Ҡазан

Ҡазан (Ҡаҙан; татар. Казан قزان, рус. Казань) — Татарстан Республикаһының баш ҡалаһы. Рәсәй Федерацияһының Волга буйындағы ҙур иҡтисади, мәҙәни һәм сәйәси үҙәге.

Ҡала
Ҡазан Lua хатаһы: expandTemplate: template "lang-tt-latn" does not exist.
Флаг[d] Герб[d]
Ил	РәсәйРәсәй
Федерация субъекты	Татарстан
Координаталар	55°47′27″ с. ш. 49°06′52″ в. д.HGЯO
Башлыҡ	Метшин Илсур Рәис улы[d]
Милли состав	татарҙар, урыҫтар, сыуаштар
Этнохороним	ҡазанлы
Сәғәт бүлкәте	UTC+4
Телефон коды	843
Һанлы танытмалар
Автомобиль коды	16, 116
ОКАТО коды	92 401 000 000
ОКТМО коды	92 701 000 001
ГКГН номеры	0012588
Рәсми сайт	kzn.ru
Ҡазан

Тарих

• Ҡазан ҡалаһы өс йөҙ йыл дауамында Волга буйында урынлашҡан Болғар дәүләтенең форпосы булып торған, уның исеменән Боронғо Русь дәүләте менән иҡтисади, сауҙа һәм мәҙәни бәйләнешкә ҡатнашҡан.
• Һуңыраҡ Ҡазан Алтын Урҙа дәүләте өйәҙҙәренең береһендә ҙур административ үҙәк булып китә. Бында һөнәрселек һәм халыҡ-ара сауҙа үҫеш ала.
• 1438 йылдан 1552 йылғаса ҡала Ҡазан ханлығының үҙәге була.
• 1552 Иван Грозный ҡаланы баҫып ала.
• Пётр I осоронда (1708 ҡала Ҡазан губернаһы үҙәге була һәм 200 йыл буйына ошо статуста ҡала.
• 1756 йылдың 7 авгусындағы батша указы буйынса Ҡазан һәм Ҡазан өйәҙендәге 536 мәсеттең 418-е емертелә.
• 1921 йылдан Ҡазан — Татар АССР-ының, 1992 йылдан Татарстан Республикаһының баш ҡалаһы.

Билдәле шәхестәр

• Тәлғәт Тажетдин (Тажетдинов Тәлғәт Сафа улы; 12.10.1948), дин әһеле, Шәйех-әл-ислам (1990). 1980 йылдан Рәсәй мосолмандарының Үҙәк Диниә назараты рәйесе, 1992 йылдан Рәсәйҙең Баш мөфтөйө. IV дәрәжә «Ватан алдында күрһәткән хеҙмәттәре өсөн» (2013), Почёт (2008), Дуҫлыҡ (1998), Халыҡтар дуҫлығы (2008), Салауат Юлаев, II дәрәжә Дан һәм Намыҫ (2013), II дәрәжә Изге благоверный Мәскәү кенәзе Даниил (2008) ордендары кавалеры^[1].

Халыҡ һаны

Ҡазанда йәшәгән халыҡ һаны — 1,130 млн кеше, майҙаны — 425,3 км². Ҡала халҡының үҫеше түбәндәге теҙемдә күрһәтелгән.

Йыл	Халыҡ һаны
1800	40 000
1858	61 000
1897	130 000
1907	161 000
1917	207 000
1920	146 000
1923	158 000
1959	667 000
1962	711 000
1964	742 000
1966	804 000
1970	868 000
1979	993 000
1989	1 094 000
1995	1 078 000
2002	1 105 000
2008	1 120 000
2009	1 131 000

Милли состав

Ҡазан — күп милләтле ҡала. Унда халыҡтың күпслеге татарҙар, урыҫтар һәм сыуаштар.

Дин

Ҡазанда төрлө дин вәкилдәре, башлыса мосолмандар һәм православ христиандар, йәшәй. Шулай уҡ католиклар, йәһүҙиләр һ. б. дин вәкилдәре бар.

Мәсеттәр

Апанай, Барудия, Борнай, Зәңгәр, Иҫке Таш, Нурулла, Ғәлиев, Ҡабан арты, Әзим, Әл-Мәржәни.

Ҡала исеме

«Ҡазан» атамаһының барлыҡҡа килеүе тураһында бер нисә фараз бар:

• «Ҡазан» татарса «казан» һүҙенән. Риүәйәт буйынса, хан хеҙмәтсеһен йылғаға һыуға ебәргән. Хеҙмәтсе һыу алғанда алтын ҡаҙанын йылғаға төшөрөп ебәрә. Шунан һуң йылғаға ла, ҡалаға ла «Ҡазан» тип исем ҡушҡандар.
• Ҡайһы берәүҙәр йылғаның исеме «ҡаҙ» һүҙенән килеп сыҡҡан тип иҫәпәләй. Был фараз буйынса, боронғо замандарҙа йылға ярҙарын ҡаҙҙар төйәк иткән. Шунан йылғаға «Ҡазан һыуы» тип исем ҡушылған, һуңыраҡ ҡалаға ла был исем күскән.
• Башҡорт тел белгесе Жәлил Кейекбаев фекеренсә, «Ҡазан» исеме «ҡайын» һүҙенән килеп сыҡҡан. Мәҫәлән, Башҡортостанда ла Ҡазанлы исемле ауыл бар. Был фараз буйынса, был ауыл элегерәк Ҡайынлы тип аталған — ҡайын урманында нигеҙләнгән булған.

Административ бүленеше

№	Район исеме	Халыҡ һаны (мең кеше)	Майҙаны (гектар)	Мәғлүмәт
1	Авиатөҙөлөш районы	110,1	3 891
2	Вәхит районы	83,3	2 582
6	Волга буйы районы	218,8	11 577
3	Киров районы	107,2	10 879
4	Мәскәү районы	130,5	3 881
7	Совет районы	266,1	7 687
5	Яңы Савин районы	204,2	2 066

Мэр

Ҡала менән мэр идара итә. 2005 йылдың 17 ноябренән был вазифаны Илсур Метшин башҡара.

Транспорт

Тимер юлы вокзалы

Вокзал комплексы ҡала үҙәгендә урынлашҡан. Вокзал аша йылына 8 миллион кеше үтә.

Метрополитен

Ентекле:Ҡаҙан метрополитены 2005 йылдан алып эшләй ҡаҙан метрополитены

Мәғариф

Юғары уҡыу йорттары

Ҡазанда 55 юғары уҡыу йорто эшләй.

Волга буйы федераль университеты (элекке Ҡазан дәүләт университеты)

1804 йылдың 17 ноябрендә нигеҙ һалынған. Уҡыу йортон тамамлаусылар араһында — С. Т. Аксаков, М. А. Балакирев, П. И. Мельников-Печерский, Лев Толстой, В. Хлебников бар . В. И. Ульянов-Ленин да бында уҡый әммә университетты бөтөрмәй, революцион төркөмдә ҡатнашыуы менән бәйле ҡыуыла.

Хәҙерге ваҡытта университтета 14 факультет бар, уның составына шулай уҡ А. М. Бутлеров исемендәге Химия институты, көнсығыш телдәр институты, тел институты, Яр Саллы һәм Зеленодольск ҡалаларындағы ике филиал инә.

Ҡазан авиация университеты

9 факультетты, 58 кафедраны, 57 лабораторияны, 10 фәнни-техник үҙәкте, 3 ғилми-тикшеренеү институтын үҙ эсенә ала. Университетта 15 мең студент уҡый.

Башҡа юғары уҡыу йорттары

• Ҡазан дәүләт технология университеты
• Ҡазан дәүләт финанс-иҡтисад институты
• Ҡазан дәүләт медицина университеты
• Ҡазан дәүләт архитектура-төҙөлөш университеты
• Ҡазан дәүләт аграр университеты
• Ҡазан дәүләт мәҙәниәт һәм сәнғәт университеты
• Ҡазан дәүләт энергетика университеты
• Татар дәүләт гуманитар-педагогия университеты
• Н. Э. Бауман исемендәге Ҡазан дәүләт ветеринария медицинаһы академияһы
• Ҡазан дәүләт консерваторияһы һәм башҡалар.

Театрҙар

Ғәлиәскәр Камал исемендәге Татар дәүләт академия драма театры

Театр 1906 йылдың 22 декабрендә асылған. Хәҙерге бинаһында 1987 йылдан эшләй.

Иҫкәрмәләр

1. Башҡорт энциклопедияһы — Тажетдин (Тажетдинов) Тәлғәт Сафа улы 2016 йыл 21 апрель архивланған. (Тикшерелеү көнө: 10 октябрь 2018)

Һылтанмалар

• Ҡазан йырҙары(недоступная ссылка)
• Ҡазан рәсми порталы. 2010 йыл 20 февраль архивланған.
• Ҡазанға мең йыл
• Ҡазан Кремле
• Ҡазан Кремле комплексы 2011 йыл 23 август архивланған.  (рус.)
• Ҡала Ҡазан
• Ҡазан мең йыллығы 2010 йыл 27 февраль архивланған.