Галацэнавае выміранне
From Wikipedia, the free encyclopedia
Галацэнавае выміранне[1], званае таксама познеплейстацэн-галацэнавае выміранне[2], або антрапагеннае масавае выміранне[3][4][5],, або антрапацэнавае масавае выміранне, або шостае масавае выміранне[6][7] — адно з найбольш значных масавых выміранняў (руск.) (бел. відаў жывёл і раслін у гісторыі Зямлі, адбываецца ў цяперашні час, супадае з эпохай галацэну, якая пачалася каля 12 тысяч гадоў таму, з’яўляецца амаль выключна вынікам чалавечай дзейнасці[8][9][10][11]. Гэта выміранне закранае мноства сістэматычных груп фаўны і флоры, уключае млекакормячых, птушак, земнаводных, паўзуноў, рыб і беспазваночных. За апошнія 500 гадоў зніклі амаль 900 відаў жывёл. Пад пагрозай вымірання ў цяперашні час знаходзяцца больш за 35,5 тыс. відаў жывёл і раслін, у тым ліку 40 % усіх відаў амфібій і 25 % відаў млекакормячых[12]. Колькасць большасці відаў дзікіх жывёл (акрамя сінантропных) рэзка скарацілася за апошнія 100—200 гадоў з-за знікнення іх месцапражыванняў у выніку дзейнасці чалавека, прамога вынішчэння чалавекам, канкурэнцыі з завезенымі чужароднымі відамі і іншымі звязанымі з чалавечай дзейнасцю прычынамі[13].
Галацэнавае выміранне | |
---|---|
Папярэдні ў спісе | Cretaceous–Paleogene extinction event[d] |
Дата пачатку | 10 тысячагоддзе да н.э. |
Медыяфайлы на Вікісховішчы |
Аб выміранні многіх відаў мы нават не ведаем, паколькі з-за паўсюднага знішчэння біяцэнозаў з найбольшай біяразнастайнасцю, такіх як трапічныя лясы і каралавыя рыфы, а таксама, у меншай ступені, і іншых, яно яшчэ не выяўлена. Паводле ацэнак навукоўцаў, цяперашнія тэмпы знікнення відаў у 100—1000 разоў пераўзыходзяць натуральныя фонавыя паказчыкі вымірання для біясферы Зямлі[14][15][16].
Галацэнавае выміранне пачалося са знікнення пераважна буйных наземных жывёл, вядомых як мегафаўна (руск.) (бел., у канцы апошняга ледніковага перыяду на мяжы плейстацэну і галацэну. Мегафаўна за межамі Афрыканскага кантынента, якая развівалася без уплыву людзей, апынулася вельмі адчувальнай да з’яўлення новага драпежніка, таму многія яе прадстаўнікі вымерлі з-за палявання неўзабаве пасля таго, як першыя людзі пачалі міграваць з Афрыкі (руск.) (бел. і распаўсюджвацца па зямлі.
Адны даследчыкі лічаць, што вынішчэнне буйных жывёл чалавекам толькі дадалося да ўжо існавалым натуральных стрэсавых фактараў, іншыя перакананыя, што вынішчэнне мегафаўны людзьмі было вырашальным фактарам, так як да чалавека мільёны гадоў кліматычныя змены не прыводзілі да вымірання буйных відаў[17]. Вядуцца дэбаты адносна таго, наколькі чалавечае драпежніцтва і антрапагеннае пераўтварэнне асяроддзя паўплывалі на выміранне, але гэта выразна прасочваецца на знікненні відаў, напрыклад, у Новай Зеландыі і на Гаваях. Мяркуецца, што акрамя людзей, магчыма, змяненне клімату таксама магло быць рухальным фактарам знікнення мегафаўны, асабліва ў канцы плейстацэну. Некалькі афрыканскіх відаў таксама вымерлі ў галацэне, аднак у цэлым мегафаўна на афрыканскім кантыненце захоўвалася ў практычна нязменным выглядзе да прыходу ў Афрыку еўрапейцаў некалькі сотняў гадоў таму.
З экалагічнага пункту гледжання чалавека можна разглядаць як беспрэцэдэнтнага «глабальнага супердрапежніка», які паслядоўна палюе на іншых звышдрапежнікаў (руск.) (бел., чым аказвае глабальны ўплыў (руск.) (бел. на харчовыя сеткі (руск.) (бел.[18]. Паўсюдна на сушы і ў сусветным акіяне было адзначана выміранне відаў, вядома мноства прыкладаў на ўсіх кантынентах і астравах[19][20].
У цэлым, галацэнавае выміранне цесна звязана з уплывам чалавека на навакольнае асяроддзе (руск.) (бел.. У XXI стагоддзі шостае масавае выміранне паскараецца. Перанасяленне (руск.) (бел. (і рост насельніцтва (руск.) (бел., які працягваецца) планеты разам з марнатраўным спажываннем, якое суправаджаецца значнымі зменамі ў землекарыстанні (руск.) (бел., абязлесеннем, інтэнсіўным спажываннем мяса, празмернай лоўляй рыбы (руск.) (бел., закісленне акіяна (руск.) (бел. і браканьерства (руск.) (бел. — галоўныя прычыны скарачэння біяразнастайнасці ва ўсім свеце ў нашы дні[21][22].
У Дакладзе пра глабальную ацэнку біяразнастайнасці і экасістэмных паслуг (англ.) (бел. за 2019 год, апублікаваным Міжурадавай платформай па пытаннях біяразнастайнасці і экасістэмных паслуг (англ.) (бел. (IPBES) ААН, гаворыцца, што да 2050 года каля мільёна відаў раслін і жывёл апынуцца на мяжы знікнення з-за антрапагеннага ўздзеяння[23][24].