Генетик модификацияланған организм (ГМО) — генотипы ген инженерияһы алымдары менән яһалма рәүештә үҙгәртелгән организм. Был билдәләмә үҫемлектәргә, хайуандарға һәм микроорганизмдарға ҡарата ҡулланыла ала. Бөтә донъя һаулыҡ һаҡлау ойошмаһы генетик модификацияланған организмдар — генетик материалы (ДНК) үҙгәртелгән организмдар, һәм бындай үҙгәрештәр тәбиғәттә үрсеү йәки тәбиғи рекомбинация һөҙөмтәһендә мөмкин булмаҫ ине, тигән һығымтаға килә[1].
Генетик үҙгәрештәр ғәҙәттә фәнни йәки иҡтисади маҡсаттарҙа индерелә. Генетик модификация организм генотипының тәбиғи һәм яһалма мутация процесына хас осраҡлы, айырмалы рәүештә маҡсатлы үҙгәреүе менән ҡылыҡһырлана.
Генетик модификацияның төп төрө булып трансген организмдар булдырыу өсөн трансгендарҙы ҡулланыу тора.
ГМО үҫешенә, бигерәк тә уларҙы коммерциялаштырыуға ҡарата күп ҡаршылыҡтар күтәрелә. Уларҙың күбеһе ГМ культуралары, шулай уҡ уларҙан етештерелгән продукцияның хәүефһеҙме-юҡмы икәнлеге һәм уларҙы үҫтереү тирә-яҡ мөхиткә ниндәй йоғонто яһаясағы менән бәйле. Башҡа ҡатмарлыҡтар — көйләүсе органдарҙың объективлығы һәм ҡатылығы, генетик модификацияланмаған аҙыҡ-түлектең бысраныуы, аҙыҡ-түлек менән тәьмин итеүҙе контролдә тотоу, тереклекте патентлау, интеллектуаль милек хоҡуғын файҙаланыу. Хәҙерге ваҡытта ГМ культураларынан алынған аҙыҡ-түлек кеше һаулығына ғәҙәти аҙыҡҡа ҡарағанда ҙурыраҡ хәүеф тыуҙырмай тигән фәнни консенсус булһа ла,
, ГМ аҙыҡ хәүефһеҙлеге тәнҡитселәр өсөн ҙур борсолоу булып тора. Гендар ағымы, маҡсатлы булмаған организмдарға йоғонтоһо, үҫемлектәрҙең миграцияһы тирә-яҡ мөхиттең төп проблемалары булып тора. Илдәр был проблемаларҙы хәл итеү буйынса норматив саралар ҡабул итте. Илдәр араһында ГМО сығарылыштарын көйләүҙә айырмалар бар, ҡайһы бер һиҙелерлек айырмалар АҠШ менән Европа араһында бара. Көйләүсе органдарға ҡағылышлы төп һорауҙарҙың береһе — ГМ-аҙыҡтарҙы һәм гендар төҙәтелгән организмдарҙың статусын билдәләргә кәрәкме- юҡмы.
Ауыл хужалығында һәм аҙыҡ-түлек сәнәғәтендә ГМО-лар геномына бер йәки бер нисә трансген индереү юлы менән үҙгәртелгән организмдарҙы ғына күҙҙә тота[2].
Генетик модификацияланған организмды (ГМО) тәшкил иткән нәмәләр һәр ваҡыт асыҡ булмай һәм төрлөсә булыуы мөмкин. Аҙыраҡ киң ҡарашта булып, термин гендары кеше тарафынан үҙгәртелгән һәр организмды, шул иҫәптән бөтә культураларҙы һәм малдарҙы ла үҙ эсенә ала.. Ҡабул киң ҡарашлы ҡарамаҫтан, һәр термин организмды солғап ала, уны үҙгәртеп булмай кеше ген индерелгән, бөтә ауыл хужалығы малдары һәм мәҙәниәт йорттары. 1993 йылда «Британника энциклопедияһы» гениаль инженерияны «киң ысулдарҙың теләһә ҡайһыһы... тип билдәләй. яһалма үрсетеү, витро-һеркәләндереү, сперматозоидтар банкингы, клонлаштырыу һәм гендар менән манипуляциялауҙы ла индереп»[3]. Евросоюз (ЕС) иртә рецензияларға оҡшаш киң билдәләмәне индерә, атап әйткәндә, «һайланма үрсетеү һәм яһалма һайлап алыуҙың башҡа саралары» аша етештерелгән ГМО-ларҙы телгә ала.. Һуңыраҡ традицион үрсеүҙе, полиплоид индукцияһын, мутагенезды, күҙәнәктәрҙең ҡушылыу алымдарын юҡҡа сығаралар, уларҙа рекомбинант нуклеин кислоталары йәки генетик модификацияланған организм ҡулланылмай[4].
Берләшкән Милләттәр Ойошмаһының Аҙыҡ-түлек һәм ауыл хужалығы ойошмаһы, Бөтә донъя һаулыҡ һаҡлау ойошмаһы, Европа комиссияһы биргән тарыраҡ билдәләмәлә организмдар «парлашыу һәм/йәки тәбиғи рекомбинация һөҙөмтәһендә тәбиғи рәүештә килеп сыҡмаҫлыҡ итеп» үҙгәртелергә тейеш тип яҙылған. Был билдәләмәгә тап килгән, әммә дөйөм алғанда ГМО тип һаналмаған культуралар миҫалдары бар[5]. Мәҫәлән, 1930 йылда лабораторияла иген культураларының тритикалы төрө тулыһынса уның геномын үҙгәртеүҙең төрлө ысулдарын ҡулланып эшләнә[6]. 2000 йылда биохәүефһеҙлек буйынса Картахена протоколы модификацияланған организмдың тере синонимын ҡуллана һәм уны «хәҙерге биотехнология ярҙамында алынған генетик материалдың яңы комбинацияһына эйә булған һәр тере организм» тип билдәләй.[7]
Ген инженерлы организм (GEO) биотехнологиялар менән туранан-тура манипуляцияланған организмдарҙың геномдарын тасуирлағанда ГМО-лар менән сағыштырғанда теүәлерәк термин тип һанарға мөмкин[8]. ГМО термины, киң мәғлүмәт сараларында ГМО-лар киң таралғанға тиклем, ген инженерлы организмдарҙы тасуирлау өсөн ғалимдар тарафынан ҡулланылмаған[9]. АҠШ ауыл хужалығы департаменты (USDA) фекеренсә, ГМО — ген инженерияһы йә традицион ысулдар менән мираҫҡа ҡалған үҙгәрештәр кисергән үҫемлектәр йәки хайуандар, шул уҡ ваҡытта GEO махсус рәүештә молекуляр биология, трансгенез кеүек ДНК-ның рекомбинант алымдары ярҙамында индерелгән, юҡ ителгән йәки үҙгәртеп ҡоролған гендары булған организмдарға ҡарай[10].
Билдәләмәләр продуктҡа ҡарағанда процесҡа күберәк иғтибар бүлә, тимәк, генотиптары һәм фенотиптары бик оҡшаш булған ГМО-лар һәм ГМО-лар булмауы ихтимал[11][12]. Был ғалимдарҙың, ГМО-ларҙың бөтә төрҙәрен бер дөйөм билдәләмә буйынса берләштереү мөмкин түгел, тип, уны фәнни мәғәнәһеҙ категория тип атауына килтерҙе. Ул шулай уҡ ГМО-ларҙы тыйырға теләгән органик ойошмаларға һәм төркөмдәргә проблемалар тыуҙырҙы. Шулай уҡ яңы процестар үҫешкән һайын проблемалар тыуҙыра. Хәҙерге билдәләмәләр геномды мөхәррирләү популярлыҡ яулағанға тиклем үк барлыҡҡа килгән, һәм уларҙың ГМО булыу-булмауы тураһында бер ни тиклем буталсыҡлыҡ тыуа. ЕС, «мутагенездан алынған организмдарҙы» үҙ эсенә алыу өсөн, ГМО-ларҙы билдәләүҙе үҙгәртеү тураһында ҡарар сығарҙы[13].
Берләшкән Милләттәр Ойошмаһының Аҙыҡ-түлек һәм ауыл хужалығы ойошмаһы (FAO) үҫемлектәрҙең йәки башҡа организмдарҙың трансген сорттарын булдырыу өсөн ген инженерияһы алымдарын ҡулланыуҙы ауыл хужалығы биотехнологияларының айырылғыһыҙ өлөшө итеп ҡарай. Файҙалы һыҙаттар өсөн яуаплы гендарҙы туранан-тура күсереү — яңы сорттар булдырыу процесын контролдә тотоу һәм уның мөмкинлектәрен киңәйтеү йәһәтенән селекционерҙарҙың мөмкинлектәрен киңәйткән хайуандар һәм үҫемлектәр үрсетеү эштәренең тәбиғи үҫеше, атап әйткәндә, тоҡом-ара булмаған төрҙәр араһында файҙалы һыҙаттарҙы тапшырыу[14][15].
Төрлө төрҙәге айырым гендарҙы ла, уларҙың комбинацияларын да яңы трансген сорттар һәм һыҙыҡтар төҙөүҙә ҡулланыу FAO-ның ауыл хужалығында һәм аҙыҡ-түлек сәнәғәтендә генетик ресурстарҙы тасуирлау, һаҡлау һәм файҙаланыу стратегияһының бер өлөшө булып тора[16].
2012 йылда үткәрелгән тикшеренеү (орлоҡсолоҡ компанияларының отчеттарына нигеҙләнеп) 1996-2011 йылдарҙа трансгенлы соя, кукуруз, мамыҡ һәм канола ҡулланыуы гербицидҡа сыҙамлы культураларҙың үҫеүе арзаныраҡ һәм ҡайһы бер осраҡтарҙа уңышлыраҡ булыуын күрһәтте. Инсектицидтан торған культуралар юғары уңыш бирә, бигерәк тә элек ҡулланылған пестицидтар һөҙөмтәһеҙ булған үҫештәге илдәрҙә. Шулай уҡ бөжәктәргә сыҙамлы культураларҙы үҫешкән илдәрҙә үҫтереү арзаныраҡҡа төштө[17]. 2014 йылда үткәрелгән мета-анализ буйынса, Ҡоротҡостарҙан юғалтыуҙарҙы кәметеү иҫәбенә ГМО культураларының уңышы модификацияланмаған культураларға ҡарағанда 21,6 % юғары, шул уҡ ваҡытта пестицидтарҙы ҡулланыу 36,9 % кәмей, пестицидтарҙың үҙҡиммәте 39,2 %, ауыл хужалығы ауыл хужалығы етештереүселәренең килеме 68,2 % арта[18].
ГМО-ларҙы булдырыуҙың төп этаптары:
- Изоляцияланған ген алыу.
- Организмға күсеү өсөн генды векторға индереү.
- Векторҙың геномдан үҙгәреүсән организмға күсеүе.
- Тән күҙәнәктәренең трансформацияһы.
- Генетик модификацияланған организмдарҙы һайлап алыу һәм уңышлы үҙгәртелмәгән организмдарҙы юҡ итеү.
Был этаптарҙың һәр береһен тормошҡа ашырыу ысулдары — ген инженерияһының коллектив ысулдары.
Гендар синтезы процесы хәҙер бик яҡшы үҫешкән һәм хатта күп осраҡта автоматлаштырылған. Компьютерҙар менән йыһазландырылған махсус ҡулайламалар бар, улар иҫтәлегенә төрлө нуклеотидтар эҙмә-эҙлелеген синтезлау программалары һалына. Бындай аппарат оҙонлоғо 100—120 азотлы нигеҙҙәр (олигонуклеотидтар) тиклем ДНК сегменттарын синтезлай.
Генды векторға индереү өсөн ферменттар — рестриктазалар һәм лигалар ҡулланыла. Рестриктазалар ярҙамында ген менән векторҙы өлөштәргә бүлергә мөмкин. Лигаздар ярҙамында бындай киҫәктәрҙе икенсе комбинацияла берләштереп, яңы ген төҙөргә йәки векторға ябырға мөмкин.
Гендарҙы бактерияларға индереү техникаһы Фредрих Гриффит бактериаль трансформация күренешен асҡандан һуң эшләнә. Был күренештең нигеҙен тәүтормош енси процесы тәшкил итә, ул бактерияларҙа хромосомалы булмаған ДНК-ның, плазмидтарҙың ваҡ фрагменттары менән алмашыу менән оҙатыла. Плазмид технологиялары яһалма гендарҙы бактериаль күҙәнәктәргә индереү өсөн нигеҙ булып тора. Векторҙы үҫемлек күҙәнәгенә индереүҙең популяр ысулдары булып тупраҡ бактерияһы <i id="mwkg">Agrobacterium tumefaciens</i>[19] йәки ген орудиеһын ҡулланыу тора[20]. Хайуандарҙы ген инженерлаштырыу өсөн ретровирустар һәм башҡа ысулдар нигеҙендә трансфекция, векторҙар ҡулланыла[21].
Әгәр бер күҙәнәкле организмдар йәки күп күҙәнәкле күҙәнәктәр мәҙәниәте модификацияланһа, был стадияла клонлаштырыу башлана, йәғни модификация үткән организмдарҙы һәм уларҙың вариҫтарын (клондарҙы) һайлап алыу башлана.Күп күҙәнәкле организмдар алыу бурысы ҡуйылғанда, үҫемлектәрҙе вегетатив үрсетеү өсөн үҙгәртелгән генотиплы күҙәнәктәр ҡулланыла йәки суррогат әсәнең бластоцистарына, хайуандар тураһында һүҙ барғанда, индерелә. Һөҙөмтәлә үҙгәртелгән йәки үҙгәрешһеҙ генотиплы бәләкәстәр тыуа, улар араһында көтөлгән үҙгәрештәрҙе күрһәтеүселәр генә һайлап алына һәм бер-береһе менән киҫешкән була.
Тикшеренеүҙәрҙә
Хәҙерге ваҡытта генетик модификацияланған организмдар төп һәм ғәмәли фәнни тикшеренеүҙәрҙә киң ҡулланыла. Генетик модификацияланған организмдар ярҙамында ҡайһы бер ауырыуҙарҙың (Альцгеймер ауырыуы, яман шеш)[22][23] үҫеш законлыҡтары, ҡартайыу һәм регенерация процестары тикшерелә, нервы системаһының эшмәкәрлеге өйрәнелә, биологияның һәм хәҙерге заман медицинаһының башҡа актуаль проблемалары ла хәл ителә[24].
Медицина һәм фармацевтика сәнәғәтендә
1982 йылдан ғәмәли медицинала генетик модификацияланған организмдар ҡулланыла. Генетик модификацияланған бактериялар ярҙамында алынған[25] кеше инсулинының ген инженеры быйыл дарыу булараҡ теркәлгән[26]. Хәҙерге ваҡытта фармацевтика сәнәғәте кеше аҡһымдары нигеҙендә бик күп дарыуҙар етештерә: бындай аҡһымдар генетик модификацияланған микроорганизмдар, йәки генетик модификацияланған хайуан күҙәнәктәре һыҙаттары сығара. Генетик модификация был осраҡта күҙәнәккә кешенең аҡһым гены индерелә (мәҫәлән, инсулин гены, интерферон гены, бета-фоллитропин гены). Был технология аҡһымдарҙы донор ҡанынан түгел, ә ГМ организмдарынан айырыу мөмкинлеген бирә, был дарыу препараттарын йоҡтороу хәүефен кәметә һәм изоляцияланған аҡһымдарҙың таҙалығын арттыра. Хәүефле инфекцияларға (чума[27], ВИЧ[28]) ҡаршы вакциналар һәм дарыуҙар компоненттары етештереүсе генетик модификацияланған үҫемлектәр булдырыу буйынса эштәр алып барыла. Клиник тикшереү стадияһында генетик модификацияланған сафгүлдән алынған проинсулин тора[29]. Трансгенлы кәзә һөтөндәге аҡһым нигеҙендә тромбозға ҡаршы препарат уңышлы тикшерелә һәм ҡулланыуға раҫлана[30].
Медицинаның яңы тармағы — ген терапияһы йылдам үҫешә. ГМО-ларҙы булдырыуҙа ҡулланылған принциптарға оҡшаш принциптарға нигеҙләнә, әммә кешенең соматик күҙәнәктәре геномы модификация объекты булараҡ сығыш яһай. Хәҙерге ваҡытта ген терапияһы ҡайһы бер ауырыуҙарҙы дауалауҙың төп ысулдарының береһе булып тора. Әйтәйек, 1999 йылда уҡ SCID менән яфаланған һәр дүртенсе бала ген терапияһы менән дауалана[31]. Ген терапияһы, дауалауҙа ҡулланыуҙан тыш, ҡартайыу процесын тотҡарлау өсөн дә ҡулланылырға тәҡдим ителә[32].
Ауыл хужалығында
Ген инженерияһы тирә-яҡ мөхиттең насар шарттарына һәм ҡоротҡостарына сыҙамлы[33], иң яҡшы үҫеү һәм тәм сифаттары булған үҫемлектәрҙең яңы төрҙәрен булдырыу өсөн ҡулланыла.
Ағас целлюлозаһы миҡдары байтаҡ булған һәм тиҙ үҫеүсән урман төрҙәренең генетик модификацияланған төрҙәре тикшерелә[34].
Әммә ҡайһы бер компаниялар үҙҙәре һатҡан генетик модификацияланған орлоҡтарҙы ҡулланыуға сикләүҙәр ҡуя, үҙ аллы орлоҡ сәсеүҙе тыя. Был килешеү, патенттар йәки орлоҡтарҙы лицензиялау кеүек юридик сикләүҙәр ярҙамында башҡарыла[35][36]. Шулай уҡ бындай сикләүҙәр өсөн бер ваҡытта ла коммерцияла булған GM линияларында ҡулланылмаған сикләү технологияһы[en] (GURT) технологиялары эшкәртелә[37]. GURT технологиялары йә үҫеп килгән орлоҡтарҙы (V-GURT) стерилләй, йә модификацияланған үҙсәнлекте (T-GURT) күрһәтеү өсөн махсус химик матдәләр талап итә. Ауыл хужалығында F1 гибридтары киң ҡулланыла, улар, ГМО сорттары кеүек үк, орлоҡ материалын йыл һайын һатып алыуҙы талап итә. Ҡайһы бер аҙыҡтарҙа һеркә стериллелегенә килтереүсе ген бар[38], мәҫәлән, Bacillus amyloliquefaciens бактерияһынан алынған барназ гены[39].
1996 йылдан, ГМ үҫемлектәре үҫтерелә башлағас, 2013 йылда ГМ культуралары биләгән майҙан 175 миллион гектарға тиклем арта[40] (бөтә донъя биләмәләренең 11 % ашыуы сәселгән). Бындай заводтар 27 илдә, бигерәк тә АҠШ- та, Бразилияла, Аргентинала, Канадала, Һиндостанда, Ҡытайҙа[40] үҫтерелә, шул уҡ ваҡытта 2012 йылдан үҫештәге илдәрҙең GM сорттарын етештереү сәнәғәт үҫешкән илдәрҙә етештереү күләмен арттырып үтәй[41]. ГМ культуралары үҫтереүсе 18 миллион хужалыҡтың 90 % ашыуын үҫештәге илдәрҙең ваҡ хужалыҡтары тәшкил итә[40].
2013 йылға ГМ культураларын ҡулланыуҙы көйләүсе 36 илдә 2833 рөхсәт ҡағыҙы бирелгән, шуларҙың 1321-е кеше ҡулланыуына, 918-е мал аҙығына тура килә. Баҙарҙа барлығы 27 ГМ культуралары (336 сорт) рөхсәт ителә, төп культуралары: соя, кукуруз, мамыҡ, канола, картуф[40]. Ҡулланылған ГМ культураларының ҙур өлөшөн гербицидтарға сыҙамлы культуралар, бөжәк ҡоротҡостары йәки ошо үҙенсәлектәр ҡушылыуы менән бергә сәсеүлектәр биләй[42].
Малсылыҡта
Гендарҙы мөхәррирләү ысулы африка сусҡа биҙгәгенә сыҙамлы сусҡалар булдырыуға өлгәшә. Ауыл хужалығы малдарында RELA генының ДНК кодында биш «хәрефте» үҙгәртеү уларҙың ҡырағай туғандарын: һөйәлле сусҡа һәм ҡыуаҡ сусҡаларын сирҙән һаҡлаусы ген вариантын барлыҡҡа килтергән[43][44].
Башҡа йүнәлештәр
Экологик яҡтан таҙа яғыулыҡ етештерә алған генетик модификацияланған бактериялар эшләнә[45].
2003 йылда баҙарҙа GloFish — эстетик маҡсаттарҙа барлыҡҡа килгән генетик модификацияланған тәүге организм һәм уның тәүге йорт хайуаны барлыҡҡа килә. Ген инженерияһы ярҙамында популяр аквариум балыҡтары Данио рерио бер нисә сағыу флуоресцент төҫ ала.
2009 йылда "зәңгәр төҫтәге" сәскәле «Applause» раузаһының GM сорты һатыуға сыға (ысынында улар алһыу төҫтә)[46].
Кеше популяцияһында генетик модификацияланған аҙыҡтарҙан зарарлы йоғонто яһауы тураһында хәбәр ителмәй[47][48].
Фәнни консенсус бар[49][50][51], әлеге ваҡытта ГМ культураларынан алынған аҙыҡ-түлек кеше һаулығына ғәҙәти аҙыҡ-түлеккә ҡарағанда ҙурыраҡ хәүеф тыуҙырмай[52], әммә һәр ГМ продуктын уны индергәнгә тиклем һәр осраҡ буйынса һынап ҡарарға кәрәк[53].
1970-се йылдар башында барлыҡҡа килгән рекомбинант ДНК (en:Recombinant DNA) технологияһы сит гендарҙан (генетик модификацияланған организмдарҙан) торған организмдар алыу мөмкинлеген аса. Был йәмәғәтселекте борсой һәм бындай манипуляцияларҙың хәүефһеҙлеге тураһында фекер алышыуға башланғыс бирә[54].
1974 йылда АҠШ-та был мәсьәләне тикшереү өсөн молекуляр биология өлкәһендә алдынғы тикшеренеүселәр комиссияһы ойошторола. Иң билдәле өс фәнни журналда «Берг хаты» (Science, Nature, Proceedings of the National Academy of Sciences) баҫылып сыға, ул ғалимдарҙы был өлкәләге тәжрибәләрҙән ваҡытлыса тыйылып торорға өндәй[55].
1975 йылда Асиломар конференцияһы үтә, унда биологтар ГМО-лар булдырыу менән бәйле хәүефтәр тураһында фекер алыша.[56].
1976 йылда Милли һаулыҡ һаҡлау институттары (АҠШ) рекомбинант ДНК-һы менән эш алып барыуҙы ҡәтғи көйләгән ҡағиҙәләр системаһын эшләй. 1980-се йылдар башына ҡағиҙәләр йомшартыу өсөн ҡайтанан ҡарала[57].
1980 йылдар башында АҠШ-та коммерция ҡулланыуы өсөн тәғәйенләнгән ГМО-ларҙың тәүге линиялары сығарыла. Был юлдарға NIH (Милли һаулыҡ һаҡлау институттары) һәм FDA (Аҙыҡ-түлек, дарыуҙар, косметика идаралығы) кеүек дәүләт ойошмалары комплекслы тикшереү үткәрҙе. Уларҙы ҡулланыу хәүефһеҙлеге иҫбатланғандан һуң, был организмдар һыҙаттары баҙарға сығырға рөхсәт ителгән[57].
Евросоюз территорияһында ГМО материалдарын етештереүҙе һәм эшкәртеүҙе көйләүсе беренсе документ булып 90.219/ЕЕС «Генетик модификацияланған микроорганизмдарҙы сикле ҡулланыу тураһында» директиваһы тора[58].
Генетик модификацияланған организмдарҙан алынған продукцияның хәүефһеҙлеге тураһында һорағас, Бөтә донъя һаулыҡ һаҡлау ойошмаһы бындай продукцияның хәүефле булыуы йәки хәүефһеҙлеге тураһында дөйөм белдереүҙәр яһау мөмкин түгел, ә һәр хәлдә айырым баһа биреү кәрәклеге тураһында яуап бирә, сөнки генетик модификацияланған организмдарҙа төрлө гендар бар. Бөтә донъя һаулыҡ һаҡлау ойошмаһы, халыҡ-ара баҙарҙа булған GM продукцияһы хәүефһеҙлекте тикшерә һәм бөтә ил халҡы тарафынан билдәләнгән йоғонто яһамайынса ашаған, шуға күрә һаулыҡҡа хәүеф тыуҙырыуы мөмкин түгел, тип иҫәпләй[59].Хәҙерге ваҡытта белгестәр генетик модификацияланған организмдарҙан традицион ысулдар менән алынған организмдарҙан алынған продукция менән сағыштырғанда юғары хәүеф юҡлығы тураһында фәнни мәғлүмәттәр ала.[60][61]. Европа комиссияһының фән һәм мәғлүмәт буйынса Генераль идаралығының 2010 йылғы отчетында билдәләнеүенсә[62]:
25 йыллыҡ тикшеренеүҙәрҙе үҙ эсенә алған һәм 500-ҙән ашыу бойондороҡһоҙ тикшеренеү төркөмө ҡатнашлығында үткәрелгән 130-ҙан ашыу тикшеренеү проектының тырышлығынан сығып, төп һығымта: биотехнологиялар, атап әйткәндә, ГМО-лар, мәҫәлән, үҫемлектәр селекцияларының традицион технологияларынан да хәүефлерәк түгел.
2012 йылда «Nature» журналында инсектицидлы аҡһымдар етештергән һәм инсектицидтар менән өҫтәмә дауалауҙы талап итмәгән ГМ культураларын оҙайлы ҡулланыу тураһында мәҡәлә баҫылып сыға. Был тәбиғи рәүештә йыртҡыс бөжәктәрҙең популяцияһын арттырған, зарарлы бөжәктәр һанын күпкә кәметкән[63].
2014 йылда ГМО-ларҙың ауыл хужалығына йоғонтоһо буйынса 147 тикшеренеү мета-анализы сыға. Башҡа ҡаҙаныштар араһында авторҙар билдәләүенсә, ГМ культураларын үҫтереү традицион культуралар урынына пестицид ҡулланыуҙы уртаса 37 % кәметә[64].
1783 йылда ГМО темаһына баҫмаларға күҙәтеү һығымта яһай: улар бер ниндәй ҙә айырым хәүеф тыуҙырмай[65].
Ҡайһы бер илдәрҙә ГМО-лар ярҙамында продукция булдырыу, етештереү, ҡулланыу дәүләт көйләүенә дусар ителә. Шул иҫәптән Рәсәйҙә трансгенлы продукцияның бер нисә төрө тикшерелә һәм ҡулланыуға раҫлана.
2014 йылға тиклем Рәсәйҙә ГМО-ларҙы эксперименталь участкаларҙа ғына үҫтерергә була, кукуруз, картуф, соя, дөгө һәм шәкәр сөгөлдөрө (бөтәһе 22 үҫемлек линияһы) ҡайһы бер сорттарын (орлоҡ түгел) килтерергә рөхсәт ителә. 2014 йылдың 1 июлендә Рәсәй Федерацияһы Хөкүмәтенең 2013 йылдың 23 сентябрендәге «Тирә-яҡ мөхиткә сығарыу өсөн тәғәйенләнгән ген инженерлы организмдарҙы, шулай уҡ бындай организмдарҙы ҡулланып алынған йәки ундай организмдарҙы тотоп алынған продукцияны дәүләт теркәүе тураһында» 839-сы указы көсөнә инергә тейеш була[66][67]. 2014 йылдың 16 июнендә Рәсәй Федерацияһы Хөкүмәте 839-сы резолюция көсөнә инеүҙе 3 йылға, йәғни 2017 йылдың 1 июленә кисектереү тураһында 548-се резолюция ҡабул итә[68][69].
2015 йылдың февралендә Дәүләт Думаһына Рәсәйҙә ГМО үҫтереүҙе тыйған закон проекты ҡабул ителде[70], ул беренсе уҡыуҙа 2015 йылдың апрелендә ҡабул ителә[71]. Тыйыу тикшереүҙәр һәм тикшеренеү эштәре өсөн генетик модификацияланған организмдарҙы (ГМО) ҡулланыуға ҡағылмай. Закон проектына ярашлы, хөкүмәт Рәсәйгә генетик модификацияланған организмдарҙы һәм продукцияны уларҙың кешегә һәм тирә-яҡ мөхиткә йоғонтоһон күҙәтеү һөҙөмтәләре нигеҙендә индереүҙе тыя ала[72]. Теркәлеү процедураһын үтеү өсөн генетик модификацияланған организмдар һәм продукция импортлаусылар талап ителәсәк. ГМО-ларҙы ҡулланыуҙың рөхсәт ителгән төрөн һәм шарттарын боҙоп файҙаланған өсөн административ яуаплылыҡ ҡаралған: чиновниктарға 10 меңдән 50 мең һумға тиклем күләмдә штраф һалыу тәҡдим ителә; юридик шәхестәр өсөн — 100 мең һумдан алып 500 мең һумға тиклем.
Рәсәйҙә ҡулланыуға раҫланған ГМО-лар исемлеге, шул иҫәптән халыҡтың аҙыҡ-түлек сифатында[73][74][75]:
- Соя (Линия)
- А2704-12 (Авентис КропСайнс, аммиак глюфосинатына ҡаршы тороусанлыҡ)
- А5547-127 (КропСайнс Авентис, аммиак глюфосинатына ҡаршы тороусанлыҡ)
- CV127 (BASF, гербицид imidazolinone ҡаршы тороу)
- GTS 40-3-2 (Монсанто, глифосатҡа ҡаршы тороу)
- MON89788 (Монсанто,глифосатҡа ҡаршы тороу)
- Картуф
- Сорт Russet Burbank Newleaf, (Монсанто, колорадо ҡуңыҙына ҡаршы тороу, 2000-2007)
- Сорт Superior Newleaf, (Монсанто, колорадо ҡуңыҙына ҡаршы тороу, 2000-2008)
- «Елизавета+ 2904/1 kgs», «Луговской+ 1210 amk» («Биоинженерия» үҙәге РАН, Рәсәй; Cry-токсиндары һәм антибиотик матдәләр алмашыныуы неомицин һәм канамицин)[76]
- Кукуруз
- Линия 3272 (Сингент)
- Линия Bt11 (Сидс Сингент, ашлыҡ шымартыусыға һәм аммиак глюфозинатына ҡаршы тороусанлыҡ)
- Линия GA 21 (Монсанто, глифосатҡа ҡаршы тороу)
- Линия MIR 162 (Сингент)
- Линия MIR 604 (Сингент)
- Линия MON 810 (Монсанто, һабаҡ көйәһенә ҡаршы тороу)
- Линия MON 863 (Монсанто, Диабротикаға ҡаршы тороу)
- Линия MON 88017 (Монсанто)
- Линия NK-603 (Монсанто, глифосатҡа ҡаршы тороу)
- Линия Т-25 (Авентис КропСайнс, аммиак глюфосинатына ҡаршы тороусанлыҡ)
- Дөгө
- Линия LL 62 (КропСайнс Баер, аммиак глюфосинатына ҡаршы тороусанлыҡ)
- Шәкәр сөгөлдөрө
- Линия H7-1 (Монсанто, глифосатҡа ҡаршы тороу)
- Линия 77 (Сингента Сидс һәм Монсанто, глифосатҡа ҡаршы тороу, 2001-2006)
Башҡортостанда продукцияның сифаты һәм хәүефһеҙлеге буйынса комиссия бар. Республика Башлығы резолюцияһына ярашлы, уны Хөкүмәт Премьер-министрының беренсе урынбаҫары етәкләй. Комиссия ағзалары булып шулай уҡ һаулыҡ һаҡлау, иҡтисади үҫеш, мәғариф, халыҡты ғаилә һәм социаль яҡлау министрлыҡтары, шулай уҡ сауҙа, конкуренция сәйәсәте һәм башҡа структуралар буйынса дәүләт комитеттары етәкселәре тора. Комиссия мәктәптәрҙә, дауаханаларҙа һәм шифаханаларҙа туҡланыу буйынса дәүләт һәм муниципаль контракттарҙың үтәлешен баһаларға, тәьмин итеүселәр һәм етештереүселәр һәм власть органдары араһында һөҙөмтәле диалогҡа булышлыҡ итергә, генетик модификацияланған продукцияның һаулыҡҡа йоғонтоһон тикшереүсе ойошмалар менән үҙ-ара эш итергә тейеш. Һуңғы пунктҡа айырым иғтибар бүленә. Мәҫәлән, комиссия киң мәғлүмәт саралары йәки интернет аша халыҡҡа ГМО-лар тураһында һөйләргә, бындай продукцияны һөҙөмтәле өйрәнеүгә булышлыҡ итергә һәм билдәһеҙ аҙыҡ-түлектең баҙарға сығыуына юл ҡуймаҫҡа тейеш[77].
Һорау алыуҙар күрһәтеүенсә, дөйөм йәмғиәт биотехнология нигеҙҙәре тураһында артыҡ белмәй. Күпселек дәғүәләр шулай тип иҫәпләй: Даими помидорҙа, трансгенлы помидорҙарҙан айырмалы рәүештә, гендар юҡ[78].
Молекуляр биолог Энн Гловер фекеренсә, ГМО-ларға ҡаршы сығыусылар «психик аҡылһыҙлыҡ формаһы» менән яфалана. Э. Гловерҙың әйтемдәре уның Европа комиссияһының баш ғилми кәңәшсеһе вазифаһынан китеүенә килтерә[79].
2016 йылда 120-нән ашыу Нобель премияһы лауреаты (күпселеге табиптар, биологтар һәм химиктар) Гринпис, Берләшкән Милләттәр Ойошмаһы һәм бөтә донъя хөкүмәттәрен генетик модификацияланған организмдар менән көрәште туҡтатырға саҡырған хатҡа ҡул ҡуя[80][81][82].
Йәһүд ортодоксаль союзы һығымтаһына ярашлы, генетик модификациялар продукттың кошер характерына йоғонто яһамай ҡалмай[83].
Ислам юриспруденция советы (Islamic Jurisprudence Council, IJC) мәғлүмәттәре буйынса, ГМ орлоҡтарынан алынған продукция хәләл[83].
Католик сиркәүе ГМ культураларын үҫтереү яҡлы.[84]. Юғары сиркәү иерархтары фекеренсә, ГМ мәҙәниәттәре донъялағы аслыҡ һәм фәҡирлек проблемаһын хәл итә ала[85].
ГМО-лар буйынса бәхәстәр бар, бигерәк тә уларҙы лаборатор шарттарҙан тыш сығарыу. Бәхәскә ҡулланыусылар, етештереүселәр, биотехнологик компаниялар, дәүләт көйләүселәре, хөкүмәткә ҡарамаған ойошмалар һәм ғалимдар йәлеп ителә. Был мәшәҡәттәрҙең күбеһе генетик модификацияланған культураларға һәм уларҙан алынған аҙыҡтың хәүефһеҙме-юҡмы икәнлегенә һәм уларҙы үҫтереүҙең тирә-яҡ мөхиткә ниндәй йоғонто яһаясағына ҡағыла. Был бәхәстәр суд процестарына, халыҡ-ара сауҙа бәхәстәренә һәм протестарға, ҡайһы бер илдәрҙә коммерция продукцияһын сикләүгә килтерә[86].
Фәнни консенсус бар, әлеге ваҡытта ГМ культураларынан алынған аҙыҡ-түлек кеше һаулығына ғәҙәти аҙыҡ-түлеккә ҡарағанда ҙурыраҡ хәүеф тыуҙырмай, әммә һәр ГМ продуктын уны индергәнгә тиклем һәр осраҡ буйынса һынап ҡарарға кәрәк. Әммә йәмәғәтселек вәкилдәре ғалимдарға ҡарағанда генетик модификацияланған аҙыҡтарҙы хәүефһеҙ тип ҡабул итеү мөмкинлеге күпкә кәмерәк[87][88]. Генетик модификацияланған аҙыҡтарҙың хоҡуҡи һәм норматив статусы илдән-илгә үҙгәреп тора: ҡайһы бер илдәр уларҙы тыя йәки сикләй, ә икенселәре төрлө дәрәжәлә көйләү мөмкинлеген бирә[89].
- Ген инженерияһы
- Генетик модификацияланған аҙыҡ
- Genpet — ГМО-ның әхлаҡи мәсьәләләренә иғтибарҙы йәлеп итеү өсөн булдырылған пранк (уйналыш)
- CRISPR — генетик модификация процесын тиҙләтә алған перспективалы ысулдарҙың береһе[90][91][92]
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
