Армянскі пагром у Баку (1990)

Армянскі пагром у Баку — хваляванні на этнічнай глебе ў горадзе Баку, сталіцы Азербайджанскай ССР, 13—20 студзеня 1990 года, якія суправаджаліся масавым гвалтам у дачыненні армянскага насельніцтва, рабаваннямі, забойствамі, падпаламі і знішчэннем маёмасці^{[1][2][3][4][5]}. Ахвярамі пагромаў сталі, паводле розных дадзеных, ад 48 да 90 (згодна некаторых крыніц — да трохсот) чалавек. Паводле чытара Human Rights Watch Роберта Кушэна, «пагромы не былі цалкам (ці, магчыма, цалкам не) стыхійнымі, бо пагромнікі мелі спісы армян і іх адрасоў»^[6]. Часам армянскі пагром разглядаецца як частка падзей «Чорнага студзеня», якія прывялі да ўводу савецкіх войскаў у Баку^[7].

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Армянскі пагром у Баку.

Вокладка «Карткі сям’і ўцекача» з Баку.

Перадгісторыя

Асноўны артыкул: Карабахскі канфлікт

Да пачатку Карабахскага канфлікту ў Баку жылі каля 200 тыс. армян пры агульнай колькасці насельніцтва 1,7 млн.^[8]

20 лютага 1988 года сесія народных дэпутатаў НКАВ звярнулася да Вярхоўных Саветаў Армянскай ССР, Азербайджанскай ССР і СССР з просьбай разгледзець пытанне пра перадачу вобласці, у якой армяне складалі большасць насельніцтва, у склад Арменіі. 21 лютага ў пастанове Палітбюро ЦК КПСС гэта вымога была пададзена як прынятая ў выніку дзеянняў «экстрэмістаў» і «нацыяналістаў». Ужо на іншы дзень у Баку і іншых гарадах Азербайджана адбыліся першыя мітынгі ў падтрымку рашэння Палітбюро пра недапушчальнасць перагляду існай нацыянальна-тэрытарыяльнай структуры. Сітуацыю напальвала тое, што ў гэты час у Баку і прылеглых раёнах ужо знаходзіліся першыя групы ўцекачоў-азербайджанцаў з Кафанскага і Мегрынскага раёнаў Армянскай ССР, што распаўсюджвалі чуткі пра нібы перажытыя жахі і ўжывальны да іх гвалт. У той перыяд, аднак, гвалт у самым Баку ўдалося запабегчы^[9][10]. Пагром са шматлікімі ахвярамі сярод армян адбыўся ў Сумгаіце, недалёка ад сталіцы Азербайджана. Сумгаіцкі пагром з’явіўся знакавай падзеяй і паваротным пунктам у абвастрэнні міжнацыянальнага канфлікту ў Закаўказзі, што выклікаў першыя патокі армянскіх уцекачоў з Азербайджана^[11]. Аналагічныя падзеі адбыліся 28 лютага ў Кіравабадзе (цяпер Гянджа).

Вясна і лета 1988 года характарызаваліся бесперапынным нарастаннем грамадскай напругі і нацыянальнай варожасці паміж азербайджанскім і армянскім насельніцтвам. Пасля сумгаіцкай трагедыі пачалося выдушванне азербайджанцаў з Арменіі і армян з Азербайджана.

15 мая ў Баку адбыўся першы агульнагарадскі мітынг антыармянскай скіраванасці на плошчы імя Леніна (пазней пераназванай у плошчу Свабоды), які сабраў каля 15 тысяч чалавек і ледзь не завяршыўся нападам асабліва агрэсіўных удзельнікаў на прадстаўнікоў рэспубліканскай улады. Ужо неўзабаве мітынгі прынялі рэгулярны характар і сталі яшчэ больш масавымі. Каардынацыю масавых мітынгаў у Баку ўзяла на сябе арганізацыя «Варлыг» («Рэальнасць»), якую ўзначальваў працоўны Неймат Панахаў (Панахлы). Дзейнасць гэтай арганізацыі расійскі даследчык Д. Фурман познае ахарактарызаваў як «падпальшчыцкую і фанатычную»^[12]. З 17 лістапада мітынгі прынялі бесперапынны характар, прытым частка дэманстрантаў (да 20 тыс.) нават начавалі на плошчы, а ўдзень іх лік даходзіў, па некаторых ацэнках, да паўмільёна.

5 снежня 1988 года ў Баку падахвочваныя натоўпы людзей, рухаючыся да плошчы Леніна, урываліся на тэрыторыю заводаў, уладкоўвалі пагромы дзяржаўных устаноў і прыватных кватэр. Паўсюдна ўзнікалі масавыя бойкі, а таксама распачыналіся спробы нападу натоўпу на ваярскія падраздзяленні і асобных вайскоўцаў, на раённыя аддзяленні МУС і паляўнічыя крамы дзеля захопу зброі і боепрыпасаў. Усяго ў сутыкненнях у гэты дзень 14 вайскоўцаў атрымалі целавыя пашкоджанні. Сярод грамадзянскага насельніцтва траўмы атрымалі 30 чалавек. Толькі да канца дня атрымалася ўціхамірыць сітуацыю ў горадзе^[13].

Тымчасам паток уцекачоў з абедзвюх рэспублік нарастаў. Да пачатку 1989 года практычна ўсе азербайджанцы былі змушаны пакінуць Арменію. Многія з іх аселі ў Баку. Што да армянскага насельніцтва Азербайджана, то да гэтага часу армяне засталіся практычна толькі ў месцах кампактнага жыцця (НКАВ, Шаўмянаўскі і частка Ханларскага раёна) і ў Баку.

Да канца лета 1989 года масавыя пратэсты ў Баку, выкліканыя карабахскай праблемай, аднавіліся. У мітынгах і дэманстрацыях бралі ўдзел сотні тысяч чалавек. Э. Мамедаў і Н. Панахаў арганізавалі масавыя мітынгі і заручыліся грамадскай падтрымкай для сваёй разбуральнай тактыкі: поўнай блакады чыгуначнага паведамлення з Арменіяй^[7].

Да пачатку 1990 года ў Баку засталіся каля 30—40 тыс. армян^[14], галоўным чынам жанчыны і пенсіянеры^[7].

У пачатку 1990 года ў Шаўмянаўскім і Ханларскім раёнах (месцах кампактнага жыцця армян паўночней Нагорна-Карабахскай аўтаномнай вобласці) адбываюцца сутыкненні паміж армянамі і азербайджанцамі^[7]. На мяжы паміж Армянскай ССР і Азербайджанскай ССР пачаліся баі з ужываннем артылерыі^[4].

Ход падзей

Зноскі

1. Azerbaijan: The status of Armenians, Russians, Jews and other minorities, report, 1993, INS Resource Informacion Center, p.6
2. Azerbaijan: The status of Armenians, Russians, Jews and other minorities, report, 1993, INS Resource Informacion Center, p.10
3. (англ.) Britannica: Azerbaijan- The Soviet and post-Soviet periods
4. Мемориал. Хронология конфликта Архівавана 5 сакавіка 2012.
5. «За „январскими“ днями 1990 года, вылившимися в убийства армян азербайджанской толпой, а затем в ещё более многочисленные жертвы со стороны азербайджанцев, которые были убиты и ранены в результате действий Советской армии, последовал традиционный национальный траур, продолжавшийся 40 дней» Русское правление, модернизаторские элиты и становление национальной идентичности в Азербайджане(недаступная спасылка), Тадеуш Свентоховский
6. (англ.) Conflict in the Soviet Union: Black January in Azerbaidzhan, by Robert Kushen, 1991, Human Rights Watch, ISBN 1-56432-027-8, p. 7
7. Том де Ваал. Чёрный Сад. Глава 6. 1988—1990 гг. Азербайджанская трагедия
8. Rainer Münz, Rainer Ohliger. The Dissolution of the Soviet Union and PostSoviet Ethnic // Diasporas and ethnic migrants: German, Israel, and post-Soviet successor states in comparative perspective. — Routledge, 2003. — С. 147. — 460 с. — ISBN 0714652326, ISBN 9780714652320.

   Following the violence over the Nagorno-Karabakh conflict, the Armenian population in Baku shrank from 200,000 to 15,000 (Rutland 1994: 842).

9. Зардушт Али-Заде, «Азербайджанская элита и массы в период распада СССР (статья-мемуары о бурном времени)»(недаступная спасылка)
10. Том де Ваал. «Черный сад». Глава 2. Февраль 1988 года: Азербайджан
11. Правозащитный центр «Мемориал». Горячие точки. Карабах. Хронология конфликта Архівавана 5 сакавіка 2012.
12. Фурман Д. Несостоявшаяся революция. Политическая борьба в Азербайджане (1988—1993 годы) // Дружба народов. М., 1994. N 4. C. 155—156. Цит. по ист.: Алексей Зверев. Этнические конфликты на Кавказе, 1988—1994. В сб. Contested Borders in the Caucasus, ed. Bruno Coppieters. VUB University Press, 1996. ISBN 90 5487 1172 NUGI 654 Архівавана 15 красавіка 2014.
13. В. А. Гуров /«Вооруженные силы СССР в Армяно-Азербайджанском (Карабахском) вооруженном конфликте (1988—1991 гг.)»/ Известия Самарского научного центра Российской академии наук, т. 14, № 3;- 2012 г.; — стр.110-116
14. Погромы в Баку были призваны убедить Москву в невозможности вывода Карабаха из состава Азербайджана.

Літаратура

• de Waal, Thomas. Black Garden: Armenia and Azerbaijan Through Peace and War. New York: New York University Press, 2003. p. 114 ISBN 0-8147-1945-7 Русское издание

Спасылкі

• Черный январь 1990-го года (г. Баку, Аз. ССР)
• Арсен Мелик-Шахназаров «Нагорный Карабах: факты против лжи» Глава 11. Кровавый январь 1990 года
• В армянских церквях России пройдут службы памяти жертв погромов в Баку