Бронзавы век

Бронзавы век (2-е — пачатак 1-га тысячагоддзя да н.э.) — эпоха ў гісторыі чалавецтва, калі ўзнікае і актыўна пашыраецца металургія, апрацоўка і выкарыстанне бронзы. Бронзавы век з’яўляецца другім перыядам першабытнай гісторыі ў трохперыяднай сістэме, якая выкарыстоўваецца для класіфікацыі і вывучэння старажытных грамадстваў. Лічыцца, што гэты перыяд існаваў з 2 тысячагоддзя да н.э. да пачатка 1 тысячагоддзя да н.э. У тыя часы вядучае становішча займае гаспадарка, шырокае распаўсюджванне набывае ткацтва. Нягледзячы на тое, што жалезны век непасрэдна ішоў следам за бронзавым векам, у некаторых абласцях, жалезны век надышоў непасрэдна пасля неаліту. Цывілізацыі бронзавага веку адрозніваюцца распрацоўкай першых пісьмовых формаў.

Бронзавы век
Названа ад	бронза
Папярэдні ў спісе	каменны век і медны век
Наступны ў спісе	жалезны век
Дата пачатку	3300 да н.э., 3200 да н.э. і 3100 да н.э.
Дата заканчэння	1200 да н.э., 300 да н.э. і 600 да н.э.
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Выраб часоў бронзавага веку

Этымалогія тэрміна

Тэрмін бронзавы век упершыню сустракаецца ў кнізе «Працы і дні» Гесіёда, якую прынята называць «Вякі чалавека», дзе гісторыя чалавецтва падзелена на 5 перыядаў: залаты, сярэбраны, бронзавы, век герояў і жалезны век.

З развіццём археалогіі ў самастойную навуку, дацкі археолаг Хрысціян Юргенс Томсен прапанаваў перыядызацыю дагістарычнага перыяду чалавецтва на аснове класіфікацыі артэфактаў паводле матэрыялу, з якога зроблены прылады працы. Гэтая класіфікацыя артэфактаў бронзавага веку найбольш прымальная для археалагічных знаходак Міжземнамор’я і Блізкага Усходу. У той жа час, у археалагічных культурах Старажытнага Кітая вылучыць бронзавы і жалезны вякі цяжэй.

Характэрныя рысы

З канца IV тысячагоддзі да н. э. метал пачала гуляць у жыцці чалавека ўсё больш значную ролю, прынцыповыя змены наступілі з адкрыццём бронзы (сплаву волава і медзі) і яе шырокім распаўсюдам. Здабыча і апрацоўка металу патрабавалі вялікага ўмення і спецыялізацыі. Таму ліцейная справа, як і ганчарная, а пазней ткацкая сталі самастойнымі галінамі.

Палепшылася апрацоўка зямлі, што спрыяла далейшаму ўдасканаленні вытворчасці. Людзі атрымалі магчымасць весці гаспадарку адной сям’ёй, у распараджэнні якой заставаліся ўсе лішкі вырабленага. Так зарадзілася прыватная ўласнасць, якая прывяла да маёмаснай дыферэнцыяцыі.

Адным з прыкмет бронзавай эпохі з’яўляецца фарміраванне шэрагу горна-металургічных абласцей (напрыклад, Каўказ, Паўднёвы Урал, Цэнтральны Казахстан і г. д.), што значна паўплывала на развіццё тых ці іншых рэгіёнаў.

З вынаходствам бронзы значна пашырыўся абмен і кантакты паміж асобнымі раёнамі Зямлі, што спрыяла распаўсюджванню бронзавых прылад працы на раён, дзе не было сыравіны для выплаўлення металаў. Пачаліся ваенныя сутыкненні за авалоданне быдлам, раллі, металам, з’явіліся ваенныя кіраўнікі, паўстаў культ правадыра. Асаблівае стаўленне да правадыра як да героя захоўвалася нават пасля яго смерці. Менавіта ў эпоху металу ўваходзяць у звычай вялікія пахавальныя збудаванні — курганы. Памеры курганоў, колькасць і якасць устаноўленых у іх рэчаў сведчаць аб асаблівым становішча памерлага ў грамадстве, аб яго маёмаснай перавага.

У бронзавым веку былі сфармаваныя некалькі відаў супольнасцей: протамгадардскіх цэнтраў у Пярэдняй і Сярэдняй Азіі з арашальным земляробствам і развітым рамяством, аселых земляробаў і жывёлагадоўцаў.

Адным з асноўных відаў творчасці становіцца мастацкая апрацоўка металаў. Даволі хутка чалавек авалодаў рознымі яе відамі: коўка, ліццё, чаканка, гравіроўка па металу. У вялікай колькасці пачынаюць вырабляцца металічныя ўпрыгожвання: бранзалеты, кольцы, завушніцы, падвескі, абручы, бляшкі, якія нашываліся на адзенне, паясы, спражкі, зашпількі для адзення — фібулы. Асаблівае значэнне надавалася ўпрыгожванню зброі. У скульптурным завяршэнні дзяржальняй часта сустракаюцца выявы жывёл. У пахаваннях эпохі бронзы знаходзіць металічныя посуд, аздобленыя гравіроўкай, прызначаныя для асаблівых выпадкаў. З’яўляюцца дробныя вылітыя скульптурныя выявы. Вельмі характэрная дэталь, што адлюстроўвае змены ў грамадскім ладзе: жаночыя выявы знікаюць, галоўным становіцца мужчынскі вобраз.

У арнаментах, дробнай пластыцы, упрыгожваннях прадметаў практычнага прызначэння адно з галоўных месцаў працягвае займаць жывёльны свет: малюнак жывёл або асобных частак іх тэл (кіпцюр, дзюба, галава). Складваецца кірунак у дэкаратыўна-прыкладным мастацтве, які атрымаў назву «звярыны стыль».

Агульная перыядызацыя

Увогуле, у большай частцы свету бронзавай эпосе папярэднічала эпоха неаліту, аднак у некаторых рэгіёнах эпосе бронзы папярэднічаў пераходны перыяд ад неаліту да бронзавага веку — энеаліта (медна-каменны век). Разам з гэтым, некаторыя рэгіёны (напрыклад, на поўдзень ад Сахары) перайшлі да жалезнага веку, абмінаючы бронзавы век.

Храналагічна падзяляюць бронзавы на:

• ранні бронзавы век
• сярэдні бронзавы век
• позні бронзавы век

У ранні перыяд бронзавага веку зона археалагічных культур з выкарыстаннем бронзавых прылад працы ахоплівала 8-10 млн км², а ў канцы эпохі бронзы плошча гэтай зоны дасягнула 40-43 млн км².

Ранні бронзавы век

Мяжой, якая аддзяляе медны век ад бронзавага веку, быў распад Балкана-Карпацкай металургічнай правінцыі (1-я палова 4 тыс.)^[1] і фарміраванне ок. 35/33 ст. Цыркумпантыйскай металургічнай правінцыі. У межах Цыркумпантыйскай металургічнай правінцыі, якая дамінавала на працягу ранняга і сярэдняга бронзавага веку, былі адкрыты і пачалі эксплуатавацца меднорудных цэнтры Паўднёвага Каўказу, Анатоліі, Балкана-Карпацкага рэгіёну, Эгейскіх астравоў. Да захаду ад яе функцыянавалі горна-металургічныя цэнтры Паўднёвых Альпаў, Іберыйскага паўвострава, Брытанскіх астравоў, на поўдзень і паўднёвы ўсход металаносныя культуры вядомыя ў Егіпце, Аравіі, Іране і Афганістане, аж да Пакістана.

Месца і час адкрыцця спосабаў атрымання бронзы дакладна невядомыя. Можна меркаваць, што бронза была адначасова адкрыта ў некалькіх месцах. Самыя раннія бронзавыя вырабы з прымешкамі волава выяўленыя ў Іраку і Іране і датуюцца канцом 4 тысячагоддзя да н. э. Тыя, што змяшчаюць прымешкі мыш’яку, вырабляліся ў Анатоліі і па абодва бакі Каўказа ў раннім 3 тысячагоддзі да н. э. А некаторыя бронзавыя вырабы Майкопскай культуры датуюцца яшчэ сярэдзінай 4 тысячагоддзя да н. э. Хоць гэтае пытанне спрэчнае і іншыя вынікі аналізаў кажуць аб тым, што тыя ж самыя майкопскія бронзавыя вырабы выраблены ў сярэдзіне 3 тысячагоддзя да н. э.

З пачаткам бронзавага веку аформіліся і пачалі актыўна ўзаемадзейнічаць два блокі чалавечых супольнасцей Еўразіі. На поўдзень ад цэнтральнага складчатага горнага пояса (Саяна-Алтай — Памір і Цянь-шань — Каўказ — Карпаты — Альпы) сфарміравалася грамадства са складанай сацыяльнай структурай, гаспадаркай, заснаваным на земляробстве ў комплексе з жывёлагадоўляй, тут з’явіліся гарады, пісьменнасць, дзяржавы. На поўнач ад, у Еўразійскім стэпе сфармаваліся ваяўнічыя грамадствы рухомых жывёлагадоўцаў.

Сярэдні бронзавы век

У сярэднім бронзавым веку (26/25-20/19 ст. да н. э.) адбываецца пашырэнне (у асноўным на поўнач) зоны, занятай металаноснымі культурамі. Цыркумпантыйская металургічная правінцыя ў асноўным захоўвае сваю структуру і працягвае з’яўляцца цэнтральнай сістэмай вытворчых металургічных ачагоў Еўразіі.

Позні бронзавы век

Пачаткам позняга бронзавага веку з’яўляецца распад Цыркумпантыйскай металургічнай правінцыі на мяжы 3 і 2 тысячагоддзяў і фарміраванне цэлай ланцугу новых металургічных правінцый, у рознай ступені адбілых важнейшыя рысы горна-металургічнай вытворчасці, якія практыкаваліся ў цэнтральных ачагах Цыркумпантыйскай металургічнай правінцыі.

Сярод металургічных правінцый позняга бронзавага веку найбольш буйной была Еўразійская стэпавая металургічная правінцыя (да 8 млн км²), якая атрымала ў спадчыну традыцыі Цыркумпантыйскай металургічнай правінцыі^[2]. Да яе з поўдня прымыкала малая па плошчы, але адрозная асаблівым багаццем і разнастайнасцю формаў вырабаў, а таксама характарам сплаваў, Каўказская металургічная правінцыя^[3] і Ірана-Афганская металургічная правінцыя^[4]. Ад Саяна-Алтая да Індакітая распаўсюдзіліся вытворчыя цэнтры складанай па характары фарміравання Усходне-Азіяцкай металургічнай правінцыі^[5]. Разнастайныя формы высакаякасных вырабаў Еўрапейскай металургічнай правінцыі, якая распасціралася ад Паўночных Балкан да Атлантычнага ўзбярэжжа Еўропы, былі сканцэнтраваныя пераважна ў багатых і шматлікіх скарбах^[6]. З поўдня да яе прымыкала Міжземнаморская металургічная правінцыя, якая істотна адрознівалася ад Еўрапейскай металургічнай правінцыі вытворчымі прыёмамі і формамі вырабаў.

У 13-12 ст. да н. э. адбываецца катастрофа бронзавага веку: распадаюцца або відазмяняюцца культуры практычна на ўсім прасторы ад Атлантычнага да Ціхага акіяна, на працягу некалькіх стагоддзяў — да 10/08 ст. да н. э. адбываюцца грандыёзныя перасяленні народаў. Пачынаецца пераход да ранняга жалезнага веку^[7]. Даўжэй за ўсё рэцыдывы бронзавага веку захоўваліся на кельцкай тэрыторыі (Атлантычная Еўропа).

Бронзавы век у стэпавай паласе

Курганная гіпотэза адносіць да перыяду позняй бронзы раскол перш адзінай протаіндаеўрапейскай супольнасці, якая засяляла прычарнаморскія стэпы. Абазначэнні бронзы ў розных індаеўрапейскіх мовах паходзяць ад аднаго кораня. Марыя Гімбутас і яе паслядоўнікі звязваюць з протаіндаеўрапейцамі такія культуры ранняга бронзавага веку, як катакомбная^[8] і ямная^[9][10].

Да пачатку II тыс. да н. э. пачынаецца распаўсюджванне індаеўрапейскіх плямёнаў на ўсход і захад. Андронаўская культура, якую звязваюць з індаіранцамі, займае шырокія прасторы Цэнтральнай Еўразіі^[11]. Залогам поспеху распаўсюджвання індаеўрапейцаў стала наяўнасць у іх такіх наватарскіх тэхналогій, як калясніца і меч.

Уплывам еўрапеоідных прышэльцаў з захаду адзначаны культуры бронзавага стагоддзя ў Паўднёвай Сібіры — у першую чаргу, карасукская і тагарская^[5]. Знаходкі ідэнтычнай зброі на тэрыторыі ў тысячы кіламетраў дазваляюць археолагам выказаць здагадку, што над тубыльнымі народамі лясной паласы Еўразіі з XVI ст. да н. э. панавала нейкая рухомая дружынная эліта^[12]

Еўропа

На бронзавы век даводзіцца пранікненне ў Еўропу індаеўрапейскіх плямёнаў, якое паклала канец шматвяковаму развіццю Старой Еўропы. Асноўныя культуры бронзавага стагоддзя ў Еўропе — унетыцкая, пахавальных палёў, тэрамарская, лужыцкая, белагрудаўская.

Эгейскія астравы

Першыя гарады-дзяржавы, утвораныя ў XVII—XVI стст. да н. э. — Мікены, Тырынф, Пілас — мелі цесныя культурныя і гандлёвыя сувязі з Крытам, Мікенская культура многае запазычала ад мінойскай цывілізацыі, уплыў якой адчуваецца ў культавых абрадах, свецкім жыцці, мастацкіх помніках; несумненна, ад крыцян было ўспрынята мастацтва пабудовы судоў.

У XV—XIII стст. да н. э. ахейцы заваявалі Крыт і Кіклады, каланізавалі многія астравы ў Эгейскім моры, заснавалі шэраг паселішчаў у глыбіні тэрыторыі Грэцыі, на месцы якіх пазней выраслі знакамітыя антычныя гарады-дзяржавы — Карынф, Афіны, Дэльфы, Фівы. Гэты перыяд лічыцца часам росквіту мікенскай цывілізацыі.

Эгейская цывілізацыя ўстанавіла буйную гандлёвую сетку. Гэтая сетка імпартавала волава і драўняны вугаль на Кіпр, дзе волава сплаўляюцца з меддзю для атрымання бронзы. Бронза карысталася найвелізарным попытам не толькі ў Міжземнамор’е, але і за яго межамі. Ізатопнага аналіз некаторых узораў медзі паказаў, што некаторая яе частка імпартавалася нават з такой аддаленай вобласці як Вялікабрытанія. У той час атрымала вельмі шырокае развіццё такое рамяство як рух. Рух да таго моманту дасягнула такога ўзроўню, якога не дасягала да прыблізна 1750 н. э. Напрыклад, мараходы Эгейскага мора ўмелі вызначаць даўгату, на якой яны знаходзяцца. Відавочна, што мінойская цывілізацыя з цэнтрам у Кносе, каардынавала і бараніла гэты гандаль.

Сярэдняя і Паўднёвая Азія

Бронзавы век на Індыйскім субкантыненце наступіў у 34 стагоддзі да н.э, у эпоху зараджэння Цывілізацыі даліны ракі Інд. Як паказалі археалагічныя раскопкі, жыхары Харапа былі знаёмыя з меддзю, бронзай, свінцом і волавам і распрацоўвалі новыя метады іх апрацоўкі і атрымання. Прамежкавае становішча паміж індскай і месапатамскай займала г. зв. маргіянская цывілізацыя.

Усходняя Азія

Кітай

Гісторыкі разыходзяцца ў ацэнках таго, у якія часовыя рамкі варта заключаць бронзавы век у Кітаі. Праблема складаецца пераважна ў самым тэрміне: ён быў першапачаткова прызначаны для абазначэння такога гістарычнага перыяду, які пачаўся з выцясненнем каменных прылад бронзавымі і скончыўся заменай апошніх жалезнымі — гэта значыць выкарыстанне новага матэрыялу аўтаматычна азначала састарэнне ранейшага. У дачыненні да Кітаю, аднак, спробы вызначыць дакладныя межы эпохі ўскладняюцца тым фактам, што з’яўленне тэхналогіі выплаўлення жалеза не аказала яўнага аднаразовага ўплыву на ўжыванне бронзавых гармат: яны працягвалі выкарыстоўвацца адначасова з жалезнымі. Найбольш раннія знаходкі вырабаў з бронзы ставяцца да культуры Мацзяяа (3100 — 2700 гады да н. э.); пачынаючы з гэтага моманту, грамадства паступова ўступала ў бронзавы век^[13][14].

Зараджэнне кітайскай бронзавай металургіі асацыюецца з культурай Эрлітоу. Некаторыя гісторыкі мяркуюць, што адпаведны гістарычны перыяд варта адносіць да дынастыі Шан, іншыя перакананыя, што гаворку варта весці пра больш ранняй дынастыі Ся^[15]. У сваю чаргу, спецыялісты Нацыянальнай галерэі мастацтва ЗША вызначаюць бронзавы век у Кітаі як перыяд паміж 2000 і 771 гадамі да н. э., увязваючы яго пачатак, зноў-такі, з культурай Эрлітоу, а раптоўнае завяршэнне — з падзеннем дынастыі Заходняга Чжоу^[16]. Такая трактоўка забяспечвае выразнасць часовых межаў, аднак у недастатковай ступені ўлічвае захаванне важнасці і актуальнасці бронзы для кітайскай металургіі і культуры ў цэлым.

Паколькі прыведзеныя даты з’яўляюцца больш познімі ў параўнанні, напрыклад, з момантам адкрыцця бронзы ў Старажытнай Месапатаміі, шэраг даследчыкаў бачыць падставы меркаваць, што адпаведныя тэхналогіі былі ўвезены ў Кітай звонку, а не распрацаваны жыхарамі краіны самастойна. Іншыя навукоўцы, наадварот, перакананыя, што кітайская бронзавая металургія магла сфармавацца аўтаномна, без фактараў знешняга ўплыву^[17][18]. Прыхільнікі запазычанні, у прыватнасці, спасылаюцца на адкрыццё тарымскіх мумій, якое, на іх думку, можа сведчыць на карысць шляху запазычанні тэхналогій з захаду^[19].

Жалеза выяўляецца на тэрыторыі Кітая з таго гістарычнага перыяду, які асацыюецца з дынастыяй Чжоу, аднак маштаб яго выкарыстання мінімальны. Кітайская літаратура, якая датуецца шостым стагоддзем да н. э., сведчыць аб наяўнасці ведаў па выплаўленні жалеза, але, тым не менш, бронза і пасля гэтага моманту працягвае займаць істотнае месца ў выніках археалагічных і гістарычных пошукаў^[20]. Гісторык Уільям Уайт, да прыкладу, сцвярджаў, што бронза ня была выцесненая жалезам аж да завяршэння дынастыі Чжоу (256 год да н. э.), і бронзавыя вырабы складаюць большасць сярод металічных сасудаў да самага пачатку дынастыі Хань (221 год да н. э.)^[21].

Кітайскія бронзавыя артэфакты, як правіла, альбо маюць утылітарна-прыкладны характар (наканечнікі копій), альбо ўяўляюць сабой узоры рытуальнага начыння — больш пільна вырабленых узораў прадметаў штодзённага ўжытку (сасудаў, інструментаў, зброі і так далей). У якасці прыкладу могуць быць прыведзены вялікія ахвярныя трыножкі, вядомыя пад назвай «Дын», хоць існавалі і іншыя спецыфічныя формы, характарызавальных тымі ці іншымі адрозненнямі. Тая старажытнакітайскае рытуальнае начынне, якая захавалася да нашых дзён, звычайна багата ўпрыгожана, часта з выкарыстаннем матываў таатэ — інакш кажучы, стылізаванымі выявамі морд звяроў або дэманаў, а таксама разнастайнымі абстрактнымі сімваламі^[22]. Многія буйныя вырабы таксама маюць на сабе надпісы, якія складаюць асноўны масіў якія захаваліся узораў старажытнакітайскага лісты; з іх дапамогай гісторыкі і археолагі прасочваюць працягу гісторыі Кітая, у асаблівасці на працягу дынастыі Чжоу (1046—256 гады да н. э.).

У прыватнасці, бронзавая начынне Заходняй Чжоу «дакументуе» шырокія пласты гісторыі, якія не апісваюцца у тэкстах, што захаваліся, за аўтарствам людзей з розным рангам або становішчам у грамадстве. Па відавочным фізічных прычынах верагоднасць захавання запісаў на бронзе істотна вышэй, чым рукапісаў. Гэтыя запісы, як правіла, падпадзяляюцца на чатыры асноўных часткі: адсылка да даты і месца падзей, найменне захоўваў здарэння, спіс тавараў, перададзеных рамеснікаў у абмен на выраб, і прысвячэнне. Адносныя апорныя пункты, якія забяспечваюцца дадзенымі пасудзінамі, дазволілі гісторыкам асацыяваць іх з пэўнымі перыядамі ў рамках Заходняй Чжоу, а, такім чынам, і прасачыць эвалюцыю не толькі саміх вырабаў, але і падзей, на іх апісаных^[23].

Індакітай

У Бан Чангу (Тайланд) былі знойдзены бронзавыя артэфакты датаваныя 2100 да н. э.^[24].

У дангшонскай культуры шырока выкарыстоўваліся бронзавыя барабаны. Яны вырабляліся прыблізна з 600 гадоў да н. э. і да трэцяга стагоддзя да н. э. Гэтая культура размяшчалася ў галінах паблізу ад Чырвонай ракі на поўначы В’етнама^[25][26], але барабаны былі знойдзеныя і папярок вобласці, якая прасціраецца з Інданезіі да паўднёвага Кітаю.

Амерыка

Паўднёвая Амерыка

Першыя знаходкі вырабаў з мыш’яковістай бронзы ў Паўднёвай Амерыцы ставяцца да культуры мочыка (сярэдзіна I тысячагоддзя н. э., Паўночнае Перу). Культуры тыуанака і уары выплаўлялі ўжо класічную валавяністую бронзу. Дзяржава інкаў Тауантынсую ўжо можа лічыцца цывілізацыяй развітога бронзавага веку.

Месаамерыка

Адзінкавыя знаходкі бронзавых прадметаў (магчыма, паўднёваамерыканскага паходжання) былі зробленыя на захадзе Мексікі. У цэлым жа тэрмін «бронзавы век» да культур Месаамерыкі не ўжываецца.

Паўночная Афрыка

Калі старажытны Егіпет і шэраг суседніх культур паўночна-усходу Афрыкі (напрыклад, Нубія) згулялі важную ролю ў гісторыі бронзавага стагоддзя, то на іншай тэрыторыі Афрыкі мастацтва апрацоўкі металу з’явілася значна пазней. Нягледзячы на тое, што ў паўночную Афрыку пранікалі еўрапейскія культуры бронзавага веку (так, у Марока выяўленыя сляды культуры звонападобных кубкаў), металургія пранікае туды толькі ў часы фінікійскі каланізацыі, каля 1100 г. да н. э., а ў цэнтральнай Афрыцы металургія з’яўляецца яшчэ пазней, у часы еўрапейскага Сярэднявечча

Архітэктура бронзавага веку

У эпоху бронзы пераважная значэнне атрымала манументальная архітэктура, узнікненне якой звязана з развіццём рэлігійных уяўленняў, з культам продкаў і прыроды, гэта значыць з духоўнымі ўяўленнямі грамадства. Мегалітычныя збудаванні ўзводзіліся намаганнямі ўсёй першабытнай абшчыны і былі выразам адзінства роду.

Беларусь

Асноўны артыкул: Бронзавы век на Беларусі

На тэрыторыю Беларусі вырабы з бронзы і медзі траплялі са Скандынавіі, Каўказа і Прыкарпацця. Вытворчая гаспадарка займае вядучае становішча, шырокае распаўсюджанне набывае ткацтва.

Зноскі

1. Балкано-карпатская металлургическая провинция // БРЭ. Т.2. М.,2005.
2. Евразийская степная металлургическая провинция // БРЭ. Т.9. М.,2007.
3. Кавказская металлургическая провинция // БРЭ. Т.12. М.,2008.
4. Ирано-афганская металлургическая провинция // БРЭ. Т.11. М.,2008.
5. Восточно-азиатская металлургическая провинция // БРЭ. Т.5. М.,2006.
6. Европейская металлургическая провинция // БРЭ. Т.9. М.,2007.
7. Меотская археологическая культура // БРЭ. Т.20. М.,2012.
8. Катакомбная культура // БРЭ. Т.13. М.,2008.
9. Арии // БРЭ. Т.2. М.,2005.
10. Каргалы // БРЭ. Т.13. М., 2008.
11. Аркаим // БРЭ. Т.2. М.,2005.
12. СЕЙМИНСКО-ТУРБИНСКИЙ ТРАНСКУЛЬТУРНЫЙ ФЕНОМЕН — Уральская Историческая Энциклопедия Архівавана 12 лютага 2015.
13. Martini, I. Peter (2010). Landscapes and Societies: Selected Cases. Springer. p. 310. ISBN 90-481-9412-1.
14. Higham, Charles (2004). Encyclopedia of ancient Asian civilizations. Infobase Publishing. p. 200. ISBN 0-8160-4640-9.
15. Chang, K. C.: «Studies of Shang Archaeology», pp. 6-7, 1. Yale University Press, 1982.
16. Teaching Chinese Archaeology, Part Two — NGA (нявызн.)(недаступная спасылка). Nga.gov. Архівавана з першакрыніцы 14 красавіка 2013. Праверана 17 студзеня 2010.
17. Li-Liu; The Chinese Neolithic, Cambridge University Press, 2005
18. Shang and Zhou Dynasties: The Bronze Age of China Heilbrunn Timeline Retrieved May 13, 2010
19. Jan Romgard (2008). "Questions of Ancient Human Settlements in Xinjiang and the Early Silk Road Trade, with an Overview of the Silk Road Research Institutions and Scholars in Beijing, Gansu, and Xinjiang" (PDF). Sino-Platonic Papers (185).
20. Barnard, N.: «Bronze Casting and Bronze Alloys in Ancient China», p. 14. The Australian National University and Monumenta Serica, 1961.
21. White, W. C.: «Bronze Culture of Ancient China», p. 208. University of Toronto Press, 1956.
22. Erdberg, E.: «Ancient Chinese Bronzes», p. 20. Siebenbad-Verlag, 1993.
23. Shaughnessy, E. L. «Sources of Western Zhou History». University of California Press, 1982.
24. Penn Museum — University of Pennsylvania Museum of Archaeology & Anthropology Архівавана 1 чэрвеня 2009.
25. Донгшон // БРЭ. Т.9. М.,2007.
26. Лунгхоа // БРЭ. Т.18. М.,2011.

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Бронзавы век
• Бронзавы век у Еўропе Архівавана 12 жніўня 2011.
• Старажытная волава: старое пытанне і новы адказ Архівавана 10 сакавіка 2007.