Tikal (Tik`al) woa de bedeitansde Schtod in da Maya-Klassik. Easchte Siedlungsschpuan gibts scho vo umma 600 v. Kr. Owa iwaregional bedeitand is eascht wuan, ois a teotihuacanische Dynastie aus Zentreumexico Tik`al 378 und nochand a nu aundare Schtäd eaowat hod. Eppa ums Joah 500 is daun weniga machti wuan. De Schtod hod gegnan Rivalen Calakmul Kriage gfiat und olle Vabündatn valuan. Ob 682 homs widaamoi Calakmul in ana Schlocht nidakempft und se a wengl Luft vaschoft. Im Kriag vo 736 homs den Rivaln Calacmul vanichtand gschlogn. Vo do au woas wida unaugfochtn de easchte Schtod im Mayatieflaund. De lezte Afzoachnung in da Schtod is vo 869, ob do is daun, wia a de aundan Schtäd im Uawoid vasunkn.
Da Oat is nua mea gelegendli vo hoamische Jaga aufgsuacht wuan und de haum den Plotz ti ak`al (am Wossaloch) ghoaßn. Leida hod se dea Naum eibiagat, obwoi Dea iwahaubt ned da Bedeitung vo dera Schtod, in da Maya-Klassik gerecht wead.
Aun oanign Stelen hod ma schpoda den richtign Naum vo da Schtod lesn kena. In da großn Zeit vo da Schtod haums es söwa Yax Mutal (des easchte Hoahbüschl) ghoaßn. Des Easchte zweng dem, weu in da Schtod Dos Pilas, vamuatli vo Vawaundte vo da gleichn Heaschafamüli, de söwe Naumansglyph (Mutal) vawendt wuan is. Se haum so ausdrucka woin, das se de Easchtn woan mid dera Glyphn ois Emblem eanas Schtodschtoot.
Eana Heaschoftsgbiat haums Mutul ghoaßn.
De Glyphn kunnt an Hoahknopf (Ajaw oda Ahau) doaschtön. Mid an Hoahknopf is a de heaschande Klass doagschtöd wuan. Ea hod owa a ois Titl vawendt wean kena, fia Heascha, Aufira oda Kini. De Glyphn is a bei dynastischa Afzoachnungan vawendt wuan.
Tik`al iwa de Dschunglbaam augschaut.
Do de schpodare Schtod an koan Flußlauf oda See gleng is, hod ma de Gegand schpod bsiedlt. Middn im Peten, im nuadlign Guatemala, woa mas gaunze Joa auf des Wossa augwiesn gwest, wos in de Regnzeitn vo Obm owagrengd hod. Dahea hod ma in da Bliahzeit vo da Schtod, rund ums Zentrum 10 Schtaubeckn ois Wossaresavoa auglegd, de mid Koikmöatl wossadicht ausglegt woan.
Easchte Siedlungsschpuan san eascht ummas Joa 600 v.Kr. gfundn wuan. Im Broach vo da Nuad-Akropolis hod ma Restl vo oan Weila aus dera Zeit gfundn. Bis eppa ums Joa 0 hod se nix wödbewegands ogschpüd.
Eascht um eppa 80/90 n.Kr. wiad ois Heascha und Grinda vo dera Dynastie a Yax Eeb Xock schpoda afzoachnt. Ea hod vamuatli scho iwa a kloane Polis (Schtodschtoot) gheascht. Sei Grob, reich mid Beigobn, hod ma unta da Nuadakropolis gfundn. Seine Fuagenga wean ned eawehnd, weus vamuatli nua bessane Heibtling woan.
Eam san 8 Heascha nochigfoigt, vo Dene kennt ma nua an midm Naum. Des woa da Bladdl-Jagua so umma 292. Oiso hod de Schtod ned bsundas bedeitend gwest sei kena im Reign vo de Nochboan.
Ois zehnta is da Kinich Ehb`? gfoigt. Viecha-Kopfschmuck mid sein Weiwal, Frauw Schedl? Eanane Naum san nua a Valegnheitslösung und sogt nua aus, das ma de Naum nu ned lesn kau.
Eam gfoigt is umma 307 eana Suhn da Siyaj Chan K’awiil I..
Ob 317 hod a Weiwaleid regiat. De Une Balam (Jagua Baby?), megligawoas hods a neiche Dynastie augfaungt?. Vamuatle hods de Regentschoft fia ian Suhn gfiat.
Dea, da K`inich Muwann Jol hod daun bis 359 regiat. In seina zeit muaß Tik`al scho a regionale Greßn gwest sei, den Ea hod scho den Titl K`inich. Des hod bedeit, das a scho vageddligt wuan is. Den da Sunngod hod K`inich Ajaw ghoaßn. Do hod Tik`al a scho mid seine Nochboan Kriag gfiat. Mid sein Weiwal, da Balam Way hod a an Suhn ghobd.
Dea, da Chak Took Ich`aak I (Große Jaguapraunkn) hod eafoigreiche Kriag gfiat und des Schtootsgbiat uadandli vagressat. Seine Eafoig hod a aa in Stelen vaewign lossn. Unta seina Heaschoft is a da Mundo-Perdido Komplex (Rituales Zentrum) eabaud wuan und den großn Palost hod ma zan Baun augfaungd, de schpodare Zentreu-Akropolis.
Ea hod vo 360 bis am 16. Jenna 378 glebd. An dem Tog is a töd wuan. Und in Tik`al woa nix mea so wia am Vuatog.
Af deara Stele is de Inthronisazion vom easchtn teotihuanocischn Kini Yax Nun Ayiin in Tik`al afzoachnd.
De Vuadaseitn vo da Stele 31.De hintare Soatn vo da Stele mid de Hieroglyphn.
Am 16 Jenna 378 hod a teotihuanocanische Armee Tik`al eaowad und dabei deran Kini den Chak Took Ich`aak I töd. Da Zentrumexikanische Födherr wo da Siyaj K`ak`. Ea hod mid seina Armee grod vuahe de nuadliga ligande Schtod Dos Pilas eaowad. Seine Soidotn haum ned olle aus Teotihuacan sei miassn. Drunta san a Hochlaund-Maya aus da großn Mayaschtod Kaminaljuyu gwest. De scho lenga unta da Kontroi vo Teotihuacan gstaundn is.
Da Siyaj K`ak` hod zwoa in Tik`al a neiche Dynastie eigsezt. In da Schtod haums owa nix zaschteat. A de Naum vo de oidn Kini san ned gschendt wuan. Da lezte Kini, da Chak Took Ich`aak I is sogoa af schpodare Stelen vameakt gwest. Des woa a aa Zoachn vo ana Auneakennung des leztn Kini.
Tik`al woa a ned de lezte Schtod des eaowad haum. El Zotz und Uaxactun san glei nocha draukema.
Owa de Schtod Tik`al hod da Siyah K`ak` ois Zentrum fia eana neichs Mochtgbiat ausgsuacht.
Wos da Siya Ka`k` fia a Mocht ghobt hod, zogt da Text af da Stele 4 aus 379 (Tikal), zua Introhnisazion. Sei Titl draf woa, wia dea vo sein Priesta-Kini aus Teotihuacan. Obwoi ea söwa nia Kini ana Schtod woa, hod a den Titl Kalo`mte` (Owaherr, Kaisa) trogn Dea, dea de Kini eisezt.
Ea woa da valengade Oam Teotihuacans im Mayalaund. In Palenque, Rio Azul, Bejucal, El Zotz und Uaxactun hod a neiche Kini eigsezt.
379 is a in Tik`Al a neicha Kini eigsezt wuan, da Yax Nun Ayiin. Dea woa a Suhn vom Atlatl Ul em Godkini vo Teotihuacan, den eam a Mayaodlige aus Tik`al gbuan hod. Do dea Bua nu recht kloa woa, eascht a Joa oid, is da Siya Ka`k` daweu da Regent gwest. Schpoda hod da Yax Nun Ayiin (379.-410?) a Mayaweiwal gheirat. Vamuatli a Tochta oda Enkal vom leztn Kini Chak Tok Ich`aak I. Unta seina Herrschoft san zentreumexikanische Sittn eizogn. Ea is a ois Oanziga, noch seim Tod, in ana großn Grobkaumma beigsezt wuan.
426 hod da Kini Yax Nun Ayiin, den schpodan K´nich Yax K'uk 'Mo', mid Kriaga noch Copan gschickt um de Schtod und de Gegand za eaowan und a neiche Dynastie auzfaunga. Da Yax K`uk` Mo` wiad af Stelen und af Keramikhafal oiweu in da teotihuacanischn Kriagdtrocht zogat. Owa an seine Zauhnschmötz hod ma festgschtöd, daß ea in Tik`al afgwoxn is. Entweda hod a aus ana Eaowarafamüli aus Zentreumexiko ogschtaumt, de se in Tik`al nidalossn hod. Oda ea hod ana vabündtn Mayafamüli augheat.
Da Kunststil hod se gendat. Mexicanische Kriagstrocht woa noameu. Neich woa a da Atlatl (Speaschleida) ois Woffn. De Heascha wean mid wuchtige Fedanprunkhöm obüdlt. Ebnso hod da Talud Tablero Baustil eizug ghoidn in de Schtäd. Owa do se de Odlign Fremdn aus Teotihuacan Ehefrauwen aus odlign Mayafamülin gheirat hom, woan de eaowadn Schtäd noch eppa zwoa Genarazionan scho wida reine Mayaschtäd. De Odlign und Heascha vo Dene woan owa nu Joahundat schpoda schtoiz draf, af eana Oschtaummung vo Teotihuacan.
Den scho in Yax Nun Ayiin Suhn und Nochfuiga, da Siyan Chan K`awiil II. ( 411 bis 456.) hod scho wida a wengl meara de Mayatradizion geaht und hod se af Stelen a af de Vuagengadynastie bruaffa. Iwa sei Muadda hod a jo a za 50% vo dera ogschtaummd.
Af da Stele 31 is ea af da Vuadaseitn ois Heascha obüdlt. Af da hintan Seitn san de Hearrscha da Vuadynastie, bis za dearan Grinda, afzöht.
Sein Vota hod se a af de badn Schmoiseitn, in da Trocht vo Teotihuacan vaewigd.
In seina Regiarungzeit is a sei Großvota da Priesta-Kini vo Teotihuacan, da Schpeaschleida Ul 439 vaschtuam.
A Teotihuacan-Zoachn af an talud-tablero Bau in Tik`al.
Tik`al is de wichtigstn Schtod im zentreun Yukatan gwest. Mera Schtäd, wia Uaxacatun woan ia söwa tributpflichti.
Da nexte Heascha da Kan Chitam (458-486?), da Suhn vom Siyan Chan K`awiil II. hod eascht zqa Joa nochn Tod vo sein Vota de Nochfuig autretn.
Sei Regiarung is in a unruhig Zeit gfoin. Es hod vü Kriagszüg gem. Im gaunzn Tiaflaund hod de Bauarei nolossn. Fia Afzoachnungan san kloanane Stelen vawendt wuan. So ois hed de wiatschoftlige kroft gföd und ma hed se de Gressan neamma leistn kena.
Es wa leicht megli daß in de Jahrl oanige Wedakaprioin gem hod und dahea a aa boa Mißeantn. Des wuat a za de kriagarischn Ausanaundasezungan paßn. Den oiweu, bei ana innan Unzfriednheid, trogt ma de Konflikt za de Aundan.
Sei Nochfuiga, da Chak Took Ich`aak II. (486-508) hod a neamma so protzn kena und unta seina Regiarung hod Tik`al sei Vuaheaschoft valuan.
508 hod da sidlig ligande Schtodschtoot Yaxchilan gegn Tik`al a Schlocht gfiat. Dabei is a aa Vawaundta vom Tikal-Kini gfaunga wuan. Nu dazua is da Kini a boa Tagal noch da Schlocht vaschtuam. Des hod a Zeid vo Irrungan im Schtoot ausglest. A menliga Nochfuiga woa ned vuahaundn, oiso hod ma 3 Joa schpoda (511) des eascht sexjahrige Deandl vom vaschtuamna Kini ois Regentin eigsezt (Frauw vo Tik`al).
In so am Intaregnum gwinnd oiweu da Hochodl aun Mocht.
A Herr midm schpodan Naum: Kalomte Balam (511-527?) hod de Glegnheid gnuzt. Ea woa scho untan leztn Kini a gschickta Heafiara und so hod a hoid de Regiarung iwanummma. Af da Stele 12, ausm Joa 527, hod a se ois 19 Heascha und geddlign Kini vo Mutal (Schtootsgbiat vo Tik`al) ghoaßn. Damid woa de 22 Jahrige Regentin ausgschoit. Owa noch sein Tod is wida a Intaregnum gwest. Megligawoas hod de Regentin da Mau Vogö Greifa gheirat??
Da oide Kini Chak Took Ich`aak II. hod megligawoas do nu an Buam ghobd. Eventuö aus an ausweatign Gschpusi oda des Biabl woa bei sein Tod nu ned gebuan? In da Zeit vo da Regentschoft seina Schwesta und untam Kalomte Baalam hod a sei Jugand in aundare Schtäd vabrocht. Eascht 537 is ea eascht noch Tik`al kema Ois a 29 Jahriga hod daun da Wak Chan K'awiil de Heaschainsignien iwanumma (537-562).
Daun woan nu de Kini K'inich Waaw umma 593-628, da K'inich Wayaan und da K'inich Muwaan Jol II vo 628-647? an da Regiarung.
Nebm Tik`al san a aundare Schtäd gressa wuan, owa trozdem hods nu a groß Heaschoftsgbiat mid de zuaghearign Klientlschtodn ghobd.
Oane davo woa de Schtod Caracol, eppa 60 Km sidestli weg, im heidign Belize.
Nu 553 is in dera Schtod vom Tikal-Kini Wak Chan K`awiil, da Kini Yajaw Te K`inich eigsezt wuan.
Owa im Nuadn vo Tik`al is a neicha Schtean afgaunga: Calakmul. Und dea Schtodschtoot hod scho augfaungt, Tik´al de Heaschoft zschtreiti zmocha. Bade Kini hom den Titl Kalomte (Owakini-Kaisa) trogn. Fia Zwoa woa im Peten zweng Plotz.
Oiso hod Calakmul zeascht mid Diplomatie und schpoda mid Drohungan vasuacht, Tik`al seine Vabündtn oschpensti zmocha. So a in Caracol.
Dera Nochboaschtod Naranjo is scho untam Eifluß vo Calakmul gwest. Und so homs Caracol droht das es za Zweit eaowan wean. Drafhi hod Caracol de Soatn gwexlt.
Des hod wida Tik`al vaeagad. Ois Auntwuat homs an Caracol Odlign kepfm lossn. Wos im Nochhinei gseng vom Kini Wak Chan K`awiil a wengl ungschickt gwest woa.
Den de neiche Schutzmocht vo Caracol, Calakmul hod des zan Auloß gnumma den ungliabdn Konkurent ausn Weg zrama. Den Vabündn vo Tikal, de Schtod Copan hod ma scho fria ausgschoit.
Und so hod Calakmul mid seine Klientlschtootn den Kriag gegn Tik`al augfaungt, dea via de oide Schtod ned guad ausgaunga is. In dem Joa is a da Tik`al-Kini gschtuam. Ob des noch da Niedalog woa?
De Schtod is zwoa 662 ned zaschteat wuan, owa se is fia fost 130 Jahrl in da Bedeitungslosigkeit vaschwundn. Des loßt se drau dakena das in de Joa de Bauarei fost zan Schtüschtaund kema is.
Calakmul hod des ausgnuzt, das in dera Zeit de Mocht vo Teotihuacan, in Zentreumexiko ognumma hod und Tik`al dahea vo Dera mid koana Intaschtitzung rechna hod kena.
Und da Kini Nuun Ujol Chaak (650-679) is ois Heascha eigsezt wuan. Owa iwa de Zeit woas ma ned vü. Koane Bauweak oda Inschriftn, des bdeit das CalakmulTik`al schtoak nidaghoitn hod.
Tik`al hod 662 in Kaumpf valuan und Calakmul hod an in dera Schtod an eana gnemna Heascha eigsezt. Owa iagandwia hod se de Schtod sei Unobhengigkeit dahoidn kena. Calacmul hod a vasuacht de Odlign aus Tik`al za Schwechn. De Owaschicht woa gschpoitn. Mera Famülin hom se mid de neichn Herrn ogfundn. De Meran hom owa da oidn Dynastie de Treu ghoidn. 684 hom se de Leid, de fia Calakmul woan, in Los Pilas nidaglossn. Obs vatriem wuan san und fliehn hom miassn, woas ma Heid neamma. De Auswaundara hom de söwe Naumansglyphn vawendt und a mid da Hüf vo Calakmul, Tikal za eaowan vasuacht.
Tik`al hod 677 sogoa de Schtod Dos Pilas eaowat. Calakmul hod daun de Schtod befrein miassn und nuamoi Tikal 679 in ana Schlocht bsiagt.
Calakmul woa untam Kini Yuknoom Took K`awill (Da Große) am Gipfö vo seina Mocht.
Tik`al,de Koatn vo da Keanzon.
A Waundbüdl midm Kini Yikin Chan Kawiil
Owa Tik`al woa oafoch ned zan dabiagn. In dera Schtod is a neicha Kini, da Jassaw Chan K`awill (682-734) an de Mocht kema und dea hod se gschwoan das a Calacmul schlogn und Tik`al wida za oidn Mocht fian wead.
Scho im Mai 682 haum de Kriaga vo Tik`al de vo Calakmul in ana großn Schlocht noh eanana Haubdschtod bsiagt. Af an Tiaschtuaz vo Tikal is driwa zlesn:
"Des Nidabringa vom Feiaschtoa und Schüd vom Yich`aak K`an"
Des woa untam Suhn vom Yuknoom Took K`awiil, em Yich `aak K`ak, em neichn Heascha vo Calakmul. Tik`al hod soga De Schtod Calakmul eaowatd und a boa Jahrl bsezt ghobd. Iazt hod Tik`al den Schpiaß umdraht.
Da Yik'in Chan K'awiil (734-766), da Suhn vum vuarign Kini hod sei Bolitik weidagfiad.
Ea hod Calakmul 736 Eaowad und nu 744 El Peru im Ostn und Naranjo im Westn. Bade woan Vabündte vo Calakmul. So hod a de Eikreisung vo Tik`al duachbrocha. Vaheirat woa a mid da Yax Ahau Xoc vo Lakamha` (Palenque). Da Kini Jagua-Thron, vo El Peru is glei saummt seina Sänftn und em Schtodgod noch Tik`al brocht wuan. Und a em Heascha vo Naranjo, em Yax Mayuy Chan Chac hod ma in de eigne Schtod vaschlept. Wis in de Kriagsjoa brauch woa san Bade vua da Effendligkeit Tik`als demiatigd, gfoitad und nochand gopfad wuan. In dene Schtäd is joalaung nix mera baud wuan. Des bedeit das eana Söbstschtendigkeit valuan ghobd hom.
De Nuadakropolis.
Vom Kinin, dea vo 766 bis 768 gheascht hod woas ma en Naum ned.
Da Yax Nuun Ayiin II woa vo 768-794 an da Mocht.
Unte de vuarign Heascha is wia varuckt baud wuan, wos a den neichn Reichtum vo da Schtod zoagt.
Untam Nuun Ujol K'inich hod ma se zweng de aundauandn Ausanaudasezungan mera umman Keanbroach vom Schtodbroach zruchzogn. Dahea woa de Vasuagung mid de Lebmsmiddl schwaa zan dabockn.
Unta da Heaschoft Vadunköte Sunn umma 810 und sein Nochfuiga Juwön K'awiil 849 is da Nidagaung weidagaunga. Sunst is ned vü aus da Zeit vo de Zwoa zan berichtn.
Untam Jasaw Chan K'awiil II san a de engst vabündtn Schtäd, wia Uaxactun vo Tik`al ogfoin. (69 hod a nu a Stele earichtn lossn.
Zan End vom 9 Joahundat is af oamoi da greßte Teu vo da Bvökarung weg gwest. Oafoch ausgwaundat, vamuatl in Nuad hi, duat hod de Puuk-Kuitua augfaungd?
Owa nochand san scho de Haislbsetza kema. De haum de oidn Gedda kepft und hom Aundane aubett. Eanan Dreck haums in da Schtod oafoch weggagschmissn. Vamuatli sans vo ausweats kema.
Umma 950 hod nuamea a Restl vo da Bevökarung in kloane Weila in da Gegand vo Tik`al glebd.
De Schtod hod umma 3000 greßare Bauweak af eppa 10 Km² ghobd. Des gaunze Schtodgbiat wo umma 570 Km² groß. Heud nimmd ma au das umma 90.000 Leid in ia glebd hom.
Des wiad ma owa machti noch Obm korrigian miaßn.
Den vua a boa Jahrl hod ma midm LINDAR-Bodnradar de Schtod Caracol vo Obm owa neich ausgmessn. De Schtod Caracol woa in da Maya-Klassik owa oiweu nua a middlgroße Schtod. Owa noch de neichn Bodnfund hod mas af a Greß vo umma 200 Km² und af a Bevökarung vo eppa 115.000 Eihwohna gsachazt.
Und do soi Tik`al, de scho Heid, nu ohn Bodnradaruntasuachung scho af de zworahoibfoche Flechn gschazt wead (570Km²), nua eppa 90.000 Eihwohna ghobd hom????
Nikolai Grube: „Lady Ti“ und die Liebe. Die „Frau von Tikal“ genannte Herrscherin gibt der Forschung Rätsel auf …. In: Abenteuer Archäologie. 2005, S. 47 ff.
Simon Martin, Nikolai Grube: Chronicle of the Maya Kings and Queens. Deciphering the Dynasties of the Ancient Maya. Thames & Hudson, London 2000, ISBN 0-500-05103-8, S. 25–53.
Bild der Wissenschaft, Spezial Ausgob 1.2014 Atükö: Maya Ingenieurskunst mit Steinzeit-Werkzeugen| Do wiad a des LIDAR Vafoan iwa Caracol bschrim.
Commons: Tikal– Sammlung vo Buidl, Videos und Audiodateien
