літара кірыліцы From Wikipedia, the free encyclopedia
Ґ, ґ — пятая літара ўкраінскага алфавіта. Абазначае рэдкаўжывальны выбухны гук [g], які існуе паралельна з фрыкатыўным гукам [ɣ]?, які пазначаецца літарай Г. Таксама ўжываецца ў альтэрнатыўным правапісе беларускай мовы (факультатыўна), у кірылічным варыянце ўрумскага і цыганскага пісьма.
Кірылічны алфавіт | |||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|
Кірыліца | |||||||
А | Б | В | Г | Ґ | Д | Ђ | |
Ѓ | Е | (Ѐ) | Ё | Є | Ж | З | |
Ѕ | И | (Ѝ) | І | Ї | Й | Ј | |
К | Л | Љ | М | Н | Њ | О | |
П | Р | С | Т | Ћ | Ќ | У | |
Ў | Ф | Х | Ц | Ч | Џ | Ш | |
Щ | Ъ | Ы | Ь | Э | Ю | Я | |
Гістарычныя літары | |||||||
(Ҁ) | (Ѹ) | Ѡ | (Ѿ) | (Ѻ) | Ѣ | Ꙗ | |
Ѥ | Ꙉ | ІѢ | Ѧ | Ѫ | Ѩ | Ѭ | |
Ѯ | Ѱ | Ѳ | Ѵ | (Ѷ) | Ын | Ꚉ | |
Літары неславянскіх моў | |||||||
Ӑ | Ӓ | Ә | Ӛ | Ӕ | Ғ | Ӷ | |
Ҕ | Ӗ | Ҽ | Ҿ | Ӂ | Җ | Ӝ | |
Ҙ | Ӟ | Ӡ | Ӥ | Ӣ | Ӏ | Ҋ | |
Қ | Ҟ | Ҡ | Ӄ | Ҝ | Ԟ | Ӆ | |
Ӎ | Ҥ | Ң | Ӊ | Ӈ | Ӧ | Ө | |
Ӫ | Ҩ | Ҧ | Ҏ | Ҫ | Ҭ | Ӳ | |
Ӱ | Ӯ | Ү | Ұ | Ҳ | Һ | Ҵ | |
Ӵ | Ҷ | Ӌ | Ҹ | Ӹ | Ҍ | Ӭ | |
Заўвага. Знакі у дужках не маюць статусу (самастойных) літар. |
У старабеларускай пісьменнасці для абазначэння выбухнога гуку [g] звычайна выкарыстоўвалася спалучэнне кг. Напісанне Ґ, запазычанае з візантыйскага грэчаскага курсіву (дзе было адным са спосабаў напісання малой літары гама (γ)), сустракаецца ўжо ў канцы XVI — пачатку XVII стст. Мялецій Сматрыцкі у сваёй граматыцы 1619 года адзначае, што «Ґ, Ф, Ѯ, Ѱ, Ѳ от греческих согласных, греческих деля и некоих еврейских и латинских речений взаимствована суть». Аднак у пазнейшую царкоўнаславянскую арфаграфію адрозненне паміж Г і Ґ не ўвайшло.
У XVIII стагоддзі, калі літара Г у рускай мове магла пазначаць два розныя гукі ([g] і [ɣ]?), В. К. Традзьякоўскі прапанаваў пакінуць літару Г (глаголь) для абазначэння гуку [ɣ], а для [g] увесці літару Ґ, якую назваў «голь» (мабыць, таму, што ў Г у корані слоў «голь», «голый» і інш. заўсёды было выбухное вымаўленне)[1].
У грамадзянскім украінскім друку літара Ґ з’явілася ў XIX стагоддзі ў Аўстра-Венгрыі (у ранніх праектах украінскай арфаграфіі канкуравала з напісаннем кг і ідэяй запазычаць лацінскую літару G), на тэрыторыі Расійскай імперыі і СССР ужывалася з 1905 года; у 1933 годзе адменена рэформай украінскай арфаграфіі, хоць рэгулярна ўжывалася ў лінгвістычнай літаратуры як фанетычна-фанематычны транскрыпцыйны знак і актыўна выкарыстоўвалася ў друку ўкраінскай дыяспары. Адноўлена ва ўкраінскім алфавіце ў 1990 годзе, хоць практыка яе выкарыстання дагэтуль варыятыўная.
Спроба дыферэнцыраваць на пісьме перадачу гукаў [ɣ] і [g], выкарыстоўваючы побач з літарай г адмысловую літару Ґ, якая адрознівалася памерамі і абрысам, мела месца і ў гісторыі старабеларускай мовы[2][3].
У публікацыі А. Ельскага 1895 года быў уведзены новы знак для абазначэння [γ] фрыкатыўнага, уласцівага беларускай мове ў адрозненне ад рускага выбухнога [g]. Новая літара г̑ па абрысах адрознівалася ад літары Г наяўнасцю дыякрытычнага знака ў выглядзе скобкі, загнутай уніз. У выданні фальклорна-этнаграфічнай працы А. К. Сержпутоўскага 1911 года з той жа мэтай быў прапанаваны знак Ґ з загнутай уверх гарызантальнай лініяй. Гэты ж знак быў выкарыстаны ў алфавіце зборніка Я. Купалы 1908 года і ўвайшоў у склад алфавіта, зацверджанага першай нарматыўнай граматыкай беларускай мовы Б. А. Тарашкевіча, толькі з іншым прызначэннем — для перадачы выбухнога [g]. Але вымаўленне [g] выбухнога ў беларускай мове абмежавана вузкім колам слоў, таму спецыяльны знак не знайшоў распаўсюджання ў выдавецкай практыцы і быў выключаны з алфавіта ў перапрацаваным выданні «Беларускай граматыкі» 1929 года[3].
§ 61. G Пры асваенні іншамоўных уласных імёнаў выбухны [g] можа перадавацца праз літару ґ («ґе»): Аґра, Аґюст, Анґола, Арґентына, Арлінґтан, Аўґуст, Аўґсбурґ, Біґ-Бэн, Буґацьці, Бэкінґгэм, Бэрґгоф, Бэльґрана, Вашынґтон, Віктор Юґо, Вюртэмбэрґ, Гааґа, Гайдэльбэрґ, Ґай, Ґас, Ґаза, Ґабрыеля, Ґалац, Ґалюа, Ґамбія, Ґаўс, Ґасконь, Ґарыбальдзі, Ґалґота, Ґаяна, Ґейл, Ґелера, Ґервяты, Ґент, Ґёбэльс, Ґётэ, Ґгаты, Ґібральтар, Ґіём, Ґітлін, Ґотлянд, Ґоццы, Ґоя, Ґэлап, Ґэртын, Ґэры, Ґрандэ, Ґрэнобль, Ґрэнляндыя, Ґрэйвэз, Ґлазґа, Ґудўін, Ґянджа, Ірвінґ, Кіплінґ, Кройцбэрґ, Лэнґлі, Лонґ-Айлэнд, Люксэмбурґ, Майнінґен, Мэґі, Ніяґара, Пітаґор, Пітсбурґ, Пэдынґтан, Ролінґ Стоўнз, Руґен, Рэдынґ, Рэґенсбурґ, Турынґія, Тыніс Мяґі, Сіґітас Ґяда, Сійґ, Фоґель, Хэнэраль-Бэльґрана, Уґанда, Эбінґгаўз ды інш.[4]
У літаратурнай беларускай мове выбухны гук [g] (і яго мяккі адпаведнік [gʲ]) вымаўляецца ва ўласнабеларускіх словах у каранёвым спалучэнні [z̪g], [d͡z̞g], [d͡ʐg]: анэк(ґ)дот, вак(ґ)зал, пак(ґ)гаўз, во[зґ]ры, ма[зґ’]і, ро[зґ’]і, абры[зґ]лы, бра[зґ]аць, пляву[зґ]аць, вэ[дзґ]аць, [джґ]аць, эк(ґ)замэн, эк(ґ)сгумацыя і ў шэрагу пазычаньняў: [ґ]анак, [ґ]арсэт, [ґ]валт, [ґ]зымс, [ґ]онта, [ґ]узік, а[ґ]рэст, [ґ’]ер[ґ’]етаць, цу[ґ]лі, шва[ґ’]ер ды інш. Гэта дало падставу аднавіць у ХХ ст. ужыванне літары ґ, якая выкарыстоўвалася яшчэ ў старабеларускай мове.
Ува ўласных назовах з неславянскай лексычнай асновай этымалагічны выбухны [g] традыцыйна вымаўляецца па-беларуску як фрыкатыўны [ɣ]; пры гэтым захаванне [g] у вымаўленні не кваліфікуецца як парушэнне арфаэпічнай нормы: [Г]арыбальдзі і [Ґ]арыбальдзі, [Г]рэнляндыя і [Ґ]рэнляндыя, [Г’]ётэ і [Ґ’]ётэ, [Г’]ібральтар і [Ґ’]ібральтар.
§ 6. Літара Ґ
Літара «ґ» перадае ззаду зачыненую зычную:
§ 122. Гукі [g], [h]
Таксама літара Ґ, ґ транслітаруецца на лацінскі алфавіт як G, g, а літара Г, г транслітаруюцца як H, h (Х, х як дыграфы Kh kh).
Кадыроўка | Рэгістр | Дзесятковы код | Шаснаццатковы код | Васьмярковы код
код |
Двайковы код |
---|---|---|---|---|---|
Юнікод | Вялікая | 1168 | 0490 | 002220 | 00000100 10010000 |
Маленькая | 1169 | 0491 | 002221 | 00000100 10010001 | |
ISO 8859-5
(са зменамі) |
Вялікая | 173 | AD | 255 | 10101101 |
Маленькая | 253 | FD | 375 | 11111101 | |
Windows-1251 | Вялікая | 165 | A5 | 245 | 10100101 |
Маленькая | 180 | B4 | 264 | 10110100 | |
КОІ-8 | Вялікая | 189 | BD | 275 | 10111101 |
Маленькая | 173 | AD | 255 | 10101101 |
Размеркаванні GNU / Linux і MacOS X падтрымліваюць тыповую ўкраінскую раскладку, у якой яна знаходзіцца на месцы перавернутай касой рысы (\) англійскага макета. Калі такой клавіятуры няма на клавіятуры, вы можаце ўвесці яе, націснуўшы Ctrl + Shift і набраўшы яе код у unicode: u0490 або u0491.
Microsoft Windows мае ўбудаваную падтрымку літары «ґ» ва ўкраінскай раскладцы клавіятуры: яе трэба набраць, націснуўшы Alt-Gr («правы альт») з літарай «G»; утрымліваючы клавішы Shift і Alt-Gr, мы маем вялікую літару «Ґ». Таксама некаторыя (не ўсе) клавіятуры маюць асобную клавішу, размешчаную паміж левай Shift і «I», якая ў украінскім макеце выкарыстоўваецца для друку літары «Г».
У кірылічнай неўкраінскай раскладцы клавіятуры сімвал «Ґ» вызываецца клавішай Alt з набраным нумарам 0165, а сімвал «ґ» — камбінацыяй Alt+0180.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.