Дортмунд
From Wikipedia, the free encyclopedia
Дортмунд (нем.Dortmund, т.-нем. Düörpmнем.Düörpm) — Германияның көнбайышында Төньяҡ Рейн-Вестфалия ерендәге ҡала. Халҡы 585 352[23]
Хәле
Дортмунд Германияның көнбайышында Рур өлкәһендә урынлашҡан.
Ҡаланан көньяҡтараҡ Ардай тау теҙмәләре урынлашҡан, төньяҡта Мюнстерланд өлкәһе менән сиктәш. Көнсығышта Зост тигеҙлеге, көнбайышта Рур бассейны ята. Дортмунд Эмшерҙың үрге ағымында һәм Рурҙың урта ағымында ята. Төньяҡта Липпе йылғаһы аға. Дортмунд — Эмс каналы Дортмундты йылға порты каналдары селтәре менән тоташтыра.
Дортмундтың иң юғары нөктәһе Зибург районында урынлашҡан Клузенберг (нем.Klusenberg) (254 м) тауы булып тора, иң түбән нөктәһе — ҡала сигенең Эмшер йылғаһы менән киҫешкән урында 50 метр бейеклектә урынлашҡан.
Күрше ҡалалары
Төньяҡ-көнбайышта Дортмунд Реклингхаузен округына ингән Кастроп-Рауксель һәм Вальтроп ҡалалары менән сиктәш. Көнсығыш күршеләре — Люнен, Камен, Унна. Хаген сиге артында Эннепе-Рур округы килә (Хердеке, Виттен). Көнбайыш сиге буйлап Бохум һуҙыла.
Дортмунд ҡалаһы 12 ҡала округынан тора (stadtbezirk): өс үҙәк, һәм ун башҡа ҡулсанан тора.
|
Тәүге ауыл биләмәһе Дортмундта бронза быуатына ҡарай. Тротмани (нем.Throtmanni) исеме аҫтында беренсе тапҡыр 880 йылда телгә алына[24]. 990 йылда сауҙа итеү хоҡуғы бирелә
IX—XI быуаттар дауамында ҙур булмаған ауыл була. 1152 йылда Фридрих Барбаросса бында төпләнә һәм янғындан һуң ҡаланы үҙгәртеп ҡора. Дортмунд Ганза лигаһына инә, империя ҡалаһы статусын ала. 1293 йылда һыра етештереүгә рөхсәт ала. 1320 йылдан һуң ҡала исеме документтарҙа хәҙерге исеменә яҡын була — Дорпмунд (Dorpmunde).
Утыҙ йыллыҡ һуғыш ҡалаға кире йоғонто яһамай ҡалмай. 1793 йылда Дортмунд халҡы барлығы 4500 кеше тәшкил итә[25].
1803 йылға тиклем Түбәнге Рейн-Вестфалия округының ирекле империя ҡалаһы булып иҫәпләнә, һуңынан Ораниен-Нассау кенәзлегенең эксглавы була. 1806 йылда Дортмунд, бөйөк француз Берг герцоглығының өлөшө булараҡ Рурдепартамент префектураһы составына инә.
Наполеонды еңгәндән һуң ҡала прус провинцияһы Вестфалияға күсә. Бында Дортмунд Арнсберг төбәгенең округ үҙәге була, унан 1875 йылда, ер буйһоноуындағы ҡала булып киткәс, унан төшөрөлә.
XIX быуат уртаһынан ҡорос итереү һәм күмер сығарыу индустрияһы арҡаһында Дортмунд индустриаль ҡалаға әйләнә. 1847 йылда Кельн -Минден тимер юлы асылғандан һуң Дортмунд Рур төбәгендә ҙур тимер юл узелы була. 1899 йылда Дортмунд-Эмс судоходство каналы һәм йылға порты асыла.
Икенсе донъя һуғышы ваҡытында ҡала (шул иҫәптән тарихи һәм уның өлөштәре) тулыһынса тиерлек емерелә. Әммә бөтә доъяла күмер һәм ҡоросҡа булған ихтыяж арҡаһында ҡала тиҙ тергеҙелә. 1945 йылда бөтә күмер шахталары һәм тәүге домна мейесе тергеҙелә. 1950 йылда инде Дортмундта 500 000 кеше иҫәпләнә.
Һаны
XIV быуат Дортмунд яҡындағы Кельн һәм Зост менән бер рәттән, Германияның иң эре ҡалаларының береһе булған. Ҡайһы бер сығанаҡтар буйынса шул осорҙа ҡала халҡы 15 000 кеше булған, әммә күпселек тарихсылар 6-10 мең кеше тип сикләй.
Урта быуаттар дауамында һуғыштар һәм эпидемиялар һөҙөмтәһендә халҡы 4000 тиклем кәмей, ләкин индустриаллаштырыү арҡаһында 1895 йылға 110 000 тиклем арта.
Тирә-яҡ ауыл һәм поглощения. херде күп йылдарҙан һуң, 1929 йылда Дортмунд 000 536 кеше йәшәй. Икенсе донъя һуғышындағы юғалтыуҙар һәм халыҡтың яҡынса яртыһын үҙеңә ҡалдырырһың, ҡала тулыһынса тиерлек емерелә. Ул бында 340 000 кеше тамамлаған мәлдә һыуҙа ғына йәшәй.
| Йыл | Халыҡ | Йыл | Халыҡ | Йыл | Халыҡ |
|---|---|---|---|---|---|
| 1300 | 15 000 | 1 декабрь 1885 1 | 435 78 | 25 сентябрь 1956 1 | 885 607 |
| 1380 | 8 000 | 1 декабрь 1890 1 | 663 89 | 6 июнь 1961 1 | 480 641 |
| 1480 | 500 7 | 2 декабрь 1895 1 | 232 111 | 31 декабрь 1965 | 657 804 |
| 1600 | 4 000 | 1 декабрь 1900 1 | 733 142 | 27 май 1970 1 | 639 634 |
| 1700 | 3 000 | 1 декабрь 1905 1 | 175 577 | 31 декабрь 1975 | 630 609 |
| 1793 | 4 500 | 1 декабрь 1910 1 | 214 226 | 31 декабрь 1980 | 608 297 |
| 1825 | 794 5 | 1 декабрь 1916 1 | 268 077 | 31 декабрь 1985 | 572 094 |
| 1 декабрь 1834 1 | 860 6 | 5 декабрь 1917 1 | 250 536 | 25 май 1987 1 | 584 089 |
| 3 декабрь 1849 1 | 515 10 | 8 октябрь 1919 1 | 295 026 | 31 декабрь 1990 | 599 055 |
| 3 декабрь 1858 1 | 22 099 | 16 июнь 1925 1 | 743 321 | 31 декабрь 1995 | 598 840 |
| 3 декабрь 1861 1 | 300 23 | 16 июнь 1933 1 | 875 540 | 31 декабрь 2000 | 994 588 |
| 3 декабрь 1864 1 | 400 27 | 17 май 1939 1 | 261 542 | 31 июль, 2005 | 939 584 |
| 3 декабрь 1867 1 | 500 33 | 31 декабрь 1945 | 433 156 | 31 декабрь 2011 1 | 571 403 |
| 1 декабрь 1871 1 | 420 44 | 29 октябрь 1946 1 | 436 491 | 31 декабрь 2013 | 944 575 |
| 1 декабрь 1880 1 | 544 66 | 13 сентябрҙә 1950 1 | 349 507 | 31 декабрь 2014 | 580 511 |
Халыҡ иҫәбен алыу һөҙөмтәләре
Демографияһы
Дортмунд ҡалаһында ир-ат халҡы 48,4 %, ҡатын-ҡыҙҙар 51,6 % тәшкил итә[26].
Сит ил кешеләре 12,7 процент тәшкил итә. Иң ҙур диаспора булып төрөктәр, унан һуң югославтар һәм поляктар тора[26].
Дине
Дортмундтың 34,6 % халҡы инжил сиркәүенә (протестантизм) ҡарай, 29,6 % — католиктар һәм 0,7 % — йәһүдтәр[26]. Мосолмандар тураһында айырым статистика юҡ, әммә тикшеренеүселәр уны 6-8 процентҡа баһалай. 34,8 % халҡы был конфессияларҙың береһенә лә ҡарамай.
Алыҫ юл транспорты
Дортмунд Вестфалияла иң эре транспорт үҙәктәренең береһе булып тора. Ҡала аша үткән алты автобан (A1, A2, A40, A42, A44, A45) һәм биш тиҙ йөрөшлө трасса (B1, B54, B234, B235, B236) арҡаһында яҡшы үҫешкән ҡала селтәрҙәре магистраль юлдары селтәре менән тоташтырылған.
Дортмунд вокзалы йыл һайын 41 миллион кешене хеҙмәтләндерә. Алыҫ юл маршруттарын тиҙ йөрөшлө һәм үтә тиҙ йөрөшлө поездар хеҙмәтләндерә. Ҡалала ҡала яны поездарының 23 станцияһы һәм 25 'S-Bahn станцияһы бар.
Дортмунд аэропорты Төньяҡ Рейн-Вестфалияның ҙурлығы буйынса өсөнсө халыҡ-ара аэропорты. Төрлө авиакомпаниялар Германия эсендә лә, шулай уҡ Бөйөк Британия, Венгрия, Украина, Испания, Италия, Польша, Тунис, Франция һәм Швейцарияға сосштар яһай.
Рейн һәм Төньяҡ диңгеҙ менән тоташҡан Дортмунд — Эмс каналы Европала иң ҙур порттарҙың береһе булып тора.
Ҡала һәм ҡала яны транспорты
Ҡала яны-ҡала тимер юл транспортын Рейн-Рур төбәгенең S-Bahn электропоездарының дүрт һыҙығы, шулай уҡ күп һанллы экспресстар тәьмин итә .
Ҡала эсендә пассажирҙарҙы тиҙ йөрөшлө трамвайҙар һәм автобустар хеҙмәтләндерә.
Ҡала транспортына ҡыҙыл ике ҡатлы омнибустар, шулай уҡ тулыһынса автоматлаштырылған аҫылмалы тимер юлы H-Bahn инә.
Ҡалала велосипед юлдары селтәре күп.
- Дортмунд техник университеты
Ҡала «Боруссия Дортмунд» футбол клубының «йорто» булып тора. Ул немец футбол клубтарының иң яҡшыларының береһе. Боруссия — Германияның күп тапҡыр чемпионы, кубоктар Кубогына эйә, чемпиондар Лигаһы еңеүсеһе. 2008 йылда таратылғанға тиклем G-14 лигаһы ағзаһы. Үҙ стадионы — Park Iduna Signal (2005 йылдың 1 декабренә тиклем — Вестфаль стадионы, нем. Westfalenstadion) — Германияла иң ҙур футбол стадионы, 81359 кешене һыйҙыра.
- Иҫке баҙар
- Иҫке ратуша
- Изге Ринальд сиркәүе
- Изге Эвальд сиркәүе
- Изге Петр сиркәүе
- Пастор сиркәүе (Propsteikirche)
- Изге Мария сиркәүе
- Иоанн Креститель сиркәүе
- Изге Бонифаций сиркәүе
- Бөркөт башняһы
- Вассер һарайы
- Florianturm телебашняһы
- Опера театры
- Индустриаль музей
- ике ҡатлы омнибустар
- H-Bahn аҫылмалы тимер юлы
АҠШ: Буффало (Нью-Йорк)
Франция: Амьен
Бөйөк Британия: Лидс
Рәсәй Федерацияһы: Дондағы Ростов
Израиль: Нетанья
Сербия: Нови-Сад
Ҡытай: Сиань
Төркиә: Трабзон
Иҫке ратуша
Florianturm
- «Дортмунд» — «Барбаросса» операцияһын башлауға сигнал булып хеҙмәт итеүсе шартлы һүҙ
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
