Кананічнае права

Кананічнае права (ад грэч. κανών — правіла, стандарт) — рэлігійна-прававая сістэма, якая рэгулюе грамадскія адносіны ўнутры супольнасці, якая вызнае хрысціянства. Назва гэтай прававой сістэмы паходзіць ад грэчаскага тэрміна «канон», які першапачаткова азначаў любы інструмент для правядзення прамых ліній або для выраўноўвання плоскасцей, але пазней яго сэнс змяніўся і ім сталі называць правілы хрысціянскай веры і жыцця. У вузкім — прававое значэнне — гэтым тэрмінам пачалі абазначаць правілы паводзін (нормы), прынятыя царквой для рэгулявання сацыяльных адносін унутры хрысціянскай супольнасці.

Характэрныя рысы кананічнага права

1. непарыўная сувязь з рэлігіяй — па хрысціянству: хрысціянства ўзнікла ў другой палове I ст. у Палесціне, у IV ст. яно становіцца дзяржаўнай рэлігіяй Рымскай імперыі; да XII ст. тэрмін «кананічнае права» практычна не ўжываўся, бо не існавала асобнай сістэмы прававых норм, якія рэгулявалі б пытанні веры і культу, а нормы права і нормы рэлігіі цесна перапляталіся; у хрысціянстве заўсёды прысутнічала ідэя богаўгоднасці права, таму парушэнне прававых норм лічылася грахом;
2. сістэматызаваны характар кананічнага права — падчас так званай папскай рэвалюцыі пачалося выдзяленне царкоўных законаў у асобную рэлігійную сістэму нормаў і іх сістэматызацыя;
3. кананічнае права ў Еўропе развівалася ва ўмовах фарміравання асаблівага палітыка-прававога статусу Рымскай царквы — у выніку Папскай рэвалюцыі царква стала асобай палітыка-прававой асобай у Еўропе;
4. уплыў рымскага права на працэс развіцця сістэмы кананічнага права — Рымскае права разглядалася як ідэальны закон, як пісьмовае ўвасабленне розуму, прынцыпамі якога павінны кіравацца ўсе, у тым ліку і царква, таму кананічнае права запазычыла многія паняцці і нормы рымскага права, асабліва ў пытаннях уласнасці, спадчыны і дагавораў;
5. наяўнасць складанай унутранай структуры ў кананічным праве — на аснове царкоўнай юрысдыкцыі над асобнымі класамі асоб і катэгорыямі спраў узніклі такія галіны кананічнага права, як карпаратыўнае, крымінальнае, шлюбна-сямейнае, працэсуальнае;
6. стварэнне дзвюх сістэм кананічнага права пасля расколу хрысціянскай царквы — Заходняя Царква прызнае вярхоўную ўладу Папы, а значыць, і яго акты; Усходні Царквы — Праваслаўны — распазнаваць перш за ўсё крыніцы, якія склаліся ў перыяд сусветных сабораў;
7. кананічнае права ніколі не лічылася вечным і нязменным — кананічнае права змянялася ў адпаведнасці з патрэбамі часу і тым самым адрозніваецца ад, напрыклад, сістэмы мусульманскага права, якое было настолькі прывязана да аўтарытэту Карана, што проста не заставалася месца для праватворчасці; у кананічным праве таксама ніколі не адмаўляўся аўтарытэт Бібліі, але разам з тым прызнавалася, што царква можа прыняць зусім новыя нормы права, калі яны не супярэчаць агульным прынцыпам веры.

Прадмет кананічнага права

Прадмет кананічнага права (як галіны права) — гэта грамадскія адносіны ў сферы жыцця Царквы, а таксама ў сферы ўзаемадзеяння вернікаў з Царквой, паміж сабой і з навакольным светам.

Адрозніваюць унутранае і знешняе царкоўнае (кананічнае) права. Унутранае права рэгламентуе жыццядзейнасць самой царквы, першакрыніцай гэтага права з’яўляецца Святое Пісанне. Знешняе царкоўнае права — гэта сукупнасць прававых норм, якія рэгулююць адносіны царквы і дзяржавы, а таксама царквы і іншых сацыяльных суб’ектаў. Аснову знешняга царкоўнага права ў значнай ступені складаюць нормы «свецкага права», гэта значыць нормы права дадзенай дзяржавы, але з патрабаваннем, каб гэтыя нормы не супярэчылі дагматам (асноў) веры.

Суб’екты кананічнага права

Суб’екты кананічнага права гэта асобы, якія могуць быць удзельнікамі ўнутранага жыцця царквы або знешніх царкоўных адносін і арганізацыі асоб.

Да такіх суб’ектаў адносяцца:

1. Бог — Вышэйшы і Адзіны Суб’ект, Творца, Суб’ект суб’ектаў;
2. асоба чалавека;
3. анёлы;
4. касцёл;
5. дзяржава;
6. розныя чалавечыя арганізацыйныя аб’яднання — сям’я, грамадскія арганізацыі (рэлігійныя і нерэлігійныя).

Прынцыпы кананічнага права

Кананічнае права — асаблівая галіна права, спецыфіка якой выяўляецца ў яе прадмеце, метадзе, месцы ў сістэме галін права. Такім чынам, прынцыпы кананічнага права таксама маюць свае асаблівасці.

Прынцыпы кананічнага права ўяўляюць сабой сукупнасць фундаментальных прынцыпаў, павучальных ісцін, якія можна падзяліць на тры самастойныя групы:

1. Боскія прынцыпы — прынцыпы, якія паказваюць нам адносіны Бога да свету, гэтыя прынцыпы з’яўляюцца асновай дагматычнага хрысціянскага вучэння. Гэтыя прынцыпы ўключаюць: Бог з’яўляецца стваральнікам усяго зямнога жыцця; Дзеянні Бога ўсемагутныя; Дзеянні Бога апраўданыя; Бог стварыў свет свабодным, ураўняўшы яго ў правах з Сябе; Бог ставіцца да свету з бацькоўскім клопатам і ўвагай; Бог справядліва ставіцца да створанага свету; Бог бязмежна міласэрны і г. д.
2. Універсальныя прынцыпы кананічнага права — гэта прынцыпы, на якіх грунтуюцца законы, створаныя царквой на аснове аўтарытэту, дадзенага ёй Богам. Да такіх прынцыпаў адносяцца: вяршэнства волі, законы Адзінага Бога ў Тройцы як Творцы; блаславёны характар Божай волі для чалавека як Святога; свабодная воля чалавека; Адкупленне Богам віны людзей; асаблівасць царкоўнага прымусу; нязменнасць дагматаў веры і асноўных правіл царкоўнай арганізацыі; праведнасць Божага суда як справядлівага і г. д.
3. Царкоўныя прынцыпы — гэта прынцыпы, якімі царква кіруецца ў сваім знешнім праве. Да такіх прынцыпаў адносяцца: неўмяшанне ў палітычнае жыццё дзяржавы; лаяльнасць да ўлады і супрацоўніцтва з ёй; удзел у грамадскім жыцці; ажыццяўленне рэлігійнага навучання; ахова чысціні праваслаўнай веры; даступнасць; адкрытасць, адкрытасць; верацярпімасць.

Крыніцы кананічнага права

З кананічнага права з’яўляецца рэлігійна-прававой сістэмай, то яе першакрыніцай з’яўляецца Боская воля, якая знаходзіць сваё ўвасабленне ў кнігах Святога Пісання — Бібліі. Хрысціянская царква прызнае святымі толькі кнігі Новага Запавету.

У эпоху прызнання хрысціянства ў Рымскай імперыі існавала правіла, паводле якога мясцовыя біскупы ў кожнай царкоўнай вобласці збіраліся прынамсі раз у год на сабор для абмеркавання агульных спраў і вырашэння пытанняў, якія ўзнікаюць з мясцовага царкоўнага жыцця і практыкі. Пастановы рэгіянальных (мясцовых) сабораў, якія вырашаюць праблемы і ўстанаўліваюць правілы паводзін хрысціянскай супольнасці, сталі адной з крыніц кананічнага права. Першапачаткова яны мелі абласны характар, бо былі абавязковымі толькі для цэркваў таго краю, дзе сабор з’яўляўся вышэйшай царкоўнай уладай. Але ў сувязі з тым, што ў розных губернях асновы царкоўнага жыцця былі аднолькавымі, пастановы адных абласных сабораў сталі прымяняцца ў іншых царкоўных рэгіёнах, становячыся крыніцамі права для ўсёй царквы. У прыватнасці, аналагічнае значэнне набылі пастановы сямі абласных сабораў, якія адбыліся ў IV і V ст.: Анкірскі (314), Неаказарыйскі (314), Антыяхійскі (341), Сардзінскі (344), Гангрыйскі (362—370), Лаадыкійскі (343—381) і Карфагенскі (419).

Для прыняцця рашэнняў, абавязковых для ўсёй хрысціянскай царквы, склікаліся надзвычайныя саборы, на якія запрашаліся прадстаўнікі ўсіх патрыярхатаў. Яны атрымалі назву Сусветныя саборы, а іх рашэнні — Важнейшымі крыніцамі кананічнага права сталі пастановы Сусветных сабораў. Агульнае прызнанне атрымалі сем Сусветных сабораў — Першы Нікейскі (325), Першы Канстанцінопальскі (381), Эфескі (431), Халкідонскі (451), Другі Канстанцінопальскі (553), Трэці Канстанцінопальскі (680), Другі Нікейскі (787). Менавіта на гэтым этапе станаўлення кананічнага права ўзніклі рознагалоссі паміж Усходняй і Заходняй цэрквамі адносна рашэнняў Сусветных сабораў, таму Усходняя і Заходняя цэрквы не прызнаюць асобных правілаў гэтых сабораў.

Пасля расколу цэркваў на Усходзе перыядычныя саборы перасталі склікацца. Іх месца заняў пастаянны сабор (сінод) пры Канстанцінопальскім патрыярху. Паступова ён стаў асноўным зводам царкоўнага заканадаўства, яго актаў — Пастановы сінода — стала неад’емнай крыніцай кананічнага права Усходняй Царквы.

Адной з найважнейшых крыніц кананічнага права на Захадзе з’яўляліся папскія дэкрэты (пастановы). У V ст. гэтыя акты мелі не меншае значэнне, чым пастановы сабораў, і ўваходзілі ва ўсе зборы кананічнага права. Пазней папскія пастановы сталі лічыцца вышэй саборных канонаў. Папскія дэкрэты сталі асновай для кадыфікацыі кананічнага права, якую можна падзяліць на два перыяды. На першым этапе яна мела несістэматызаваны і дэцэнтралізаваны характар. З самага пачатку хрысціянства царква прыняла многія каноны царкоўных сабораў і сінодаў, пастановы і пастановы асобных епіскапаў. Аднак да XI ст. не было спробы сістэматызаваць назапашаны за тысячагоддзі звод кананічнага права. Другі этап сістэматызацыі кананічнага права пачаўся з таго, што ўжо ў 90-я гады XI ст. Іван Шартрскі зрабіў першую спробу сістэматызаваць і растлумачыць усё царкоўнае права. Рух за абагульненне законаў царквы дасягнуў апагею ў 1140 г. калі Ян Грацыян апублікаваў твор «Дэкрэты», які паўплываў на далейшае развіццё ўсяго кананічнага права Заходняй Царквы. Грацыяна пачалі лічыць стваральнікам кананістыкі (гэта значыць навукі аб кананічным праве). Варта адзначыць, што гэтая праца была не толькі сістэматычным зборам крыніц царкоўнага права, але і каментарыем да іх. У сваёй працы Грацыян на аснове схаластычнага метаду выяўляў адрозненні паміж супярэчлівымі або не зусім зразумелымі палажэннямі і ставіў пытанні, якія патрабавалі свайго рашэння як у тэорыі, так і на практыцы. Праца «Указаў» падзялялася на тры часткі: першая ахоплівала 101 адметнасць, 20 з якіх былі прысвечаны агульным пытанням і крыніцам, іншыя — аб царкоўнай арганізацыі; другая частка была падзелена на 36 спраў, у якіх Грацыян вылучаў шматлікія «пытанні», звязаныя з маёмасным, працэсуальным, парадкавым і шлюбна-сямейным правам царквы, а таксама сістэмай пакаяння; трэцяя частка падзялялася на 5 «адрозненняў» і тлумачыла царкоўныя таінства. Трактат Грацыяна выкарыстоўваўся і спасылаўся на папы, царкоўныя саборы і царкоўныя суды.

Пры папе Рыгору IX у 1234 г. быў апублікаваны поўны збор дэкрэталяў, які складаўся прыкладна з дзвюх тысяч раздзелаў і ў якім была абагулена і сістэматызавана амаль стогадовая праца. У 1298 г. быў апублікаваны збор дэкрэтаў папы Баніфацыя VIII, а ў 1317 г. — збор дэкрэтаў Папы Клімента V. З 1583 г. чатыры вышэйзгаданыя зборнікі атрымалі афіцыйную назву «Кампендыум кананічнага права». Яшчэ два тэксты, складзеныя неўзабаве пасля праўлення папы Яна XXII, лічацца часткай зборніка (хоць яны афіцыйна ў яго не ўключаны). У дадатак да гэтых асноўных тэкстаў класічнага кананічнага права існуюць аўтарытэтныя інтэрпрэтацыі і каментарыі, найбольш важнымі з якіх былі працы Гугуччо і Яна Немца.

Далей сістэматызацыя кананічнага права была працягнута ў 1904 годзе калі Папа Пій Х стварыў камісію для распрацоўкі новага Кодэкса кананічнага права. Да 1914 г. праца была завершана, і ў тым жа годзе Папа Бэнэдыкт XV выдаў новы Кодэкс кананічнага права, які ўступіў у сілу ў 1918 г. З 1984 г. уступіў у сілу новы Кодэкс кананічнага права.

У навуковых трактатах аўтарытэтных тэолагаў, афіцыйна прызнаных царквой, аналізаваліся і тлумачыліся існуючыя нормы кананічнага права. На Захадзе да іх адносяцца творы Грацыяна, Гугуччо і Яна Немца, на Усходзе — творы Аляксея Арысціна, Іаана Зонара і Фёдара Вальсамона.

Іншай крыніцай кананічнага права з’яўляецца звычай. Касцёл не толькі не адмаўляе звычаі як крыніцу права, але і ў некаторых выпадках прызнае іх дзеянне ў канонах Паўсюдных Сабораў. Аднак для прызнання звычаю патрабуецца, па-першае, каб ён не супярэчыў духу ўсяго Касцёла і характару інстытута, да якога адносіцца; па-другое, каб можна было даказаць яго існаванне і дзеянне на больш-менш працяглы час.

Прававыя адносіны ў кананічным праве

Прававыя адносіны ў кананічным праве — гэта прававыя адносіны паміж суб’ектамі кананічнага права, заснаваныя як на нормах унутранага царкоўнага права (у т.л — дагматы веры), а таксама на нормы знешняга царкоўнага права.

Праваадносіны ў кананічным праве маюць свае спецыфічныя асаблівасці, абумоўленыя спецыфікай прававога рэгулявання. У залежнасці ад зместу і суб’ектнага складу гэтых праваадносін у кананічным праве можна вылучыць тры віды праваадносін:

1. прамыя прававыя адносіны паміж Богам і чалавекам — якасць гэтых праваадносінаў залежыць ад таго, верыць чалавек у Бога ці ў Яго адсутнасць, а таксама ці верыць чалавек у Бога па-праваслаўнаму ці інакш, ці па-язычніцку; гэтыя праваадносіны грунтуюцца на дагматычных прававых прадпісаннях;
2. апасродкаваныя прававыя адносіны паміж Богам і чалавекам — праз сваю царкву, а таксама праз дзяржаўныя і іншыя рэлігійныя ці нерэлігійныя арганізацыі; гэтыя праваадносіны пераважна грунтуюцца на нормах унутранага царкоўнага права;
3. праваадносіны праваслаўнай царквы з дзяржавай, іншымі рэлігійнымі і нерэлігійнымі грамадскімі арганізацыямі (знешнія праваадносіны царквы) — гэтыя праваадносіны ў значнай ступені рэгулююцца нормамі знешняга кананічнага права.

Прымяненне кананічнага права ў сучасным свеце

Кананічнае права ў сучасным свеце прымяняецца значна больш вузка, чым у Сярэднявеччы, застаючыся дамінуючай сістэмай толькі для адной краіны — Ватыкан. Ватыкан як дзяржава ўтварыўся ў 1929 годзе. Нягледзячы на тое, што яго плошча складае ўсяго 44 гектары, ён мае ўсе прыкметы дзяржаўнасці: дыпламатычныя адносіны больш чым з 100 краінамі свету, кіраўнік — Папа, урад — Рымская курыя і інш. Ватыкан з’яўляецца прыкладам тэакратычнай манархіі, у якой улада належыць царкоўнай іерархіі на чале з Папам Рымскім.

Большасць краін, у якіх існавалі буйныя хрысціянскія абшчыны і дзейнічала кананічнае права (перш за ўсё еўрапейскія), абвяшчалі прынцып аддзялення царквы ад дзяржавы. Гэта азначала, што царква мае права рэгуляваць толькі свае ўнутраныя адносіны, а яе нормы лічацца выключна карпаратыўнымі і не могуць супярэчыць закону. Так, паводле арт. 1 Канстытуцыі Францыі абвяшчаецца свецкі характар дзяржавы і роўнасць усіх грамадзян перад законам, незалежна ад веравызнання. Гэты канстытуцыйны прынцып забяспечваецца Законам аб аддзяленні царквы ад дзяржавы 1905 г., а ў некаторых выпадках — і Крымінальны кодэкс, які прадугледжвае адказнасць свяшчэннаслужыцеляў, напрыклад, за здзяйсненне абраду шлюбу да заключэння грамадзянскага шлюбу.

Некаторыя дзяржавы прытрымліваюцца іншага прынцыпу ў адносінах з царквой і абвяшчаюць хрысціянства пануючай рэлігіяй. У Канстытуцыі Грэцыі замацавана правіла аб тым, што пануючай рэлігіяй з’яўляецца Усходняя праваслаўная царква Хрыстова. У Грэцыі ёсць царкоўныя суды, але ў іх кампетэнцыю ўваходзіць толькі вырашэнне пытанняў аб адказнасці клірыкаў. Аднак і ў такіх краінах кананічнае права — гэта недзейная прававая сістэма, а хутчэй ідэалогія, якой прытрымліваецца дзяржава ў сваёй дзейнасці.

Кананічнае права таксама паўплывала на фарміраванне асноўных прававых сістэм новага часу, у першую чаргу рамана-германскага і англа-амерыканскага права. Многія сучасныя прававыя інстытуты ў гэтых дзяржавах увасабляюць ідэі і прынцыпы кананічнага права. Так, Грамадзянскі кодэкс Грэцыі, які ўступіў у сілу ў 1946 годзе, у палажэннях, якія тычыліся сямейнага права, усталяваў многія каноны Грэцкай Праваслаўнай Царквы (шлюб толькі ў царкоўнай форме, забарона шлюбу з іншаверцамі, абмежаванні на скасаванне шлюбу, юрыдычнае афармленне інстытута заручын і інш.).

Сёння толькі некалькі дзяржаў прызнаюць дзеянне кананічнага права на сваёй тэрыторыі. Паводле арт. 111 Канстытуцыі Кіпра, любыя пытанні, якія тычацца заручыны, шлюбу, разводу, разлукі ў судовым парадку або аднаўлення шлюбных правоў або сямейных адносін, рэгулююцца законам Грэцкай Праваслаўнай Царквы або ў адпаведнасці з царквой іншай рэлігійнай групы, якая прымянялася на 1960 год, і павінны падлягаць судам такой царквы. Больш за тое, Канстытуцыя забараняе заканадаўчай уладзе ўмешвацца ў названую сферу.

У Ізраілі сярод некалькіх афіцыйна прызнаных рэлігійных прававых сістэм (габрэйскае, мусульманскае права) таксама прымяняецца кананічнае права. У краіне існуе сістэма рэлігійных судоў, якія прымяняюць адпаведнае заканадаўства да асоб, якія належаць да пэўных рэлігійных суполак. Хрысціянскія рэлігійныя суды валодаюць выключнай юрысдыкцыяй па ўсіх пытаннях, якія тычацца «асабістага статусу» хрысціян — грамадзяне Ізраіля, адносна шлюбу, разводу і аліментаў.

Літаратура

1. Порівняльне правознавство: підручник / С. П. Погребняк, Д. В. Лук’янов, І. О. Биля-Сабадаш та ін. ; за заг. ред. О. В. Петришина. — Х. : Право, 2012. — 272 с.; (укр.)
2. Л. И. Лазор, В. В. Лазор, И. И. Шамшина Каноническое право: учебник; первое издание. — Луг.: Виртуальная реальность, 2010.; (руск.)
3. Павлов А. С. Курс церковного права [Текст] / А. С. Павлов. — СПб. : Лань, 2002.; (руск.)
4. Новий Заповіт // Біблія. — С. 1185—1523; (укр.)
5. Антология мировой правовой мысли [Текст]: в 5 т. Т. 2; (руск.)
6. Релігієзнавчий словник. — С. 53; (укр.)
7. Правовые системы стран мира [Текст] / Энциклопедический справочник. — С. 178. (руск.)

• Канонічне право // Велика українська юридична енциклопедія : у 20 т. / О. В. Петришин (відп. ред.) та ін.. — 2017. — Т. 3 : Загальна теорія права. — С. 212. — ISBN 978-966-937-233-8.
• Жилюк С. І., Іщук О. В., Якубович М. М. Канонічне право: навчальний посібник. — Острог, 2009.
• Джероза Л. Каноническое право. М., 1996.
• Юркович; Абате А. Положение о браке в новом каноническом законодательстве. М., 2000.
• Mortimer R.C. Western Canon Law. L., 1953.
• Kuttner S. The History of Ideas and Doctrines of Canon Law in the Middle Ages. L., 1980.
• Handbuch des katholischen Kirchenrechts / Hrsg. J. Listl u.a. Regensburg, 1983.
• The Code of Canon Law: A Text and Commentary. NY., 1985.
• La normativité del nuovo codice. Brescia, 1985.
• May G., Egler A. Einführung in die kirchenrechtliche Methode. Regensburg, 1986.
• Mörsdorf K. Schriften zum kanonischen Recht. Paderborn, 1989.
• Musselli L. Storia del diritto canonico. Tn., 1992; Ghirlanda G. // NDDC, 350—357.

Спасылкі

• Канонічне право(недаступная спасылка) // Українська Релігієзнавча Енциклопедія
• Канонічне право Архівавана 21 листопада 2016. // Юридична енциклопедія : [у 6 т.] (укр.) / ред. кол.: Ю. С. Шемшученко (відп. ред.) [та ін.]. — К.: Українська енциклопедія ім. М. П. Бажана, 2001. — Т. 3 : К — М. — С. 33. — 792 с. — ISBN 966-7492-03-6.
• Кодекс юріс каноніці Архівавана 18 листопада 2016. // Юридична енциклопедія : [у 6 т.] (укр.) / ред. кол.: Ю. С. Шемшученко (відп. ред.) [та ін.]. — К.: Українська енциклопедія ім. М. П. Бажана, 2001. — Т. 3 : К — М. — 792 с. — ISBN 966-7492-03-6.
• Право церковне(недаступная спасылка) // Українська Релігієзнавча Енциклопедія