Японияла ваҡ дворяндарҙың хәрби-феодал ҡатламы From Wikipedia, the free encyclopedia
Самурай (япон. 侍, япон телендә шулай уҡ «буси» (武士)) һүҙе лә ҡулланыла — феодаль Японияла — эре милекле кенәздәрҙән башлап (даймё) ваҡ дворяндардарға тиклем аҡһөйәк феодал-ир-егеттәр, онна-бугэйсянан башҡаһы; тар мәғәнәлә һәм йыш ҡулланылған мәғәнәлә — ваҡ дворяндарҙың хәрби-феодал ҡатламы. «Самурай» һәм «буси» һүҙҙәре мәғәнәләре буйынса бер-береһенә бик яҡын, әммә «бу» (яугир) — киңерәк төшөнсә, ул һәр ваҡыт самурайға ҡарата ҡулланыла. Йыш ҡына самурайҙарҙы Европаның урта быуаттағы рыцарҙары менән тиңләштерәләр, бындай сағыштырыу төптө дөрөҫ түгел.
| Самурай | |
| |
| Дәүләт |
 Япония |
|---|---|
 Самурай Викимилектә | |
Ә «самурай» һүҙе боронғо билдәһеҙ ҡылым формаһынан килеп сыҡҡан (. 侍ふ сабурау)[1]; йәғни хеҙмәтле кеше. Самурайҙар яугир-рыцарҙар ғына түгел. Улар үҙҙәренең даймёһын йәки сюзеренды һаҡлайҙар, шул уҡ ваҡытта көндәлек тормошта уның хеҙмәтселәре була.
Самурайҙың төп ҡоралы ике япон ҡылысы була. XIV—XIX быуаттарҙа катан һәм вакидзасилар ҙа була. Бынан тыш, самурай оҙон уҡлы йәйәгә эйә булырға тейеш була. Самурай хәрби кейемдәре бер-береһенә бау ярҙамында тығыҙ итеп бәйләнгән бик күп пластиналарҙан эшләнгән.
Самурайлыҡ 646 йылда Тайка реформалары һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килә, был реформалар Тан империяһының сәйәси, бюрократик һәм хәрби структураһын үҙләштереү маҡсатында үткәрелә. VIII быуат аҙағында, IX быуат башында, айндарға ҡаршы көрәштә император Камму төбәк кландарына ярҙам һорап мөрәжәғәт итеүе даймё һәм самурайҙарҙың синыф булараҡ үҫешенә ҙур этәргес бирә.
Х — XII быуаттарҙа феодалдарҙың үҙ-ара низағтары барышында император хеҙмәтендә номиналь ғына иҫәпләнгән байтаҡ хәрби көстәр менән етәкселек иткән көслө ырыуҙар тулыһынса формалаша. Шул ваҡытҡа яҙылмаған самурайҙарҙың әхлаҡи кодексты нигеҙҙәре «Уҡ һәм һыбайлы юлы» («Кюба-но мити») хасил була, һуңыраҡ ул Ҡораллы Көстәрҙең ҡанундар йыйылмаһына әүерелә. Был осорҙа шулай уҡ ваҡ дворпянлыҡ — гокэнин ҡатламы барлыҡҡа килә.
Самурайҙарҙы айырым ҡатлам булараҡ айырыу, ғәҙәттә, Японияла Минамото феодаль йортоноң идара итеү осоро менән бәйләнә (1192—1333). Тайра һәм Минамото феодаль йорттары араһындағы оҙайлы һәм ҡан ҡойғос граждандар һуғышы (т. н. «Гэмпэй болаһы») сёгунатты — самурайҙарҙың башында верховный хәрби начальник (сегун) торған идараны булдырыу өсөн тәүшарт була.
Беренсе Сёгундан алып Онин һуғышына тиклемге осор самурайлыҡтың алтын быуаты тип иҫәпләнә. Бер яҡтан, монголдарҙың баҫып инергә маташыуын иҫәпкә алмағанда, был тыныс осор була; икенсе яҡтан — самурайҙарҙың һаны самурайҙарға юғары статусҡа эйә булырға мөмкинлек бирелгән Токугава осорондағы (һәр бишенсе япон ир-егете самурай булған) кеүек үк ҙур булмай.
Тайра йортон еңгәндән һуң Минамото-но Ёритомо императорҙы уға сёгун титулын бирергә мәжбүр итә, ә балыҡсылар ауылы Камакураны үҙенең штаб-фатиры урынлашҡан резиденцияһына әйләндерә. Шунан алып сёгун илдә иң ҡеүәтле кеше була: ранг буйынса иң юғары самурай һәм баш министр булараҡ, ул сиккэн һүҙе менән атала. Рәсми рәүештә дәүләттең юғары власы императорға ҡараһа ла, уның һарайы ла билдәле бер йоғонтоһон һаҡлап ҡала, әммә улар хакимлыҡ итеү статусын юғалта. Император, үҙ ирке менән тәхеттән баш тартыу ҡурҡынысы аҫтында, сёгун ҡарарҙары менән ризалашырға мәжбүр була.
Ёморито империя менән идара итеүҙең яңы органын булдыра, ул «ялан ставкаһы» тип атала. Сёгун кеүек үк, уның министрҙарының һәм уларҙың ярҙамсыларының күпселеге самурайҙар була. Шуның арҡаһында самурай ҡатламы рухы Японияның бөтә йәмәғәт тормошо өлкәләренә үтеп инә.
Тәжрибәле полководец Ёритомо провинцияларҙағы бөтә мөһим вазифаларға Гэмпэй һуғышында уның ышанысын яулаған кешеләрҙе тәғәйенләй. Бынан тыш, һәр провинцияла ике яңы вазифа: хәрби губернатор һәм ер башлығы вазифалары булдырыла, улар туранан-тура бакуфҡа буйһона. Шулай итеп, сёгун һәм уның министрҙары илдә булған хәлдәр тураһында яҡшы белә, һәм кәрәк булһа, хәл иткес саралар ваҡытында ҡабул итә ала.
Йөҙ илле йыл самаһы йәшәгән Камакур сёгунаты Япония һәм самурайлыҡ тарихында яңы бүлек аса.
Урта быуаттарҙан алып самурай ҡатламы бөтөрөлгәнгә тиклем өлкән ир-ат һәм үҫмерҙәр араһында гомосексуаль мөнәсәбәттәр традицияһы була.
Ваҡыт үтеү менән хәрби губернаторҙар сёгунаттан бойондороҡһоҙ була бара. Улар, бай ер биләмәләрен үҙ ҡулдарына туплап, эре феодалдарға әйләнә. Японияның көньяҡ-көнбайыш провинцияларының йорттары айырыуса көсәйә, улар үҙҙәренең ҡораллы көстәрен һиҙелерлек арттыра.
Бынан тыш, Ҡытай һәм Корея менән йәнле сауҙа арҡаһында көнбайыш һәм көньяҡ-көнбайыш провинцияларҙың феодалдары байтаҡҡа байый. Камакур сёгунаты, айырым самурай йорттарының көсәйеүе менән ризалашырға теләмәй, феодалдарҙың сауҙа эшмәкәрлегенә ҡамасаулай, был самурай йорттары араһында Камакур сёгунатына ҡарата оппозицияның барлыҡҡа килеүенә сәбәп була.
Һөҙөмтәлә Камакур сёгунаты тәхеттән төшөрөлә, ә сёгун титулы Асикага йорто вәкилдәренә күсә. Яңы династияның беренсе сёгуны Асикага Такаудзи була. Яңы сёгунат башлығы үҙ-ара низағ ваҡытында емерелгән элекке ставканы — Каркурҙы ҡалдыра һәм бөтә хөкүмәт менән бергә император йәшәгән баш ҡала Киотоға күсенә. Киотоға килеп еткәс, сёгун һәм абруйлы самурайҙар, Киота һарайы аҡһөйәктәре менән тиң булыуҙарын күрһәтеү өсөн, үҙҙәренә һоҡланғыс һарайҙар төҙөй һәм әкренләп байлыҡҡа күмелә, император һарайы интригаларына бата һәм дәүләт эштәрен һанға һуҡмай башлай.
Провинцияларҙың хәрби губернаторҙары үҙәкләштерелгән властың көсһөҙләнеүенән кисекмәҫтән файҙалана. Улар үҙҙәренең самурай үҙ отрядтарын ойоштора, был отрядтар, һәр кемдә дошманын күреп, күршеләренә һөжүм итә, ниһайәт, илдә тулы масштаблы граждандар һуғышы тоҡана. Был һуғыштың һуңғы фазаһы урта быуат хроникаларында «үҙ-ара һуғышҡан провинциялар дәүере» тип атала. Ул 1478 йылдан 1577 йылға тиклем дауам итә.
XVI быуат уртаһында, граждандар һуғышынан йонсоғон империя айырым дәүләттәргә тарҡалыр кеүек тойола, әммә Овара провинцияһының даймёһы (Хонсю утрауының үҙәк өлөшөндә) Ода Нобунага илде ҡайтанан берләштереүҙе башлап ебәрә. Эре феодалдарға ҡаршы бер нисә уңышлы хәрби походтар үткәрә һәм, үҙ-ара һуғыштарҙа ҡатнашҡан ҡайһы бер Будда ғибәҙәтханаларын тар-мар итеп, Ода Нобунага император һарайы урынлашҡан Киото ҡалаһы менән бергә илдең үҙәген үҙенә буйһондороуға өлгәшә. 1573 йылда ул Асикага ғаиләһенән һуңғы сёгун Ёсиакины тәхетенән ҡолата. Ләкин генералдарының береһе уға хыянат итә һәм бола ҡуптара, шунлыҡтан Ода Нобунага Японияны берләштереүҙе тамамлай алмай. 1583 йылда уға хыянат иткән вассаланың армияһы ҡулына эләкмәҫ өсөн ул Киото ғибәҙәтханаларының бнереһендә сэппуку эшләй.
Нобунаганың иң һәләтле генералдарының береһе — Тоётоми Хидэёси илде берләштереү эшен дауам итә. Ул үҙенең ҡурсалаусыһы эшен аяуһыҙ тәүәккәллек менән дауам итә һәм 1588 йылда ғәмәлдә илде берләштерә. Хидэёси ваҡытында асигара пехотаһына йыйылған ябай кешеләрҙе самурай ҡатламына индерәләр.
Үҙ-ара һуғыштар дәүерендә ҡатлам сиктәренең бер аҙ юйылыуы күҙәтелә: Тоётоми Хидэёси кеүек ябай кеше самурай булып ҡына ҡалмай, ә баш әйләндергес карьера булдыра. Тоётоми Хидэёси үҙе бындай күтәрелеш өлгөһө булып тора, ул, ябай крәҫтиәндең улы булараҡ, сегун була алмай, әммә ғәмәлдә титулы булмаһа ла сёгун булып китә. Ул дәүерҙә күп кенә полководецтар ярҙамсы хәрби подразделениеларҙа крәҫтиән ғаиләләренән ялланған профессиональ булмаған һалдаттарҙы ҡулланыуы ла сёгун ҡатламы сиктәрен бөтөрөүгә булышлыҡ итә. Ода Нобунага индергән рекрут йөкләмәләре тураһындағы закон да традицион самурайлыҡ системаһын тағы ла нығыраҡ ҡаҡшата.
Әммә Тоётоми Хидэёси ваҡытында уҡ самурай ҡатламын юҡҡа сығарыу ваҡытлыса туҡтатыла. Хидэёзи айырым эдиктар менән самурайҙарҙың өҫтөнлөктәрен раҫлай һәм крәҫтиәндәрҙең сигенеүен тыя. 1588 йылБыл кампания барышынданың барышында крәҫтиәндәр ҡоралһыҙландырыла.
1598 йылда Хидэёси вафат була, власты үҙенең бәлиғ булмаған улына ҡалдыра, уның урынына дәүләт эштәре менән регент советы етәкселек итергә тейеш була. Тиҙҙән тап ошо даирәнән берҙәм власть урынлаштырыу менән илде берләштереүҙе тамамлаған кеше — Токугава Иэясу пәйҙә була. Ул үҙенең резиденцияһы итеп Эдо ҡалаһын (хәҙерге Токио) һайлай, хәйләкәрлек һәм көс менән улы Хидэёсиҙың улын юҡ итә һәм үҙен сёгун тип иғлан итә. Шулай итеп, Токугава сёгунатына башланғыс һала, уның дәүере ике йөҙ илленән ашыу йыл дауам итә.
Японияла Токугава (1603—1867) феодаль йортоноң сёгундары хакимлыҡ иткән осорҙа самурайҙар ҡатламы аныҡ биҙәлеш ала. Был ваҡытта сёгундың туранан-тура вассалдары булған хатамотолар (байраҡ аҫтында) самурайҙарҙың өҫтөнлөклө ҡатламын тәшкил итә. Хатамотоларҙың күпселеге сёгундың шәхси биләмәләрендә хеҙмәтселәр ҡатламы була. Самурайҙарҙың төп массаһы кенәздәрҙең (даймё) вассалдары була; йыш ҡына уларҙың ерҙәре булмай, ә кенәздән эш хаҡын дөгө менән ала.
Самурайҙың үҙ-үҙен тотоу кодексы хакимға буйһоноу һәм үлемгә һанға һуҡмау рухы менән һуғарылған. Токугава ҡануниәте самурайға хәрби синыф ағзаларына ҡарата үҙ-үҙен тәртипһеҙ тотҡан ябай кешене шунда уҡ үлтерергә рөхсәт итә. Токугава йорто идара иткән осорҙа, эске феодаль һуғыштар туҡтатап ҡала, ә самурайҙарҙың хәрби отрядтары, башлыса, крәҫтиән ихтилалдарын баҫтырыу өсөн ҡулланыла.
Шуның менән бергә, даймёлар элек феодаль һуғыштар осоронда булған самурайҙарҙың ҙур отрядтарына мохтаж булмай, һәм уларҙың хәрби отрядтарында самурайҙар һаны кәмей. Самурайҙарҙың бер өлөшө рониндарға әүерелә. Башҡа самурайҙар ялланған үлтереүселәр (ниндзялар) сафын тулыландыра.
Самурайҙар ҡатламының эске тарҡалыуы XVIII быуат уртаһынан һиҙелерлек көсәйә. Мануфактура етештереүҙең үҫеше һәм ҡала буржуазияһының көсәйеүе самурайлыҡтың аҡрынлап иҡтисади йәһәттән юҡҡа сығыуына килтерә. Самурайҙарҙың һәм хатта абруйлы даймёларҙың күбеһе ростовщиктарға бурыслы була.
Самурайҙарҙа уларҙың сәйер хәле арҡаһында барлыҡҡа килгән тулы булмағанлыҡ комплексы традицион рухи ҡиммәттәргә ҡарата киҫкен тартылыуҙа сағылыш таба. Бөтә ерҙә төрлө хәрби сәнғәт мәктәптәре барлыҡҡа килә. Яңы көс менән үҙ-ара һуғыштар ваҡытында дзэн фәлсәфәһенә, сәй церемонияһына, һынлы сәнғәт һәм гравюраға, нәфис әҙәбиәткә ҡыҙыҡһыныу кәмей.
Күп кенә самурайҙар, хатта рониндарҙың хәленә күсмәйенсә лә, сауҙа, һөнәрҙәр һ. б. кәсептәр менән шөғөлләнә. Рядо самурайҙары (бигерәк тә Сацума, Тёсю, Тоса һәм Хидзэн кенәзлектәрендә), буржуазия менән тығыҙ бәйле, 1868—1889 йылдарҙағы Мэйдзи реставрацияһында ҙур роль уйнай. Уның барышында самурайҙар ҡатламы, башҡа феодаль ҡатламдар кеүек үк, бөтөрөлә (урта һәм ваҡ самурайҙарҙан сидзоку ҡатламы ойошторола), әммә самурайҙар үҙҙәренең өҫтөнлөклө хәлен юғалтмай.
Токугава осоронда уҡ ысынбарлыҡта ергә (госи) хужа булған самурайҙарҙың байтаҡ өлөшө 1872—1873 йылдарҙағы аграр закондарҙан һуң был ерҙең юридик милексеһе була. 1947 йылда Японияның хәрби көстәрен киңәйткәндән һуң, элекке самурайҙар мөхитенән чиновниктар кадрҙары тулыландырыла, армияның офицерҙар составы башлыса уларҙан тора. «Бусидо» кодексы самурайҙарҙың ҡыйыулығын һәм тардицияларын, һуғыш культын данлай — ул Икенсе доня һуғышына тиклем милитаристик Япония идеологияһының состав өлөшөнә әйләнә. «Самурай» термины ҡайһы бер осраҡта япон армияһында хеҙмәт итеүселәрҙе билдәләү өсөн ҡулланыла, әммә 1947 йылда Японияның ҡораллы көстәре бөтөрөлгәс, тик тарихта ғына тороп ҡала.
Ғаиләлә уҡытыусының уҡытыуы һәм нәсихәттәр биреүе ике төп фактор, самурайҙар ҡатламы йәштәрен тәрбиәләүҙә нигеҙ була, улар мифик хикәйәттәр, үлемгә, ҡурҡыуға һәм ауыртыуға ҡарата будда битарафлығы, ватансылыҡ, саф япон феодалына тоғролоҡ һәм саф япон нигеҙендә яугир идеалын формалаштыра. Ғаилә һәм остазы тәү сиратта үҫмерҙең характерының дөрөҫ формалашыуы тураһында хәстәрлек күрә, батырлыҡ һәм ҡыйыулыҡ, сыҙамлылыҡ һәм түҙемлек булдыра. Уҡыуҙан тыш, буласаҡ самурайҙарҙы ҡурҡыу белмәҫ һәм ҡыйыу кешеләр итеп үҫтерәләр. Бындай характер легендар геройҙарҙың, данлыҡлы хәрби етәкселәрҙең һәм самурайҙарҙың ҡыйыулығы һәм һуғышсанлығы тураһындағы хикәйәләрҙе һәм тарихтарҙы уҡыу, театр тамашаларын ҡарау менән үҫешә. Йыш ҡына атаһы буласаҡ яугиргә ҡыйыулыҡ булдырыу өсөн төндә зыяратҡа йәки үҙенең насар даны менән билдәле булған урынға барырға ҡуша. Малайҙар асыҡтан-асыҡ яза ҡылынған урынға бара, шулай уҡ төндә енәйәтселәрҙең киҫелгән баштарын тикшереүгә күнегә, уларҙа самурай улы үҙенең билдәһен ҡалдырырға тейеш була, был билдә йәш самурайҙың, ысынлап та, күрһәтелгән урынға килгәнен иҫбатлай. Йәштәрҙә түҙемлелек һәм сыҙамлылыҡ тәрбиәләү маҡсатында, яугирҙарҙың улдарын үтә ауыр эштәр башҡарырға, төндө йоҡоһоҙ үткәргә (уҡыу аллаларының байрамдары ваҡытында), ҡышын яланаяҡ йөрөргә, иртә торорға мәжбүр итәләр.
Самурай ҡатламы (онна-букэ) ҡатын-ҡыҙҙары, ғәҙәттә, алыштарҙа ҡатнашмай, тейешле күнекмәләр алған осраҡта улар онна-бугэйся тип атала.
Урта быуат Японияһында самурайҙың үҙ-үҙен тотошоноң этик Кодексы XI—XIV быуаттарҙа барлыҡҡа килә һәм Токугава сёгунатының тәүге йылдарында формалаштырыла.
Әгәр самурай тәртип ҡағиҙәләрен үтәмәһә, уны хурлыҡ менән самурайҙар сафынан ҡыуып сығаралар, йә ул харакири ҡыла.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
