Канстытуцыйны крызіс у Расіі (1993)
From Wikipedia, the free encyclopedia
Канстытуцыйны крызіс у Расіі (таксама вядомы як Разгон З’езда народных дэпутатаў і Вярхоўнага Савета Расійскай Федэрацыі, «Расстрэл Белага дома», «Расстрэл Дома Саветаў», «Кастрычніцкае паўстанне 1993 года», «Кастрычніцкі путч»[1], «Ельцынскі пераварот 1993 года»[2][3]) — унутрыпалітычны канфлікт у Расійскай Федэрацыі 21 верасня—4 кастрычніка 1993 года. Адбыўся з прычыны канстытуцыйнага крызісу, які развіваўся з 1992 года. Вынікам супрацьстаяння стала гвалтоўнае спыненне дзеяння ў Расіі савецкай мадэлі ўлады (руск.) (бел., якая існавала з 1917 года. Працэс суправаджаўся ўзброенымі сутыкненнямі на вуліцах Масквы і няўзгодненымі дзеяннямі войскаў, у ходзе якіх загінулі не менш за 157 чалавек і 384 былі параненыя (з іх 3 і 4 кастрычніка — 124 чалавекі, 348 параненых[4]).
Нейтральнасць артыкула пад пытаннем |
Канстытуцыйны крызіс у Расіі | |||
---|---|---|---|
| |||
Дата | 21 верасня — 4 кастрычніка 1993 года | ||
Месца | Масква, Расія | ||
Вынік | Перамога прэзідэнта Ельцына, ліквідацыя пасады віцэ-прэзідэнта (руск.) (бел., роспуск З’езду народных дэпутатаў (руск.) (бел. і Вярхоўнага Савета Расійскай Федэрацыі (руск.) (бел., спыненне дзейнасці Саветаў народных дэпутатаў. Усталяванне прэзідэнцкай рэспублікі як формы кіравання ў Расіі наўзамен савецкай рэспублікі. | ||
Праціўнікі | |||
|
|||
Камандуючыя | |||
|
|||
Агульныя страты | |||
|
|||
| |||
Медыяфайлы на Вікісховішчы |
Крызіс стаў наступствам супрацьстаяння дзвюх палітычных сіл: з аднаго боку — прэзідэнта Расійскай Федэрацыі Барыса Ельцына (гл. Усерасійскі рэферэндум 25 красавіка 1993 года), урада, які ўзначальваўся Віктарам Чарнамырдзіным[5], часткі народных дэпутатаў і членаў Вярхоўнага Савета — прыхільнікаў прэзідэнта, а з іншага боку — праціўнікаў сацыяльна-эканамічнай палітыкі прэзідэнта і ўрада: віцэ-прэзідэнта Аляксандра Руцкога, асноўнай часткі народных дэпутатаў і членаў Вярхоўнага Савета Расійскай Федэрацыі на чале з Русланам Хасбулатавым, большасць у якім складаў блок «Расійскае адзінства»[6], у які ўваходзілі прадстаўнікі КПРФ, фракцыі «Айчына» (радыкальныя камуністы, адстаўныя вайскоўцы і дэпутаты сацыялістычнай арыентацыі[7][8]), «Аграрны саюз», дэпутацкай групы «Расія», якая кантралявалася ініцыятарам аб’яднання камуністычных і нацыяналістычных партый[9] Сяргеем Бабурыным[10].
Падзеі пачаліся 21 верасня з выдання прэзідэнтам Барысам Ельцыным указа № 1400 аб роспуску З’езда народных дэпутатаў і Вярхоўнага Савета, чым была парушаная Канстытуцыя[11][12]. Адразу пасля выдання гэтага ўказа Ельцын дэ-юрэ быў аўтаматычна адхілены ад пасады прэзідэнта ў адпаведнасці з артыкулам 121.6 канстытуцыі[13]. У той жа дзень сабраўся Прэзідыум Вярхоўнага Савета, які здзяйсняў кантроль за выкананнем канстытуцыі[14]. Ён канстатаваў гэты юрыдычны факт[15]. З’езд народных дэпутатаў пацвердзіў гэтае рашэнне і ацаніў дзеянні прэзідэнта як дзяржаўны пераварот[16]. Аднак Барыс Ельцын de facto працягваў выконваць паўнамоцтвы прэзідэнта Расіі. 4 кастрычніка З’езд і Вярхоўны Савет былі разагнаныя з прымяненнем зброі і бранятэхнікі.
Істотную ролю ў трагічнай развязцы адыгралі асабістыя амбіцыі старшыні Вярхоўнага Савета Руслана Хасбулатава, якія выявіліся ў яго нежаданні заключаць кампрамісныя пагадненні з адміністрацыяй Барыса Ельцына ў ходзе канфлікту[17], а таксама самога Барыса Ельцына, які пасля падпісання ўказа № 1400 адмаўляўся напрамую размаўляць з Хасбулатавым нават тэлефонам[18].
Паводле высноў камісіі Дзяржаўнай Думы, значную ролю ў абвастрэнні абстаноўкі адыгралі дзеянні супрацоўнікаў маскоўскай міліцыі па разгоне мітынгаў і маніфестацый у падтрымку Вярхоўнага Савета і затрыманню іх актыўных удзельнікаў у перыяд з 27 верасня па 2 кастрычніка 1993 года, што ў некаторых выпадках набывала характар масавага збіцця маніфестантаў з прымяненнем спецсродкаў[19].
З 1 кастрычніка пры пасярэдніцтве патрыярха Алексія II пад эгідай РПЦ праводзіліся перамовы супрацьлеглых бакоў, на якіх прапаноўвалася выпрацаваць «нулявы варыянт» — адначасовыя перавыбары прэзідэнта і народных дэпутатаў. Працяг гэтых перамоў, прызначаны на 16:00 3 кастрычніка, не адбыўся з-за распачатых у Маскве масавых беспарадкаў, узброенага нападу групы абаронцаў Вярхоўнага Савета на чале з Альбертам Макашовым па прызыву в. а. прэзідэнта Аляксандра Руцкога на будынак мэрыі і ад’езду групы ўзброеных прыхільнікаў Вярхоўнага Савета на сагнаных вайсковых грузавіках да тэлецэнтра «Астанкіна»[20].
Меркаванні аб пазіцыі Канстытуцыйнага суда Расійскай Федэрацыі з В. Д. Зоркіным на чале разыходзяцца: на думку саміх суддзяў і прыхільнікаў З’езду, ён захоўваў нейтралітэт; на думку прыхільнікаў Ельцына — удзельнічаў на баку З’езду[21].
Расследаванне падзей не было завершана, следчая група была распушчаная пасля таго, як у лютым 1994 года[22] Дзяржаўная Дума Расійскай Федэрацыі прыняла рашэнне аб амністыі для асоб, якія ўдзельнічалі ў падзеях 21 верасня—4 кастрычніка 1993 года, звязаных з выданнем Указа № 1400, і супрацьдзейнічалі яго рэалізацыі, незалежна ад кваліфікацыі дзеянняў паводле артыкулаў КК РСФСР[23]. У выніку грамадства да гэтага часу не мае адназначных адказаў на шэраг ключавых пытанняў пра тыя трагічныя падзеі — у прыватнасці, аб ролі палітычных лідараў, якія выступалі як на адным, так і на другім баку, аб прыналежнасці снайпераў, стралкоў па мірным грамадзянам і супрацоўнікам міліцыі, дзеяннях правакатараў, пра тое, хто вінаваты ў трагічнай развязцы. Маюцца толькі версіі ўдзельнікаў і відавочцаў падзей, следчага распушчанай следчай групы, публіцыстаў і камісіі Дзярждумы РФ, якую ўзначальвае камуністка Таццяна Астраханкіна, якая прыехала ў Маскву са Ржэва ў канцы верасня 1993 года для абароны Дома Саветаў[24], якую таварышы па партыі, у прыватнасці Аляксей Падбярозкін, называлі «артадоксам»[25].
У адпаведнасці з новай Канстытуцыяй, прынятай усенародным галасаваннем 12 снежня 1993 года і дзеючай з некаторымі зменамі да цяперашняга часу, прэзідэнт Расійскай Федэрацыі атрымаў істотна больш шырокія паўнамоцтвы, чым па Канстытуцыі 1978 года (са зменамі 1989—1992 гадоў). Пасада віцэ-прэзідэнта РФ была ліквідаваная.