Радунь

Ра́дунь — мястэчка ў Беларусі, на рацэ Радуньцы. Цэнтар сельсавету Вярэнаўскага раёну Гарадзенскай вобласьці. Насельніцтва на 2018 год — 2229 чалавек^[2]. Знаходзіцца за 30 км ад Вярэнава, 93 км ад Горадні, 24 км ад чыгуначнай станцыі Бастуны (лінія Вільня — Ліда). Вузел аўтамабільных дарог на Вільню, Ліду, Іўе, Васілішкі, Астрыну.

Гэтая назва мае некалькі сэнсаў. Калі вас цікавяць іншыя сэнсы, глядзіце таксама Радунь (неадназначнасьць).

Радунь лац. Raduń
Касьцёл Маці Божай Ружанцовай
Герб Радуні Сьцяг Радуні
Дата заснаваньня:	1387
Магдэбурскае права:	1649
Краіна:	Беларусь
Вобласьць:	Гарадзенская
Раён:	Вярэнаўскі
Сельсавет:	Радунскі
Плошча:	5,113 км² [1]
Вышыня:	155 м н. у. м.
Насельніцтва (2018)
колькасьць:	2229 чал.[2]
шчыльнасьць:	435,95 чал./км²
Часавы пас:	UTC+3
Тэлефонны код:	+375 1594
Паштовы індэкс:	231390
СААТА:	4213862905
Нумарны знак:	4
Геаграфічныя каардынаты:	54°3′11″ пн. ш. 24°59′52″ у. д.
Радунь на мапе Беларусі ± Радунь Радунь
Галерэя здымкаў у Вікісховішчы

Радунь — даўняе магдэбурскае места гістарычнай Лідчыны (частка Віленшчыны), старажытны замак Вялікага Княства Літоўскага.

Назва

На думку географа Вадзіма Жучкевіча, тапонім Ра́дунь^[3], найбольш імаверна, утварыўся ад назвы ракі Радунькі^[4].

Гісторыя

Вялікае Княства Літоўскае

Мескі герб, 1792 г.

Замак у сярэдзіне XVII ст. Рэканструкцыя П. Татарнікава

Паводле археалягічных зьвестак, старажытнае славянскае паселішча зьявілася тут каля ХІ ст. Тым часам першы пісьмовы ўпамін пра Радунь зьмяшчаецца ў хроніцы «Манумэнта Германіка» ў аповедзе пра крыжовы паход нямецкіх рыцараў супраць балтыйскіх плямёнаў і датуецца 1217 годам. У 1259 годзе паселішча далучылася да дзяржавы Міндоўга, у Дайноўскім княстве. У XIV ст. Радунь атрымала статус мястэчка, на 1328 год тут было 5 вуліц і Рынак, працавалі 4 крамы і 12 заможных гандляроў^[5].

У 1387 годзе Радунь ўпамінаецца ў грамаце вялікага князя Ягайлы князю Скіргайлу Альгердавічу, якому перадалі «град Радыня и вся тая волость со всякою службою, все люди и села…». У ХIV—ХVII стагодзьдзях у ваколіцах Радуні (за 2 км ад мястэчка, цяпер вёска Гарадзішча) існаваў замак. У 1440 годзе Радунь упамінаецца як гаспадарскі двор, уладаньне вялікага князя Казімера.

У ХV—ХVI стагодзьдзях Радунь была цэнтрам староства ў складзе каралеўскай эканоміі. У актах вялікіх князёў Аляксандра і Жыгімонта Старога адміністратары ў Радунскім старостве называюцца намесьнікамі і дзяржаўцамі. У 1522 годзе за пазыку грошай (1000 коп) Жыгімонт Стары перадаў гаспадарскі двор Радунь намесьніку і дзяржаўцу староства, ваяводзе падляскаму і маршалку гаспадарскаму Я. Касьцевічу (1498—1527). У 1528 годзе ўпамінаецца Радунскі павет у Троцкім павеце, які меў сваю ўзброеную харугву. На 1538 год у мястэчку было, апрача Рынку, 7 вуліцаў і 210 хрысьціянскіх дамоў.

У сярэдзіне ХVI ст. утварыўся Радунскі дэканат у складзе 11 парафіяў (7522 вернікі). У 1556 годзе ў мястэчку збудавалі драўляны касьцёл. Згодна з адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформай 1565—1566 гадоў Радунь як цэнтар староства ўвайшло ў склад Лідзкага павету Віленскага ваяводзтва. Радунскае староства падзялялася на 4 войтаўствы. У мястэчку быў 141 двор, дзеяў касьцёл (заснаваны каралевай Бонай, 1541 год).

У 1649 годзе кароль і вялікі князь Уладзіслаў Ваза надаў месту Магдэбурскае права і герб: «у срэбным полі чырвоны рак»^[6]. У 2-й палове ХVIІI стагодзьдзя Радунь перайшла ў валоданьне Тышкевічаў. У 1777 годзе ў Радунскім дэканаце працавалі 11 школ, у 1781 годзе — 6 шпіталяў.

Пад уладай Расейскай імпэрыі

У выніку трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай (1795 год) Радунь апынулася ў складзе Расейскай імпэрыі, у Лідзкім павеце з 1797 году Літоўскай, з 1801 году Гарадзенскай, з 1842 году Віленскай губэрняў.

На 1829 год у Радуні было 88 будынкаў (47 хрысьціянскіх і 41 юдэйскі) і 8 вінакурняў^[7], на 1861 год — 121 двор, на 1866 год — 91 двор. Паводле вынікаў перапісу 1897 году, у мястэчку было 313 будынкаў, гарбарня, млын, расейская народная вучэльня.

За часамі Першай сусьветнай вайны ў 1915 годзе Радунь занялі войскі Нямецкай імпэрыі.

• Старая графіка Радуні
• 
  Вуліца, 1915—18 гг.
• 
  Праект касьцёла, 1928 г.
• 
  Інтэр'ер касьцёла, 1933 г.
• 
  Сынагога. А. Наліваеў, 1964 г.

Найноўшы час

25 сакавіка 1918 году згодна з Трэцяй Устаўной граматай Радунь абвяшчалася часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. 1 студзеня 1919 году ў адпаведнасьці з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі яна ўвайшла ў склад Беларускай ССР^[8]. Згодна з Рыскай мірнай дамовай (1921 год) Радунь апынулася ў складзе міжваеннай Польскай Рэспублікі, дзе стала цэнтрам гміны Лідзкага павету.

У 1939 годзе Радунь увайшла ў БССР, дзе ў 1940 годзе стала цэнтрам раёну. У Другую сусьветную вайну з чэрвеня 1941 да 13 ліпеня 1944 году мястэчка знаходзілася пад акупацыяй Трэцяга Райху. Да пачатку 1950-х гадоў у ваколіцах Радуні НКВД-КГБ вяло змаганьне з антысавецкім падпольлем. 30 красавіка 1958 году паселішча атрымала афіцыйны статус пасёлку гарадзкога тыпу. 25 сьнежня 1962 году Радунскі раён расфармавалі, мястэчка ўвайшло ў склад Вярэнаўскага раёну.

• Мястэчка на старых здымках
• 
  Сынагога, 1920-я гг.
• 
  Вуліца, 1930-я гг.
• 
  Касьцёл, 1933 г.
• 
  Касьцёл, 1941—44 гг.

Насельніцтва

Дэмаграфія

• XIX стагодзьдзе: 1829 год — 379 чал., у тым ліку 174 хрысьціяніны і 205 юдэяў^[9]; 1863 год — 737 чал.; 1866 год — 869 чал., у тым ліку 361 каталік і 508 юдэяў^[10]; 1881 год — 1526 чал. (757 муж. і 769 жан.); 1897 год — 1621 чал., у тым ліку 896 юдэяў
• XX стагодзьдзе: 1905 год — 1394 чал.; 1999 год — 3,4 тыс. чал.^[11]; 2000 год — 3,1 тыс. чал.^[12]
• XXI стагодзьдзе: 2006 год — 2,8 тыс. чал.^[13]; 2008 год — 2,7 тыс. чал.; 2009 год — 2673 чал.^[14] (перапіс); 2016 год — 2355 чал.^[15]; 2017 год — 2299 чал.^[16]; 2018 год — 2229 чал.^[2]

Інфраструктура

У Радуні працуюць 2 сярэднія школы, школа-інтэрнат, дзіцячая музычная школа, 2 бібліятэкі, дом культуры.

Забудова

Вуліцы і пляцы

Афіцыйная назва	Гістарычная назва
Леніна вуліца	Касьцельная вуліца

У тэлефонным даведніку 1939 году ўпамінаюцца Рынак і Дольная вуліца^[17].

Эканоміка

Прадпрыемствы харчовай прамысловасьці.

Турыстычная інфармацыя

Славутасьці

• Забудова гістарычная (XIX — пачатак XX ст.; фрагмэнты)
• Ешыбот (1882)
• Касьцёл Маці Божай Ружанцовай (1929—1933)
• Могілкі: хрысьціянскія; юдэйскія
• Сынагога (ХІХ ст.)

За савецкім часам у Радуні паставілі помнік савецкім салдатам, якія загінулі ў бітве пад Сурконтамі з жаўнерамі Арміяй Краёвай (надпіс іншы, «Загінулі ў барацьбе з захопнікам»)^[18].

Страчаная спадчына

• Замак (XIV ст.)

Галерэя

• Краявіды Радуні
• 
  Касьцёл з боку апсыды
• 
  Інтэр'ер касьцёла
• 
  Ешыбот
• 
  Гістарычная забудова

Асобы

• Юры Бандажэўскі (нар. 1957) — беларускі навуковец, доктар мэдычных навук
• Пятро Бітэль (1912—1991) — беларускі паэт, перакладнік, краязнавец, настаўнік

Крыніцы

1. «О некоторых вопросах административно-территориального устройства Вороновского района Гродненской области». Решение Гродненского областного Совета депутатов от 21 февраля 2017 г. №227 (рас.)
2. Численность населения на 1 января 2018 г. и среднегодовая численность населения за 2017 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь
3. Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь: Гродзенская вобласць: нарматыўны даведнік / І. А. Гапоненка і інш.; пад рэд. В. П. Лемцюговай. — Мн.: Тэхналогія, 2004. — 469 с. ISBN 985-458-098-9. (pdf)
4. Краткий топонимический словарь Белоруссии / В.А. Жучкевич. — Мн.: Изд-во БГУ, 1974. — 448 с. С. 316—317.
5. Гарады і вёскі Беларусі. Энцыкл. Т. 9. Кн. 1. — Менск, 2015.
6. Цітоў А. Геральдыка Беларускіх местаў. — Менск, 1998.
7. Соркіна І. Мястэчкі Беларусі... — Вільня, 2010. С. 155.
8. 150 пытанняў і адказаў з гісторыі Беларусі / Уклад. Іван Саверчанка, Зьміцер Санько. — Вільня: Наша Будучыня, 2002. — 238 с. ISBN 9986-9229-6-1.
9. Сокіна І. Мястэчкі Лідскага ўезда ў XIX — пачатку ХХ ст. // Ліда і Лідчына: да 685-годдзя з дня заснавання горада: матэрыялы рэспуб. навук.-практ. канф., (Ліда, 3 кастр. 2008 г.) / рэдкал.: Худык А. П. (гал. рэд.). — Ліда, 2008.
10. Krzywicki J. Raduń // Słownik geograficzny... T. IX. — Warszawa, 1888. S. 450.
11. ЭГБ. — Мн.: 2001 Т. 6. Кн. 1. С. 69.
12. БЭ. — Мн.: 2001 Т. 13. С. 224.
13. Туристская энциклопедия Беларуси. — Мн., 2007.
14. Перепись населения — 2009. Гродненская область (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь
15. Численность населения на 1 января 2016 г. и среднегодовая численность населения за 2015 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь
16. Численность населения на 1 января 2017 г. и среднегодовая численность населения за 2016 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь
17. Spis Abonentów Sieci Telefonicznej Okręgu Dyrekcji Poczt i Telegrafów w Wilnie na 1939 r. — Wilno, 1939. S. 47.
18. Drużyńska J., Jankowski S.M. Wyklęte życiorysy. — Poznań: Dom Wydawniczy REBIS, 2009. ISBN 978-83-7510-373-1. — S. 212.

Літаратура

• Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 2001. — Т. 13: Праміле — Рэлаксін. — 576 с. — ISBN 985-11-0216-4
• Гарады і вёскі Беларусі: энцыклапедыя. Т. 9. Гродзенская вобласць. Кн. 1 / рэдкал.: У.У. Андрыевіч (гал. рэд.) [і інш.]. — Менск: БелЭн, 2015. — 656 с.: іл. ISBN 978-985-11-0839-4.
• Соркіна І. Мястэчкі Беларусі ў канцы ХVІІІ — першай палове ХІХ ст. — Вільня: ЕГУ, 2010. — 488 с. ISBN 978-9955-773-33-7.
• Цітоў А. Геральдыка Беларускіх местаў / Маст. А. Бажэнаў. — Менск: «Полымя», 1998. — 287 с.: іл. ISBN 985-07-0131-5.
• Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 2001. — Т. 6. Кн. 1: Пузыны — Усая. — 591 с. — ISBN 985-11-0214-8
• Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom IX: Poźajście — Ruksze. — Warszawa, 1888.

Вонкавыя спасылкі

• Радунь, Radzima.org