Канаданың Арктика архипелагы
From Wikipedia, the free encyclopedia
Канаданың Арктика архипелагы (ингл. Canadian Arctic Archipelago, франц. Archipel arctique canadien), Канадала Арктика архипелагы булараҡ билдәле) — донъяла иң ҙур архипелагтарҙың береһе (дөйөм майҙаны яҡынса 1,4 миллион км²), ул материк Канадаһынан төньяҡтараҡ урынлашҡан.
| Канаданың Арктика архипелагы | |
|---|---|
| ингл. Canadian Arctic Archipelago, фр. Archipel arctique canadien | |
 Сам-Форд — Баффин Еренең төньяҡ яры | |
| Характеристикалар | |
| Утрауҙар һаны | 36563 |
| Иң эре уртау | Баффин Ере |
| Майҙаны | 1 424 500 км² |
| Иң бейек нөктәһе | 2616 м |
| Халҡы | 19 971 чел. (2021) |
| Халыҡ тығыҙлығы | 0,01 кеше/км² |
| Урынлашыуы | |
| 75° с. ш. 90° з. д.HGЯO | |
| Акватория | Төньяҡ Боҙло океан |
| Ил | |
 Канаданың Арктика архипелагы Викимилектә | |
.svg){kind=small}
Архипелагтың майҙаны тураһындағы мәғлүмәттәр Ҙур Рәсәй энциклопедияһында[1] 1,335 миллион км² -ҙан алып Британия энциклопедияһында[2] 1,424 миллион км²-ға тиклем айырыла. Утрауҙарҙың күпселек биләмәләрен — Нунавут, ҡалған өлөшөн Төньяҡ-Көнбайыш территориялар биләй[3].
Архипелагта барлығы 36 563 утрау иҫәпләнә. Уларҙың 94-нең майҙаны 130 км²-ҙан[4] артыҡ тәшкил итә, ә 15-нең — 10 мең км²-ҙан ашыу. Архипелагтың өс утрауы (Баффин Ере, Виктория һәм Элсмир) майҙаны буйынса донъяның иң ҙур утрауҙары исемлегенә, алтауһы — донъяла иң ҙур 30 утрау исемлегенә инә[3]. Канадалағы ун иң ҙур утрауҙың туғыҙы Арктик архипелаг составына инә; берҙән-бер Ньюфаундленд утрауы был исемлеккә инмәй[5].
Гренландиянан архипелаг Нэрса боғаҙы, Баффин диңгеҙе һәм Девис боғаҙы менән айырыла. Бынан тыш, Арктика архипелагын Бофорт диңгеҙе һәм Линкольн диңгеҙе, Гудзон боғаҙы һәм Фокс ҡултығы һыуҙары йыуа. Атлантик океанға ҡараған Девис боғаҙынан тыш, архипелагты йыуыусы һыуҙар Төньяҡ Боҙло океандың өлөшө булып тора.
Утрауҙар араһында боғаҙҙарҙың ҡатмарлы селтәре тәрәнлеге 150-нән 508 м тиклем (Канада энциклопедияһына ярашлы, Ланкастер боғаҙының көнсығыш өлөшөндә 600 м тиклем[6]).
Боғаҙҙарҙың бер өлөшө Төньяҡ-Көнбайыш үтеү юлын формалаштыра. Төньяҡ-Көнбайыш үткәүеленең мөһим өлөшөн Парри боғаҙы айыра. Ул архипелагтың төп өлөшөнән Королева Елизаветаның Төньяҡ утрауҙарын айырып тора[3].
Йылдың 9-10 айында боғаҙҙар боҙ менән ҡаплана[7]. Ҡышын диңгеҙҙең боҙ ҡалынлығы 1,5—2 метр, эре йылыуҙар Баффин диңгеҙенең төньяғында һәм Бофорт диңгеҙенең көньяҡ-көнсығышында бар[3].
Дөйөм алғанда, архипелаг утрауҙарын ике өлөшкә бүләләр. Төньяҡ — Королева Елизавета утрауҙары — үҙ эсенә Свердруп Утрауҙарын (шул иҫәптән Аксель-Хейберг һәм Эллеф-Рингнес), Парри Архипелагы (шул иҫәптән Мелвилл, Батерст һәм Принс-Патрик), һәм шулай уҡ Элсмир һәм Девон утрауҙарын ала. Көньяҡ өлөшөндә, башҡаларынан тыш, Баффин Ере, Уэльс принцы утрауы, Банкс, Виктория һәм Байлот утрауҙары урынлашҡан.
Канада тикшеренеүсеһе Р. Л. Кристи күҙәтеүе буйынса, архипелагтың өҫкө йөҙөн «өсмөйөш формаһындағы деформацияланған ғәйәт ҙур блюдо формаһында күҙ алдына килтерергә мөмкин. ул рәүешле уның төньяҡ-көнбайыш өлөшө түбәнәйгән, көнсығышы ҡалҡыу булып сыға; төньяҡ сиге һынылыш буйлап күтәрелә һәм иң юғары өлкәне барлыҡҡа килтерә; үҙәк өлөшө таралыусан теҙмәләр һәм уларҙы бүлгеләүсе тәрән булмаған бөгөмдәр менән йырғыланған»[8].
Арктика архипелагының көньяҡ-көнсығыш утрауҙары геологик яҡтан Канада ҡалҡанының океанға үтеп инеүсе өлөшө булып тора[9]. Ул урындары менән 251—542 миллион йәшендәге яҫы мезозой ҡатламдары менән ҡапланған.
Архипелагтың төп утрауҙары (Элсмир, Баффин Ере, Девон, Аксель-Хейберг) таулы, бейеклеге диңгеҙ кимәленән 2000 м юғарыраҡ булған түбәләре бар[3]. Архипелагтың юғары нөктәһе — Барбо-Пик (Элсмир утрауы, диңгеҙ кимәленән 2616 м).
Баффин Ере, Элсмир, Девон һәм Байлот өсөн фьордалар менән сиктән тыш йырғыланған яр һыҙаты, ҡаялы ярҙар хас. Архипелагтың йәш ултырма тоҡомдарҙан (диңгеҙ тоҡомдарынан да, боҙло тоҡомдарҙан да) торған көнбайыш һәм үҙәк утрауҙары Арктик плитаның бер өлөшө булып тора[7]). Был утрауҙар ғәҙәттә уйһыу, диңгеҙ кимәленән бейеклеге 200 м артыҡ түгел[3].
Архипелагтың был өлөшөндә рельефтың туңлыҡ формалары, шул иҫәптән термокарст күлдәре йыш урын алған. Уэльс принцы, Виктория, Банкс утрауҙарында тигеҙ рельеф өҫтөнлөк итә, шулай уҡ тәпәш тауҙар (Банкс утрауында максималь бейеклек 747 м) һәм яйла һымаҡ ҡалҡыулыҡтар осрай. Һыу-боҙлоҡ ҡатламдары — оздар һәм друмлиндар хас.
Архипелагтың төньяҡ өлөшө һуңғы Девон тектогенезы һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килгән Инуит бүлкәтен барлыҡҡа килтерә. Был тектогенез шулай уҡ элсмир тектогенезы булараҡ та билдәле. Уның йыйырсыҡлы структуралары Элсмир утрауының төньяҡ һәм төньяҡ-көнсығыш таулы рельефында, шулай уҡ Аксель-Хейберг утрауында ла һиҙелә. Королева Елизавета Утрауҙарының көнбайышында һәм үҙәк өлөшөндә төп йыйырсыҡлығы Свердруп синеклизаһы менән ҡаплана. Уның өҫкө палеозой, мезозой һәм палеоцен ултырмалары араһында тоҙло көмбәҙҙәр барлыҡҡа килтереүсе иртә таш күмер осоро эвапориттары бар[7].
Арктика архипелагы тирәһендәге боғаҙҙарҙағы төп ағымдар — Төньяҡ Боҙло океандан көньяҡҡа Нэрса боғаҙы аша һәм көнсығышҡа Ланкастер, Фьюри-энд-Хекла боғаҙҙары аша үтә. Көньяҡ ағым менән Төньяҡ Боҙло океандың һыуы — Баффин диңгеҙенә, көнсығыш ағым менән Фокс ҡултығына, Гудзон ҡултығына һәм Гудзон боғаҙына эләгә[3].
Климаты
Арктик архипелаг утрауҙары Төньяҡ поляр түңәрәк аръяғында урынлашҡан, тимәк, уларҙың территорияһында ҡышын өс айҙан дүрт айға тиклем поляр төн дауам итә, ә йәйен шул уҡ ваҡыт дауамында — поляр көн.
Уртаса йыллыҡ температура Баффин еренең көньяғында — 6 градустан төньяҡ утрауҙарҙа — 20 градусҡа тиклем үҙгәрә, температураның — 50 градустан түбәнәйеүе мөмкин[3] һәм хатта май айында -30 °C һалҡындар була. Ғинуарҙа уртаса температура архипелагтың көньяҡ-көнсығышында — 23, көньяҡ-көнбайышта — 35 градус. Июлдә уртаса температура көньяҡта 7 градусҡа тиклем һәм төньяҡта 4 градус һалҡын, иң юғары температура — 24 градусҡа тиклем нулдән юғары.
Архипелагтың көньяҡ-көнсығышы юғары циклонлы әүҙемлек зонаһында урынлашҡан. Был төбәктә яуым-төшөмдөң уртаса йыллыҡ нормаһы 450 - нән 600 миллиметрға тиклем. Архипелагтың көнбайышында — йылына 200-250 миллиметр, төньяҡта, Арктика антициклоны хөкөм һөргән өлөштә, 100 миллиметрҙан артыҡ булмаған яуым-төшөм яуа. Королева Елизавета утрауҙарының барыһына ла яуым-төшөмдөң уртаса йыллыҡ нормаһы 150 мм кәмерәк хас[3].
Яуым-төшөмдөң күп булыуын һәм түбән температураны иҫәпкә алғанда Арктика архипелагының көнсығыш өлөшөндәге тауҙарҙа йыл дауамында ҡар йыйыла. Был төбәккә заманса боҙланыу хас, уның дөйөм майҙаны 146 алып 154 мең км² тәшкил итә.
Материк боҙ ҡалҡаны емерелгәндән һуң барлыҡҡа килгән йәш боҙлоҡтарҙың юғары әүҙемлеге күҙәтелә; Баффин Еренең көнсығышында ҡалҡыу төбәктәрҙә 10 меңдән ашыу боҙлоҡ, шул иҫәптән Пенниҙың һәм Барнстың боҙло көмбәҙҙәре иҫәпләнә. Элсмир утрауында даими түбән температура шарттарында ҡар һыҙаты диңгеҙ кимәлендә үтә. Күп һанлы тигеҙлек, тау алды һәм шельф боҙлоҡтары бар, уларҙың ҡеүәте төньяҡ яр буйында 50 метрға тиклем, ә киңлеге 20 километрға тиклем етә. Шельф боҙлоҡтарының ситенән даими рәүештә Төньяҡ Боҙло океандың үҙәк райондары буйлап дрейфҡа үтеп инеүсе айсбергтар айырыла.
Архипелагтың бөтә территорияһында мәңге туңлыҡ ҡатламы формалашҡан, уның ҡалынлығы урыны менән 550 м тиклем етә; йәй эсендә бер метрлыҡ өҫкө ҡатлам ғына ирей[3].
Климаттың ҡаты булыуына ҡарамаҫтан, Канада Арктикаһы глобаль йылыныу йоғонтоһона бирелә. Боҙлоҡтарҙың сигенеүе, диңгеҙ боҙоноң йоҡарыуы күҙәтелә[3]. 1969 йылдан 2004 йылға тиклем осорҙа архипелагтың көнсығыш өлөшөндә боҙ күләме 15 процентҡа кәмей. Йәй аҙағында Төньяҡ-Көнбайыш үткәл боғаҙҙары боҙҙан әрселә, шуның менән туристик лайнерҙар файҙалана. XXI быуатта уртаса һауа температураһының 9-12 градусҡа күтәрелеүе фаразлана[3].
Дөйөм алғанда, Канада архипелагында яҡынса 340 төр ҡатмарлы төҙөлөшлө үҫемлек , шулай уҡ 300-ҙән ашыу мүк төрө, 100-гә яҡын бауыр мүк һәм 550-нән 600-гә тиклем лишайник төрө бар. Архипелаг территорияһында ағастар юҡ, һәм архипелагтың төньяғына күсә барған һайын, башҡа төр үҫемлектәр һаны яйлап кәмей бара[3].
Архипелагтың көньяғында уйһыу ерҙәрҙе (Виктория һәм Баффин Ере утрауҙары) болон-мүк, мүк-лишайник-ҡыуаҡ һәм ваҡ ҡыуаҡлы субарктик тундралар биләй. Үҙенсәлекле үҫемлектәр донъяһы — һаҙанаҡ, һаҙ емеше( водяника), ҡыҙыл көртмәле, күк көртмәле. Көньяҡ ярҙарҙа тал һәм кәрлә ҡайын осрай. Уйһыу көнбайыш утрауҙарын мүкле һәм үләнле-ҡыуаҡлы тундра ҡаплай, поляр тал, поляр мәк, күрән, кобрезия, дриада, һаҙ емеше( водяника), кассиопея, ҡыйыҡтаж (остролодочник), төрлө мүктәр таралған.
Баффин Ере көнсығышының таулы өлөшөнә ҡар һыҙатынан түбәнерәк күрән һәм мамыҡлыбаш күрән менән мүкле-лишайниклы арктик тундра хас. Диңгеҙ буйы тигеҙлектәрендә йыш ҡына мүкле һәм күрәнле һаҙлыҡтар була. Архипелагтың төньяғы (Элсмир, Девон, Аксель-Хейберг утрауҙары) поляр сүллектәр һәм арктик тундраларҙан ғибәрәт. Боҙло һәм ҡаялы ландшафта таптар һәм куртиналар менән лишайниктар, мүктәр, мамыҡбаш күрәндәр, бик һирәк талдар һәм дриадалар осрай.
Архипелагта ер өҫтө имеҙеүселәренең 20-гә яҡын төрө йәшәй. Ләкин, үҫемлектәр осрағындағы кеүек, хайуандар донъяһының биотөрлөлөгө материктан алыҫлашҡан һайын кәмей бара. Төньяҡ утрауҙарҙа Пири төньяҡ боландары (лат. Rangifer tarandus pearyi) йәшәй. Ҡитғалағы ырыуҙаштарына ҡарағанда улар вағыраҡ һәм асыҡ төҫтә.
Имеҙеүселәрҙең Арктика архипелагындағы башҡа вәкилдәре - һарыҡ-үгеҙ, мелвиль утрау бүреһе, аҡ төлкө, арктика аҡ ҡуяны, лемминг. Йәйге айҙарҙа утрауҙарҙа 60-тан ашыу ҡош төрө иҫәпләнә, ләкин бары тик 6-һы ғына ҡышҡылыҡҡа ҡала. Диңгеҙҙә һәм диңгеҙ боҙонда аҡ айыу, морж, төрлө тюлендәр һәм кит һымаҡтар (шул иҫәптән нарвал һәм белухалар) осрай. 700-гә яҡын төр бөжәк бар. Шул уҡ ваҡытта архипелаг һыуҙары балыҡҡа ярлы[3].
Арктик архипелаг сиктәрендә айырым һаҡланған тәбиғәт биләмәләре урынлашҡан, уларҙың иң ҙурҙары — Баффин Ерендәге Сирмилик һәм Ауюиттук милли парктары, Элсмирҙағы Куттинирпаак һәм Банкста Олавик[7]
Канада Архипелагында даими бер нисә мең кеше йәшәй[10]. Арктика архипелагындағы күп утрауҙарҙа кеше йәшәмәй (шул иҫәптән 54 мең км² майҙанлы Девонда, ул донъяла кеше йәшәмәгән иң ҙур утрау). Төп халыҡтан — инуиттарҙан тыш, кешеләр башлыса хәрби базаларҙа һәм поляр станцияларҙа туплана[3].
Иң ҙур торама пункттар — Икалуит (Баффин Ерендә Нунавут территорияһының административ үҙәге, элек Фробишер-Бей тип аталған), Кеймбридж-Бей (Виктория), Резольют (Корнуоллис утрауы). Төньяҡ полюстан 834 саҡрым алыҫлыҡта Элсмир утрауында донъялағы иң төньяҡ даими Алерт торама пункты урынлашҡан[7].
Алыҫ Төньяҡтағы тағы бер мөһим ҡасаба — Порт-Харрисондан (хәҙерге Инукджуак, Квебек) мәжбүри күсерелгән инуиттарҙың 1953 йылда ойошторолған Грис-Фьорд ҡасабаһы[3].
| Канада Арктика архипелагы тораҡ пункттары 2021 йылда халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса | |
| Нунавут[11] | |
|---|---|
| Исеме | Халҡы |
| Икалуит | 7429 |
| Кеймбридж-Бей | 1760 |
| Понд-Инлет | 1555 |
| Пангниртанг | 1504 |
| Кейп-Дорсет | 1396 |
| Йоа-Хейвен | 1349 |
| Клайд-Ривер | 1181 |
| Корал-Харбор | 1035 |
| Арктик-Бей | 904 |
| Кикиктарджуак | 593 |
| Киммирут | 426 |
| Резольют | 183 |
| Грис-Фьорд | 144 |
| Төньяҡ-көнбайыш территориялар[12] | |
| Исеме | Халҡы |
| Улукхакток | 408 |
| Сакс-Харбор | 104 |
Арктик архипелаг утрауҙарында бер нисә файҙалы ҡаҙылма ятҡылыҡтары тикшерелгән. Мәҫәлән, Архипелаг Парриҙың көнсығышында Поларис ҡурғаш-цинк ятҡылығы билдәле. Баффин ерендә көмөшлө полиметалл мәғдәндәре (Нанисивик), тимер (Мэри-Ривер), алтын ятҡылыҡтары бар. Бер нисә утрауҙа (шул иҫәптән Баффин Ере, Принц Уэльский, Виктория, Элсмир һәм Девон утрауҙары) алмаслы кимберлиттарҙың булыу ихтималлығы юғары. Арктика архипелагының (Свердрупск нефтле һәм газлы бассейны) төньяҡ өлөшөндә ҙур нефть һәм тәбиғи газ запастары тупланған. Таш күмер Аксель-Хейберг һәм Элсмир утрауҙарында табылған[7].
Арктика архипелагы утрауҙары араһындағы ҡайһы бер боғаҙҙарҙың тәрәнлеге һәм киңлеге һыу аҫты танкерҙарын үтергә мөмкинлек бирә. Бер үк ваҡытта был каналдар стратегик проблема булып тора, сөнки улар менән хәрби һыу аҫты кәмәләре лә үтә ала[3].
Арктика архипелагында кәмендә 4000 йыл дауамында инуиттар һәм унан алдағылар йәшәгән. Был төбәктең инуиттары борон-борондан грек эскимостары менән бәйләнеш тотҡан. Шулай уҡ Греция викингтары менән мәҙәни бәйләнеш дәлилдәре лә һаҡланған. Баффин һәм Бофорт диңгеҙҙәрендә йыл әйләнәһенә булған асыҡ һыу янындағы утрауҙарҙа дорсет мәҙәниәте һәм Туле мәҙәниәте халыҡтары төйәктәренең эҙҙәре бар[3].
Архипелагтың юғары киңлектәрендә беренсе европалылар Мартин Фробишер (1576 йылда уның исемен йөрөткән ҡултыҡта), Джон Дейвис (1585 йылда хәҙерге Девис боғаҙында), Уильям Баффин һәм Роберт Байлот (1616 йылда) була. Баффин һәм Байлот экспедицияһы тәүге тапҡыр Джонс һәм Ланкастер боғаҙын карталарына төшөрә. Аҙаҡ асыҡланыуынса был урындар Төньяҡ-Көнбайыш үткәленең көнсығыш осо икәне билдәле була.
XIX быуатта Төньяҡ Американың төньяҡ яры буйлап күп һанлы үтә үтергә тырышыуҙар була. Парри эксепдицияһы 1819-1820 йылда Мак-Клур боғаҙына етә. Башҡа билдәле тырышлыҡтар 1840 йылда Джон Франклин тарафынан башҡарыла. Әммә Төньяҡ-Көнбайыш үткәле тулыһынса 1903—1906 йылда ғына Амундсен тарафынан мөмкин була (1944 йылда уны көнсығыштан көнбайышҡа табан бер навигацияла КККП лейтенанты Генри Ларсен үтә).
Архипелаг тирәһендә океанографик тикшеренеүҙәр 1898—1902 йылдарҙа Свердруп экспедицияһы барышында, һуңынан Дания экспедициялары тарафынан һәм 1928 йылда Смит, Джонс һәм Ланкастер боғаҙҙарында Американың яр һаҡсылары корабле бортында үткәрелә[3].
1880 йылда Бөйөк БританияТөньяҡ Америка ҡитғаһы эргәһендәге үҙенең арктик биләмәләренә хоҡуғын, тикшеренеүҙәр үткәрелмәгән утрауҙарын да индереп, тулыһынса Канадаға тапшыра[13].
Төбәктең планға ярашлы үҫеше 1940—1950 йылдарҙа Канаданың арктик метеорология станциялары селтәре яйға һалынған ваҡытта башлана (был сифатта башлыса, Резольютҡа нигеҙ һалына). Утрауҙарҙы аэрофотоға төшөрөү үткәрелә һәм әүҙем геологик разведка башлана, уның барышында, атап әйткәндә, нефть билдәләре табыла.
1950 йылдарҙа поляр континенталь шельфтың федераль тикшеренеү проекты эшләй башлай. Макгилла университеты менән Аксель-Хейберг утрауына һәм Төньяҡ Америка Арктика институты (хәҙерге Калгари университеты составында) экспедицияларынан Девон утрауына был төбәктәге боҙлоҡтарҙың үҙгәреүен үлсәү һәм мониторинглау старт ала[3].
1999 йылда Арктика архипелагының күпселек өлөшө Нунавуттың яңы биләмәһенә бүленә[3].
- Список островов Канады
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
