Лаці́на-сі́нэ-флексіо́нэ (Latino sine flexione — латынь без словазмянення) — міжнародная штучная мова на аснове латыні, створаная італьянскім матэматыкам Джузэпэ Пеана ў 1903 годзе. Пасля дапрацоўкі ў 1908 годзе атрымала назву інтэрлінгва (не трэба блытаць з іншай штучнай мовай з аналагічнай назвай — Інтэрлінгва).
Алфавіт і правапіс
Алфавіт лаціна-сінэ-флексіонэ супадае з лацінскім:
a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z ae oe
Тое ж самае адносіцца і да правапісу. У мэтах спрашчэння магчыма пісаць e замест ae i oe, t замест th i f замест ph.
Вымаўленне
Звычайна ўжываецца вымаўленне, адпавядаючае так званай «класічнай» / «рэканструяванай» лацінскай мове:
- b чытаецца як «б», але як «п» у спалучэннях bs і bt.
- c заўсёды чытаецца як «к».
- h чытаецца як англійскае ці нямецкае «h» (глухое прыдыханне). Але ў спалучэннях ph, th, ch i rh не чытаецца ўвогуле (гэта значыць, яны вымаўляюцца як «п», «т», «к», і «р» адпаведна).
- qu — як «кў».
- s — заўсёды як «с».
- v — як «в» ці «ў».
- y — як нямецкая «ü» ці французская «u».
- ae — як «ай».
- oe — як «ой».
Вымаўленне астатніх гукаў адпавядае прынятай традыцыі. Дапушчальныя тыя ці іншыя адхіленні ад гэтага вымаўлення ў бок традыцыйнага, што адлюстроўваецца ў арфаграфіі (гл. вышэй). Галоўны націск заўсёды прыпадае на апошні склад слова, другарадны — туды, дзе гэта патрабуецца для мілагучнасці.
Слоўнікавы склад
Асноўная маса словаў запазычана з латыні, але ў відазмененай форме. Усе назоўнікі бяруцца ў форме аблатыва адзіночнага ліку. Прыметнікі бяруцца ў форме намінатыва адзіночнага ліку сярэдняга роду (для прыметнікаў на -e i -um, прычым -um мяняецца на -o). Дзеясловы ў большасці выпадкаў маюць форму ўсечанага лацінскага інфінітыва (адкідаецца канчатак -re).
Агульная характэрыстыка словаўтварэння
Лаціна-сінэ-флексіонэ — твор натуралістычнага кірунку ў канструяванні міжнародных моў. Яе граматыка ў асобных выпадках прасцейшая за граматыку эсперанта (напрыклад, адсутнічае скланенне прыметнікаў, змена дзеясловаў паводле часу, абавязковае ўжыванне канчатка множнага ліку). Але пры гэтым сістэма словаўтварэння запазычана з мовы-крыніцы — латыні і з-за гэтага валодае ўсімі якасцямі словаўтварэння еўрапейскіх натуральных моў: наяўнасцю выключэнняў, некалькіх мадэляў для ўтварэння аднаго і таго ж. Таму мова аказваецца больш складанай за любую іншую аўтаномную для чалавека, які не ведае ў той ці іншай ступені латынь.
Словаўтварэнне
Дзеяслоў
У дзеяслова адсутнічаюць катэгорыі асобы і ліку. Напрыклад: Me salta — Я скачу. Vos salta — Вы скачаце. Illo salta — Ён, яна, яно скача. Адсутнічае катэгорыя часу: будучы можа быць адлюстраваны пры дапамозе прыслоўя і, а прошлы — прыслоўя е, якія ўказваюць на час назоўнікаў. Сам дзеяслоў пры гэтым не змяняецца. Будучы час абазначаюць звароты з мадальнымі дзеясловамі vol i debe. Няма змянення паводле накланенняў. Ад уласна дзеяслова магчыма ўтварыць тры вытворныя формы: інфінітыў — дабаўленнем суфікса -re, актыўны дзеепрыметнік — дабаўленнем -nte, і пасіўны дзеепрыметнік — дабаўленнем -to. Напрыклад: ama — люблю, amare — любіць, amante — любячы, amato — любімы. Спалучэнне дапаможнага глагола es (быць) з пасіўным дзеепрыметнікам утварае форму залежнага стану. Актыўны дзеяч пры гэтым уводзіцца пры дапамозе ab. Напрыклад: Filio es amato ab matre — Сын любімы маткай.
Назоўнік
У лаціна-сінэ-флексіонэ існуе канчатак множнага ліку назоўнікаў — -s (filio — сын, filios — сыны). Але гэты канчатак магчыма не ўжываць, калі множны лік бачны з кантэксту. Гэта значыць, decem simias i decem simia аднолькава значаць «дзесяць малпаў». Граматычны род адсутнічае. Пол можа быць выказаны пры дапамозе змены кораня, дабаўлення вызначаных суфіксаў ці дабаўкі слоў mas — мужскі і femina — жаночы. Напрыклад: patre — бацька, matre — маці; propheta — прарок, prophetissa — прарочыца; cane mas — самец сабакі, cane femina — самка сабакі. Апошняя мадэль з’яўляецца прадуктыўнай, першыя дзве — непрадуктыўнымі. Склоны перадаюцца парадкам слоў і прыназоўнікамі (напрыклад, родны склон — прыназоўнікам de).
Прыметнік
Прыметнік незмяняемы. Ступені параўнання ствараюцца пры дапамозе дабаўлення пэўных прыслоўяў.
Лічэбнікі
Колькасныя і парадкавыя
Сістэма лічэбнікаў запазычана з латыні ў некалькі спрошчаным выглядзе.
| Колькасны | Пераклад | Парадкавы | Пераклад |
|---|---|---|---|
| uno | адзін | primo | першы |
| duo | два | secundo | другі |
| tres | тры | tertio | трэці |
| quatuor | чатыры | quarto | чацвёрты |
| quinque | пяць | quinto | пяты |
| sex | шэсць | sexto | шосты |
| septem | сем | septimo | сёмы |
| octo | восем | octavo | восьмы |
| novem | дзевяць | nono | дзявяты |
| decem | дзесяць | decimo | дзясяты |
| viginti ці duo decem | дваццаць | vigesimo | дваццаты |
| triginta ці tres decem | трыццаць | trigesimo | трыццаты |
| nonaginta ці novem decem | дзевяноста | nonagesimo | дзевяносты |
| centum | сто | centesimo | соты |
| mille | тысяча | millesimo | тысячны |
| millione | мільён | millionesimo | мільённы |
Колькасныя лічэбнікі ад 11 да 19 утвараюца шляхам злучэння колькасных лічэбнікаў першага дзясятка згодна з мадэллю decimo-uno ці decem et uno «адзінаццаць». Парадкавыя — шляхам злучэння парадкавых лічэбнікаў першага дзясятка згодна з мадэллю decimo-unio «адзінаццаты». Колькасныя лічэбнікі ад 40 да 80 — шляхам дабаўлення да лічэбнікаў першага дзясятка -aginta (канчатковая галосная, калі яна ёсць, пры гэтым адкідаецца): quintaginta «пяцьдзясят». Парадкавыя лічэбнікі ўтвараюцца шляхам замены ў колькасных -inta на -esimo: quintagesimo «пяцідзясяты».
Прыслоўе
Невытворныя выслоўі запазычаны з латыні. Утварэнне прыслоўяў ад прыметнікаў ажыццяўляецца пры дапамозе выразаў cum mente ці in modo. Напрыклад: in modo fraterno — па-братэрску, cum mente diligente — старанна. Прыслоўі ад назоўнікаў утвараюцца пры дапамозе in modo de. Напрыклад: in modo de fratre — па-братэрску.
Займеннікі
Асабістыя займеннікі
| Адзіночны лік | Множны лік | |
|---|---|---|
| Першая асоба | me | nos |
| Другая асоба | te | vos |
| Трэцяя асоба | illo* | illos |
(*) Існуюць таксама спецыяльныя формы illa — яна, id — яно, illas — множны лік ад illa.
Зваротныя займеннікі
| Лаціна | Пераклад |
|---|---|
| se | сабе |
| se ipso | сам сябе |
Прыналежныя займеннікі
| адзіночны лік | множны лік | |
|---|---|---|
| першая асоба | meo | nostro |
| другая асоба | tuo | vostro |
| трэцяя асоба | suo |
Пытальныя займеннікі
| Лаціна | Пераклад |
|---|---|
| qui? | хто? |
| que? | што? які з? |
Адносныя займеннікі
| Лаціна | Пераклад |
|---|---|
| que | што, які (з)* |
| qui | хто** |
| quod | што |
| quem | што, якога, каго*** |
| utro | які з двух |
(*) Назоўны склон, толькі для рэчаў. (**) Назоўны склон, толькі для людзей. (***) Вінавальны склон, як для людзей, так і для рэчаў.
Указальныя займеннікі
| Лаціна | Пераклад |
|---|---|
| illo | тое (ён, яна, яно) |
| illos | тыя (яны) |
| ce, hoc, isto | гэта, гэтыя |
| tale | такі |
| quale | такі, як |
| ipso | сам |
| idem | той жа самы |
Нявызначаныя займеннікі
| Лаціна | Пераклад |
|---|---|
| aliquo | штосьці, хтосьці |
| uno | нехта |
| omne | усе, кожны |
| nemine | ніхто |
| alio | другі |
| solo | адзін, адзіны |
| toto | увесь |
| neutro | ні адзін з абодвух |
| altero | адзін з абодвух |
| utroque | абодва |
Сінтаксіс
Дзейнік ставіцца перад выказнікам. Прамое дапаўненне — пасля выказніка. Прыметнік ставіцца пасля азначаемага назоўніка. Прыслоўе змяшчаецца пасля азначаемага дзеяслова і перад азначаемым прыметнікам.
Гл. таксама
Спасылкі
- Łacina uproszczona jako światowy język pomocniczy. Lwów, 1938. (польск.)
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
