Ту́ла өлкәһе (рус. Тульская область) — Рәсәй регионы. Рәсәй Федерацияһы субъекты, Үҙәк федераль округ составына инә[2]. Тула өлкәһенең административ үҙәге — Тула ҡалаһы. Уның составына 22 район һәм өлкә буйһоноуындағы 2 ҡала инә[3].
_-_Tula_Oblast.svg)
Төбәк Көнсығыш Европа тигеҙлеге үҙәгендә урынлашҡан. Дала һәм урман-дала зоналары сиктәрендә Урта рус ҡалҡыулығының төньяҡ-көнсығыш өлөшөн биләй. Төньяҡта һәм төньяҡ-көнсығышта — Мәскәү, көнсығышта — Рязань, көньяҡ-көнсығышта һәм көньяҡта — Липецк, көньяҡта һәм көньяҡ-көнбайышта — Орел, көнбайышта һәм төньяҡ-көнбайышта Калуга өлкәләре менән сиктәш. 25,7 мең квадрат километр майҙанды биләй. Өлкә территорияһының төньяҡтан көньяҡҡа табан иң ҙур оҙонлоғо — 200 километр, көнбайыштан көнсығышҡа — 190 километр.
Халҡы — 1 506 446[4] (2016 йыл), ҡала халҡы — 74,05 % (2023 йыл). Өлкәлә урбанизация юғары кимәлдә. Халҡының этник составында урыҫтар өҫтөнлөк итә. Тула өлкәһе 1937 йылдың 26 сентябрендә Мәскәү өлкәһен бүлгеләгәндә ойошторола. Унан алда — 1777 йылдан алып 1929 йылға тиклем императрица Екатерина II Указы менән булдырылған Тула губернаһы була. Тула өлкәһенең әлеге сиктәре 1957 йылда тулыһынса формалаша.
Физико-географик ҡылыҡһырлама
Төбәк Көнсығыш Европа тигеҙлегенең үҙәгендә, Үҙәк Рус ҡалҡыулығының төньяҡ-көнсығыш өлөшөн биләй (бейеклеге 293 метрға тиклем), урман һәм урман-дала зонаһы сиктәрендә урынлашҡан. Киң япраҡлы урмандар зонаһы — көнбайыш, төньяҡ, төньяҡ һәм төньяҡ-көнсығыш райондарҙа, ә урман-дала зонаһы өлкәнең көньяҡ һәм көнсығыш райондарында урынлашҡан. Улар араһында сик булып ҡара тупраҡлы зона тора. Карст ҡатламдары (карст йәки тау ҡоролмаһы түшәме емерелеү арҡаһында барлыҡҡа килгән упҡын, упҡындар) бар. Өлкә территорияһының төньяҡтан көньяҡҡа тиклем оҙонлоғо — 200 км, көнбайыштан көнсығышҡа — 190 км. Төбәктә Мәскәү ваҡыты ғәмәлдә, сәғәт бүлкәте — UTC+3.
Рельефы
Халҡы
Дөйөм мәғлүмәттәр
 |
 | |
Тула губернаһы рустарының костюмдары | ||
Федераль дәүләт статистикаһы хеҙмәтенең 2022 йылдың 1 ғинуарына ҡарата мәғлүмәттәре буйынса, Тула өлкәһендә халыҡ һаны 1 481 471 кеше тәшкил иткән, шул иҫәптән ҡалала — 1 097 096 кеше (73,3 %), ауылда — 399 594 кеше (26,7 %)[4]. Төбәктә йәшәүселәрҙең дөйөм һанынан ҡатын-ҡыҙҙар һаны — 54,8 % (820 019 кеше), ә ир-егеттәрҙеке 46,2 % (676 671 кеше) иҫәпләнгән[4]. Халыҡтың тығыҙлығы — 55,7 кеше/км² (2021 йылғы халыҡ иҫәбен алыу йомғаҡтарын иҫәпкә алмайынса)[5].
Төбәктә Тула — Яңы Мәскәү агломерацияһы формалашҡан, унда 1 миллиондан ашыу кеше йәшәй. Өлкәлә 19 ҡала иҫәпләнә, шуларҙың иң ҙуры Тула һәм Яңы Мәскәүҙән тыш 50 меңдән ашыу кеше йәшәгән ҡалалар: Донской, Алексин, Щёкино.
Милли составы буйынса, абсолют күпселекте урыҫтар (94,10 %), ә әрмәндәр (0,70 %), тажиктар (0,46 %), украиндар (0,44 %), үзбәктәр (0,39 %), әзербайжандар (0,33 %) һәм татарҙар (0,31 %) тәшкил итә[6].
2022 йылдың 1 ғинуарына ҡарата Тула өлкәһендә 5 379 инвалид бала һәм 18 йәштән өлкән 138 085 инвалид йәшәй, был төбәк халҡының дөйөм һанынан 10,1 процент самаһы тәшкил итә[7]. Ошо уҡ осорҙа төбәктә пенсионерҙар һаны 508 7 мең кеше, йәғни дөйөм халыҡтың 35,5 процентын тәшкил итә, был пенсияның уртаса күләме — 16 655,5 һум[5]. Тула өлкәһендә 2013 йылдан ата-әсә ҡарауынан мәхрүм ҡалған етемдәр һәм балалар һаны 1,6 тапҡырға кәмей, ә 2022 йылдың 1 ғинуарына районда 3211 кеше йәшәй. Был категорияға ҡараған балалар һанының өлөшө дөйөм һандан Тула өлкәһендә 2022 йыл башына 1,32 % тәшкил итә[8]. 2022 йылдың 1 ғинуарына был категориялағы етем балаларҙың 87,5 % тәрбиәгә алынған. Балаларҙы ғаиләләргә тәрбиәгә күсереү балалар тураһында дәүләт мәғлүмәт банкында теркәлгән балалар һанын кәметергә ярҙам итә, был 2013 йылдан алып 3,6 тапҡырға кәмегән[8].
2018 йылға тиклем Тула өлкәһендә Рәсәй субъекттарынан һәм Бойондороҡһоҙ Дәүләттәр Берләшмәһе илдәренән халыҡтың миграция үҫеше күҙәтелә. Ул 2022 йылға йыл һайын кәмей бара. 2021 йылда төбәккә 24 616 мигрант, шул иҫәптән яҡын сит илдәрҙән 9 246 мигрант (Тажикстан, Украина, Әрмәнстан, Үзбәкстан) килгән[5].
Тула өлкәһендәге халыҡтың хәҙерге енес-йәш буйынса структураһы демографик динамикаға йоғонто яһау йәһәтенән насар тип баһалана. Бер үк ваҡытта тыуым һанын кәмей һәм үлем осраҡтарын арта, йәғни ике осраҡ та халыҡ һанының тәбиғи артыуына кире йоғонто яһай. Демографик эҙемтәләрҙән тыш, оло йәштәге халыҡ һанының артыуы һаулыҡ һаҡлауға, социаль тәьминәткә һәм социаль хеҙмәтләндереүгә йөкләмәне арттыра[9].
Ҡала округтарынан Донскийҙа һәм Плавский һәм Черн муниципаль райондарында халыҡ сағыштырмаса йәш. Киреһенсә, Алексин һәм Ефремов, Дубенский, Кимовский, Куркин һәм бигерәк тә Суворов райондарында халыҡтың ҡартайыу күрһәткестәре юғары[10].
Халыҡтың тәбиғи хәрәкәте
Тула өлкәһе — халыҡ һаны тәбиғи кәмегән төбәктәрҙең береһе, был тәү сиратта халыҡтың йәш структураһы менән бәйле: район халҡының өстән бер өлөшө пенсия йәшендә[11]. 2010 йылдан 2021 йылға тиклем район халҡы 117,7 мең кешегә кәмей (7,6 %). 2021 йыл йомғаҡтары буйынса миграция артымы 3 951 кеше тәшкил итте. Әммә ул халыҡтың тәбиғи кәмеүен ҡапламай (ошо уҡ осорҙа 20,5 мең кеше тәшкил итә)[5].
Тула өлкәһендә һуңғы йылдарҙа тыуым күрһәткестәре йәш һәм дөйөм тыуым коэффициентының кәмеүе, әүҙем репродуктив йәштәге ҡатын-ҡыҙҙарҙың өлөшө кәмеүе сәбәпле түбәнәйә. 2021 йыл йомғаҡтары буйынса төбәктә 1000 кешегә 7,0 бала тыуған[12].
Төбәктә ғүмер оҙонлоғо түбән, үлем кимәле юғары. 2021 йылда ғүмер оҙайлығы — 69, шул уҡ ваҡытта ир-егеттәр — 64, ҡатын-ҡыҙҙар 74 йәш тәшкил итә. Был күрһәткес 2019 йыл менән сағыштырғанда һиҙелерлек кәмегән (көтөлгән ғүмер оҙайлығы 72,2 булған)[5]. 2021 йыл йомғаҡтары буйынса теркәлгән үлем осраҡтары 1000 кешегә 21,3 тәшкил итә (халыҡтың тәбиғи кәмеүе 1000 кешегә — 14,2)[12][5].
Үлемдең төп сәбәптәре булып (Рәсәйҙәге кеүек үк) ҡан әйләнеше системаһы ауырыуҙары тора — был теркәлгән үлем осраҡтарының яртыһы самаһы (Тула өлкәһе — 43,5 %, Рәсәй — 46,7 %). Тула өлкәһе онкологиянан үлем осраҡтары иң юғары булған биш төбәктең береһе булып тора, шулай уҡ төбәккә эндокрин система ауырыуҙарынан, һулыш алыу органдарынан, аш һеңдереү органдарынан һәм тышҡы сәбәптәрҙән (транспорт йәрәхәттәре, осраҡлы спиртлы эсемлектәр менән ағыуланыу, үҙ-үҙенә ҡул һалыу) үлем осраҡтары сағыштырмаса юғары булыуы хас[5][13]. Тула өлкәһендә, бөтә илдәге кеүек үк, эшкә һәләтле йәштәге халыҡтың өлөшө кәмей һәм эшкә һәләтле йәштән өлкәнерәктәрҙең өлөшө арта. Йәш менән бәйле тыуым, үлем һәм миграция үҫеше күрһәткестәрен үҙгәрешһеҙ тотоу гипотезаһына нигеҙләнгән прогноз иҫәпләүҙәре күрһәтеүенсә, был шарттарҙа эшкә һәләтле халыҡтың өлөшө 2025 йылға 52,6 процентҡа тиклем кәмеүе ихтимал[14]. Оператив штаб мәғлүмәттәре буйынса, пандемия осоронда Тула өлкәһендә COVID-19-ҙан 5266 кеше һәләк була[15].
2021 йылда Тула өлкәһендә 8828 никах теркәлгән, был 2020 йыл менән сағыштырғанда 127,2 процентҡа күберәк (6935). Айырылышыуҙар һаны 6176 кеше тәшкил итә һәм үткән йыл күрһәткестәренән 110,8 % (5573) артып китә[16]
Халыҡтың мәшғүллеге
2021 йылда Тула өлкәһендә эшсе көсөнөң (15 йәш һәм унан өлкәнерәк) дөйөм һаны 794,2 мең кеше тәшкил иткән, был 2010 йылдағына ҡарағанда 14,3 мең кешегә кәмерәк. Эшселәрҙең иң ҙур өлөшө етештереүҙә (22,3 %), күмәртәләп һәм ваҡлап һатыуҙа (17,9 %), төҙөлөштә (8,2 %) һәм мәғарифта (7,6 %) мәшғүл[5].
2021 йылдың аҙағына эшсе көстәрҙе һайланма тикшереү материалдары буйынса эшһеҙҙәр һаны 30,1 мең кеше тәшкил иткән. Был күрһәткес 2010 йыл менән сағыштырғанда 16,9 мең кешегә кәмегән (36 %), ләкин 2020 йылда коронавирустың таралыуын иҫкәртеү буйынса сикләү сараларын индереү менән бәйле килеп тыуған хәл төбәктең хеҙмәт баҙарына кире йоғонто яһай һәм шул иҫәптән эшһеҙ граждандар һанының бер аҙ артыуына килтерә[5]. Төбәктә эшһеҙ граждандарҙы эшкә урынлаштырыуҙы тәьмин итеү маҡсатында Тула өлкәһенең эшһеҙ граждандар һаны буйынса «Тула өлкәһе халҡының мәшғүллегенә булышлыҡ итеү» дәүләт программаһына ярашлы әүҙем мәшғүллек программалары эшләнә һәм тормошҡа ашырыла[17].
2021 йыл аҙағына Тула өлкәһенең мәшғүллек органдарында теркәлгән эшһеҙ граждандар һаны 4 мең кеше тәшкил итә, теркәлгән эшһеҙлек кимәле эшсе көстәрҙең 0,5 процентын тәшкил итә. Эш биреүселәрҙең эшселәргә ихтыяжы 27,8 мең берәмек вакансия тәшкил итә (19,6 мең берәмек (70,5 %) — эшсе һөнәрҙәр), хеҙмәт баҙарындағы көсөргәнешлек коэффициенты — 1 вакансияға 0,2 кеше, ә Щекин районында 0,03, Арсеневский районында 1,5-кә тиклем[8].
2021 йылда түбәндәге эшсе һөнәрҙәр буйынса вакансиялар тураһында иғландар күп була: «тегенсе», «автомобиль водителе» (төрлө категориялар), «аҙыҡ-түлек һатыусыһы», «монтажлаусы», «ашнаҡсы», «электр һәм газ менән иретеп йәбештереүсе», «слесарь», «сусҡасылыҡ комплекстары һәм механизмдары операторы», «механизацияланған һәм автоматлаштырылған складтар операторы», «ауыл хужалығы производствоһының тракторсыһы», «электр ҡорамалдарын ремонтлау һәм хеҙмәтләндереү электромонтеры», «токарь», «ташсы», «ҡаҙанлыҡ операторы», «элемтә операторы», «почтальон», «магазинсы», «кассир». Шул уҡ ваҡытта квалификация талап итмәгән һөнәрҙәр ҙә талап ителә: «сәнәғәт һәм офис биналарын йыйыштырыусы», «ярҙамсы эшсе», «йөк тейәүсе», «урам һепереүсе», «биләмәләрҙе йыйыштырыусы», «балыҡ эшкәртеүсе», «комплектлаусы» һәм башҡалар[8]
Тула өлкәһендә эшсе көстәр ҡартая: 1990 — 2000-се йылдарҙа тыуым аҙ була, был быуын эшкә һәләтле йәшкә етә, ә оло быуын, пенсия йәше арттырыу сәбәпле, оҙағыраҡ эшләй. Шуның менән бәйле төбәктә эшсе көстәр һанының әкренләп кәмеүе көтөлә[18].
2021 йылдың 1 октябренән бюджет өлкәһе хеҙмәткәрҙәренең эш хаҡы 3,9 процентҡа индекслана. Эшселәрҙең бөтә категорияларының эш хаҡы буйынса Тула өлкәһе Үҙәк федераль округына ингән субъекттар араһында 4—6-сы урынды биләй[8]. 2022 йылдың 1 ғинуарына ҡарата регион халҡының йән башына уртаса аҡсалата килеме 31 815,9 һум, ә уртаса айлыҡ номиналь эш хаҡы 44 725,5 һум тәшкил итә[5]. 2022 йылдың авгусында Тула өлкәһе Рәсәйҙең 85 субъекты араһында хеҙмәт баҙары буйынса төбәктәр рейтингында 16-сы урынды биләй[19]. 2023 йылдың 1 ғинуарынан Тула өлкәһендә йән башына йәшәү минимумы дәүмәле 14 231 һум тәшкил итә[20]. Шул уҡ ваҡытта 2022 йылдың ғинуар — сентябрь айҙарында төбәктә халыҡтың реаль аҡсалата килеме 2021 йылдың ғинуар — сентябрь айҙары менән сағыштырғанда 2,4 процентҡа кәмегән[21].
Демографик сәйәсәт
«Сит илдәрҙә йәшәгән ватандаштарыбыҙҙы үҙ ирке менән Рәсәй Федерацияһына күсереүгә булышлыҡ итеү» программаһын ғәмәлгә ашырыу сиктәрендә 2021 йылда Тула өлкәһенә 8,7 мең ватандаш (уларҙың 3,4 меңе программаның ҡатнашыусыһы һәм уларҙың 5,3 мең ғаилә ағзаһы) килгән[8].
Социаль тәьминәт
2018 йылдан Тула өлкәһе оло йәштәге һәм инвалид граждандарҙы оҙайлы ваҡытҡа ҡарау системаһын булдырыу буйынса пилот проектын тормошҡа ашырыуҙа ҡатнаша. Ул «Демография» милли проектының «Өлкән быуын» федераль һәм төбәк проекты сиктәрендә үткәрелә[8].
Районда ололар өсөн ун учреждение бар. 2019 йылда, ихтыяжды иҫәпкә алып, Черн районының Ололар өсөн матур «Забота» йорто базаһында 240 урынлыҡ яңы объект төҙөлә башлай, ул Тула өлкәһендә иң ҙуры буласаҡ. Бина реабилитация һәм халыҡтың ял итеүе йәһәтенән хәҙерге заман талаптарына яуап бирәсәк. Эште тамамлау 2023 йылдың 1 октябренә билдәләнгән[22].
2021 йылдың авгусында Тула өлкәһенең Хеҙмәт һәм социаль яҡлау министрлығы һәм дүрт шәхси медицина ойошмаһы оло йәштәге граждандарға медицина һәм социаль хеҙмәттәр күрһәтеүгә субсидия рәүешендә төбәк бюджетынан гранттар биреү тураһында килешеүҙәргә ҡул ҡуя[8]. Тула өлкәһендә 16 мобиль коллектив эшләй. 2000-дән ашыу кеше мобиль командалар хеҙмәте менән файҙалана[8].
Тула өлкәһендә «Ғаиләгә һәм балаларға социаль ярҙам өлкә үҙәге» эшләй. 2022 йылда Тулала «Минең ғаилә үҙәгем» проектының флагман бүлексәһе асыла[8][23].
Сәнәғәт составы
2002 йылда:
- Химия сәнәғәте — 23 %,
- Машиналар төҙөү сәнәғәте — 22 %,
- Аҙыҡ-түлек сәнәғәте — 21 %,
- Металлургия — 15 %,
- Электроэнергетика — 10 %.
Билдәле шәхестәр
- Мария Поливанова (24.10.1922—14.08.1942), Бөйөк Ватан һуғышында батырҙарса һәләк булған снайпер. Советтар Союзы Геройы (1943, үлгәндән һуң). Алексин районының Нарышкино ауылынан.
Дәүләт ҡоролошо
Тула өлкәһе Уставына ярашлы дәүләт власы суд, башҡарма һәм закондар сығарыу йүнәлештәренә бүленә.
Башҡарма власть
Ҡарағыҙ: Тула өлкәһе Хөкүмәте
Ҡарағыҙ: Тула өлкәһе Губернаторы
Тула өлкәһе Губернаторы — Тула өлкәһе башлығы һәм Тула өлкәһенең иң юғары вазифалы кешеһе. Тула өлкәһе Хөкүмәте етәксеһе.
Тула өлкәһе Хөкүмәте статусы һәм хоҡуғы Тула өлкәһе Уставы менән билдәләнгән.
Суд власы
Тула өлкәһе суд системаһы составында:
- Тула өлкәһе өлкә суды, Рәсәйҙен юғары судының түбәнге инстанция суды
- Тула өлкәһе арбитраж суды , Рәсәйҙен юғары судының түбәнге инстанция суды
Закондар сығарыу власы
Ҡарағыҙ: Тула өлкәһе Халыҡ депутаттары Советы
Өлкә Парламенты — Тула өлкәһе Халыҡ депутаттары Советы.
Иҫкәрмәләр
Әҙәбиәт
Һылтанмалар
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
