio, pogodan za poljoprivredu i stočarstvo, bogat šumom i divljači, nalazi se oko pedesetak kilometara sjevernije od bosanskih planina bogatih gvozdenom rudom. Sve to uslovilo je stvaranje dugotrajnog, velikog praistorijskog naselja, koje vremenom postaje jedan od važnijih trgovinskih centara uz Savu i u ovom dijelu Evrope.^[2]

Sjeverna Bosna pripada južnoj periferiji karpatskog bazena, a svojim geografskim položajem predodređena je da bude posrednik između Podunavlja i prikarpatskih zemalja na jednoj i zapadnog Balkana i istočne jadranske obale na drugoj strani. Stanovnici sjeverozapadne Bosne pripadali su velikom etničkom stablu Panona, a stanovnici Donje Doline smatraju se južnim ogrankom panonskih Oserijata.

Povremeno naseljavanje u Donjoj Dolini počinje u III milenijumu p.n.e. u doba eneolita, o čemu svjedoči bakarna sjekira pločastog oblika i prvoj polovini II milenijuma p.n.e, u doba ranog bronzanog doba, o čemu svjedoči bronzana sjekira i bodež. Oko 1200. godine prije naše ere, početkom kasnog bronzanog doba na ovom lokaliteu započinje kontinuirano naseljavanje i život u ravničarskom otvorenom naselju sa područja Podunavlja i sjeverne Panonije, koji traje sve do I vijeka n.e., kada je definitivno napušten. Periodi života u naselju su na osnovu arheološkog materijala, podijeljeni u nekoliko faza.

Kasno bronzano doba i početak starijeg željeznog doba 1200-700 godine p.n.e.- starije naselje; Starije naselje pripada, unutar područja sjeverne Bosne, II fazi kulture polja sa urnama.^[3] U tom periodu sreću se na keramičkom i metalnom materijalu pojedini srodni elementi sa područja savsko-dravskog međurječja, ali i sa područja između Alpa i Panonske nizije.

Starije željezno doba 700-360 godine p.n.e.-naselje na Gradini i grobovi na Timenačkoj gredi. Krajem 8. vijeka p.n.e. klimatski i hidromorfološki uslovi razlog su prestanka života u starom razbacanom ravničarskom naselju i preseljenju na Gradinu, na kojoj se formiralo novo zbijeno naselje. U starijim fazama, naselje na Gradini bilo je sojeničko, uzdignuto nad zemljom oko 1 m ili nešto više. Poneki kolci bili su i do tri metra zabijeni u zemlju.

Naselje postaje važan privredni centar, a trgovina zauzima značajno mjesto. Trgovinske veze sa bližim i daljim krajevima su raznovrsne (Sanski Most, Glasinac, Makedonija, Bugarska, Sjeverna Italija,...), o čemu svjedoče metalni i keramički predmeti. Sa Baltika su u Donjoj Dolini nađene brojne jantarske perle. Sigurno datirani ženski grobovi sadrže parove sljepoočnih kolutova, tordirane bronzane ogrlice, ogrice od jantarskih perli, masivne narukvice fibule, kompozitni pojas i 1 do 2 zemljane posude. Muški grobovi su bogati ratnom opremom. Bogatiji grobovi imaju kao prilog kacigu, štit sa bronzanom ili gvozdenom oplatom, 2 koplja, mač i nož. Na keramici se prvi javljaju i grčki uticaji, između kojih je i pojava kukastih krstova na grijalicama i pokretnim pećima.^[4]

Mlađe željezno doba i prodor Kelta od 360. p.n.e. do početka I vijeka n.e.- Kada je taloženjem kulturnih slojeva nivo zemljišta porastao, na istom prostoru razvilo se ravničarsko, dobro organizovano i uređeno naselje, s kućama poredanim u pravilne nizove i sa komunikacijama između redova kuća širokim oko 1.5 m. Kuće su bile velike 15x8 do 10 m podijeljene u više prostorija. Zidne konstrukcije su bile od drveta i lijepa koji je ponekad bio ornamentisan. Unutra su bile glinene peći ili ognjišta. Prodorom Kelta ili uticajem njihove kulture na krajeve na desnoj obali Save nije prekinut život u Donjoj Dolini. Keltski metalni nakit i oružje i keramički materijal se javlja u znatnoj količini u periodu od 250. p. n.e. do početka naše ere, uporedo sa domaćim keramičkim materijalom.