Бербер телдәре

Бербер (бербе́р-ливи́я) телдәре — берберҙарҙың телдәре, бербер-гуанч ғаиләһенән бербер-гуанч телдәре ғаиләһе төркөмөнөң береһе, ул афразий макроғаиләһенең афразий теленә инә. Икенсе төркөмгә аҙ өйрәнелгән гуанч (канар) телдәре ҡарай, улар бербер телдәренең бер тармағы булыуы ихтимал. Һөйләшеүселәрҙең дөйөм һаны аныҡ ҡына билдәле түгел һәм 17 млн кешенән 25 млн-ға тиклем тип күҙаллана.

Бербер
Таксон	подсемья
Тарихи тыуған иле	Ливия
Статус	дөйөм танылған
Ареал	Төньяҡ Африка
Телде белеүселәр һаны	17—30 млн
Классификация
Категория	Африка телдәре
Афразий макроғаиләһе Бербер-гуанч ғаиләһе
Состав
4—5 тармаҡ
Бүленгән ваҡыты	беҙҙең эраға тиклем XI быуат
Процент совпадений	52%
Телдәрҙең кодтары
ГОСТ 7.75–97	бер 102
ISO 639-2	ber
ISO 639-5	ber
Шаблон: просмотр • обсуждение • править

«Берберҙар» атамаһы βάρβαροι грек һүҙенән, barbari латин һүҙенән, йәки ʔal-barbaru ғәрәп һүҙенән килеп сыҡҡан; уларҙың үҙ атамаһы — imaziɣən (имазигхен), берлек һанда amaziɣ (амазигх), ошонан телдең үҙатамаһы — tamaziɣt / ⵜⴰⵎⴰⵥⵉⵖⵜ (тамазигхт). «Бербер-Ливия» атамаһы Төньяҡ Африканың боронғо ҡәрҙәш (боронғо ливия телдәре) телдәренә индереү мөмкинлеген күрһәтә тип ҡарау кәрәк, уларҙың хәҙерге бербер телдәре менән тап килеүе бик үк асыҡ түгел: улар айырым тармаҡтарҙың береһе булып сығыуы йәки төрлө танылған тармаҡтарға ҡарауы ихтимал.

Таралыуы

Бербер телдәренең таралышын күрһәткән карта

Марокоо провинцияларында һәм өлкәләрендә бербер телендә һөйләшеүселәр өлөшө (2004 йылғы иҫәп белешмәләренән)^[1]

Бербер телдәре Төньяҡ Африка биләмәләре буйлап Урта диңгеҙ ярҙарынан алып көньяҡта Сенегал һәм Нигерия йылғаларына тиклем һәм Атлантик ярҙарынан көнсығышта Көнбайыш Мысырға тиклем таралған. Улар түбәндәге илдәрҙә лә бар^{[сығанаҡ 4844  көн күрһәтелмәгән][2]}:

• Марокко, төрлө белешмәләр буйынса 7,5 миллиондан алып(2004)^[3] до 12 млн говорящих (1997)^[4]; тамазигхт 2011 йылдың 1 июлендәге яңы конституцияға ярашлы ғәрәп теле менән бер рәттән рәсми тел булып һанала^[5],
• Алжир (13,7 млн.),
• Тунис (30 мең),
• Ливия (200 мең тирәһе),
• Нигер (700 меңдән артыҡ),
• Мали (450 мең тирәһе),
• Мавритания (200—300 кеше),
• Мысыр (30 мең)^[6],
• Буркина-Фасо (200 меңдән артыҡ),
• шулай уҡ мөмкин Нигерия һәм Сенегалда.

Һуңғы осор миграциялар һөҙөмтәһендә был телдә һөйләшеүселәрҙең бер өлөшө Израилдә (еврей-бербер диалекты) Һәм Францияла килеп сыҡҡан.

Иң тәүге тарих

Бүләбербер-гуанч уларға яҡын бүләчад һәм бүләегипет телдәрендә һөйләшеүселәр беҙҙең эраға тиклем 6000 йылда Нил киңлектәрендә килеп сыҡҡан, һуңынна көнбайышҡа йүнәлгәндәр (Был Сахара тасуирламаларында сағылыш алған). Беҙҙең эраға тиклем 3000 йылдың башынан бүләбербер-ливийҙар Мысырҙың көнбайыш күршеләре итеп танылыу алған (Иҫке Батшалыҡ текстарында һәм Мысыр сәнғәтендә). Хәҙерге бербер телдәренең боронғо теле беҙҙең эраға тиклем 2000 йылдың аҙағында диңгеҙ халҡының һәм мысырҙарҙың союздаш-ливийҙарының оло еңелеүҙәренән һуң бүленгән, үҙҙәре артынан Мысыр сиктәрендәге ливий ырыуҙарын өлөшләтә эйәртеүҙәре һәм уларҙың көнбайыш һәм көньяҡ-көнбайыш йүнәлешендә таарлыуы мөмкин. Урта диңгеҙ яр буйҙарын колонизациялағандан һуң, улар VII—XI быуаттарҙа континенттың төпкөлөнә тиклем өлөшләтә ғәрәптәр тарафынан ҡыҫырыҡланған, өлөшө менән ғәрәп теленә күскән.

Төркөмләү

Көнбайыш, төньяҡ һәм көньяҡ тармаҡтар дөйөм танылыу менән айырылған; көнсығыш-бербер телдәренә ҡарата төрлө ҡараштар бар. Мәғлүмәттәр бик аҙ һаҡланған боронғо ливия телдәре айырым ҡарала. Конфессиаль билдә буйынса еврей-бербер диалекты айырыла. Дөйөм алғанда, 45 тирәһе тере һәм бер нисә үлгән тел булыуы билдәле.

Көнбайыш тармаҡ

Көнбайыш бербер тармағы бер телде — зенаганы үҙ эсенә ала (һөйләшеүселәр һаны — 200—300 кеше, Мавританияның көньяҡ-көнбайышында һәм, Сенегалдың төньяҡ-көнбайышында таралыуы ихтимал.

Төньяҡ тармаҡ

Төньяҡ тармаҡ 3 тел төркөмөнә бүленә: атлас, зенет һәм кабиль.

• Атлас төркөмө (Марокко үҙәге: Атлас тауҙары, Алжирҙың көнбайышы) 9 телде үҙ эсенә алған 3 төркөмсәнән тора, сенхаджа бер ни тиклем шильхсҡа үҙәк-атлас төркөмсәһенә ҡарағанда яҡыныраҡ; ҡайһы берҙә атлас төркөмөнә язык сегхрушен телен дә индерәләр (йышыраҡ зенет төркөмө теле тип ҡарала).
  • Шильхс төркөмсәһе (ташельхит) (Антиатлас тауҙары, Бейек Атластың көнбайышы һәм Марокко көнбайышында Сус йылғаһы киңлектәре; (4 млн тирәһе кеше): старошиль, сус, юғары атлас шильх, антиатлас шильхск һәм көньяҡ шильх телдәре.
  • Тамазигхт (үҙәк-атлас) төркөмсәһе (Марокоо үҙәгедә Үҙәк Атлас тауҙары; 3 млн кешенән артыҡ): урта атлас тамазигхт, көнсығыш-юғары атлас тамазигхт һәм демнат телдәре.
  • Сенхаджа (сенхаджа-сраир) теле (Марокконың төньяғы, Эр-Риф тауҙары).
• Зенетская төркөмө 6 төркөмсәгә берләшкән 20-нән артыҡ телде үҙ эсенә ала:
  • Сегхрушен теле (Марокконың төньяғы).
  • Төньяҡ-көнсығыш-зенет төркөмсәһе (Марокконың төньяғы, Алжирҙың төньяҡ-көнсығышы): риф (тарифит) һәм үлгән тиерлек гхмар, изнасынс-уараин һәм, ихтимал, тлемсен телдәре.
  • Төньяҡ-көнсығыш-зенет төркөмсәһе (төньяҡ Алжир) үҙ эсенә Шелифф йылғаһы бассейнының (шенуа, френда-уарсенис, блид) телдәрен һәм и шауйя телен ала.
  • Көнсығыш Сахара төркөмсәһе (Алжирҙың көньяҡ-көнсығышы һәм Марокконың көнсығышы): туат, тидикельт (тит), гурара, көньяҡ оран, фигиг телдәре.
  • Мзаб-уаргла төркөмсәһе (Алжир Сахараһы сиктәренең төньяҡ-көнсығыштағы оазистары): мзаб, уаргла, ригх (туггурт).
  • Көнсығыш зенет төркөмсәһе: Туниста сенед, джерба, тамезрет (30 мең), Ливияның төньяҡ-көнсығышында зуара һәм нефуса (150 меңдән ашыу һөйләшеүсе) телдәре.
• Кабиль төркөмө (төньяҡ-көнсығыш Алжир; 4—5 млн кеше): Оло һәм Кесе Кабилия диалекты менән кабиль теле.

Көнсығыш тармаҡ

Көнсығыш төрлө төҙөлөшлө бербер телдәре бик йыш 2 бойондороҡһоҙ тармаҡ итеп ҡарала. Уларға ете тере һәм бер үле тел инә: гхадамес, сокна теле, фоджаха, тмесса, ауджила, джагбуб, зург(куфра) (Ливия оазистары; 20 мең кеше тирәһе) һәм сива (сиуа) (төньяҡ-көнбайыш Мысырҙағы Сива оазисында 10 мең тирәһе кеше).

Көньяҡ (туарег) тармаҡ

Туарег тармағы телдәре үҙәк Сахарала таралған (Алжир, Мали, Нигер, Ливия, Буркина-Фасо, Нигерия, Чад) һәм 1,9 млн һөйләшеүсе тип иҫәпләнә. Улар өс төркөмгә бүленә, *z рефлекстарға ярашлы (өлөшләтә үҙатамаһында *tămāzəq) sha (тамашек тип аталалар, көньяҡ-көнбайыш), za (тамажек, көньяҡ-көнсығыш) һәм ha (тамахак, төньяҡ).

• Төньяҡ туарег төркөмө (76 мең кеше): көнбайыш тамахак (ахнет, тайток телдәрен индереп, ахаггар, йәки тахаггарт) һәм көнсығыш тамахак (гхат телен индереп, ажжер, урагхен, тимасинин) телдәре;
• Көньяҡ-көнбайыш туараг төркөмө (480 мең кеше): рәүеш үҙ төркөмө һәм тадгхак, даусак, кель арокас һәм башҡалар менән тамашек телдәре, ;
• Көньяҡ-көнсығыш туарег төркөмө (1,3 млн кеше): тауллеммет рәүеш һүҙ төркөмө менән тамажек, аир (таярт) һәм борку телдәре.

Боронғо Ливия телдәре

Бербер телдәренә 3 һәйкәл төркөмөндәге үле боронғо ливия: беҙҙең эраға тиклем 1000 йылдар аҙағына — беҙҙең эраның 1000 йылының тәүге яртыһына ҡараған феццан-триполитан, көнбайыш-нумидий һәм көнсығыш-нумидий телдәрен индерәләр. Боронғо ливий яҙыуы менән яҙылған, бер нисә яҙыу латын яҙыуы менән эшләнгән.

Яҙыу

Боронғо ливий яҙмаһына берҙән-бер башланғыс бербер алфавиты инә, ул беҙҙең көндәргә туарегтарынан килеп еткән — тифинаг яҙмаһы. Һуңғы ваҡытта уны төньяҡ бербер телдәре өсөн ҡулланырға тырышалар, Мароккола өлөшләтә рәсми рәүештә мәктәптә уҡытыу индерелгән. Алжирҙа латин яҙмаһы популяр (бигерәк тә кабиль теле өсөн), ул шулай уҡ Нигерҙа һәм Малиҙа рәсми һанала. Урта быуаттарҙа бербер телдәре өсөн ҡулланылған ғәрәп теле хәҙер нигеҙҙә Мароккола һәм Ливияла һаҡлана.

Шулай уҡ ҡарағыҙ

Берберҙар

Иҫкәрмәләр

1. Recensement général de la population et de l'habitat 2004 (фр.). Haut-Commissariat au Plan du Maroc. Centre National de Documentation (2009). (Тикшерелеү көнө: 10 июнь 2013)
2. Милитарёв, Александр Юрьевич|Милитарев А. Ю. Берберо-ливийские языки // Лингвистический энциклопедический словарь / Под ред. В. Н. Ярцевой. — М.: Советская энциклопедия, 1990. — 685 с. — ISBN 5-85270-031-2.
3. Morocco. Languages (ингл.). Ethnologue: Languages of the World (17th Edition) (2013). Архивировано 26 май 2013 года. (Тикшерелеү көнө: 25 май 2013)
4. Kossmann, Maarten G., Stroomer, Harry J. Alan S. Kaye: Berber Phonology (ингл.) (pdf). Phonologies of Asia and Africa (Including the Caucasus). Volume 1. P. 461. Winona Lake, Indiana: Eisenbrauns (1997). Архивировано 26 май 2013 года. (Тикшерелеү көнө: 25 май 2013)
5. Constitution du 1er Juillet 2011  (фр.)
6. Siwi. A language of Egypt (ингл.). Ethnologue: Languages of the World (17th Edition) (2013). Архивировано 26 май 2013 года. (Тикшерелеү көнө: 25 май 2013)

Әҙәбиәт

• Ethnologue entry for Berber languages
• Айхенвальд А. Ю., Милитарев А. Ю. Ливийско-гуанчские языки // Азия һәм африка телдәре. Афразий телдәре. IV. Кн. 2. М. 1991, С. 148—267.
• Завадовский Ю. Н. Бербер теле. М., 1967.
• Милитарев А. Ю. Берберо-ливийские языки // Ҙур Рәсәй энциклопедияһы, 3 том, Мәскәү: Ғилми нәшриәт «Ҙур Рәсәй энциклопедияһы», 2005.
• Милитарев А. Ю. Берберо-ливийские языки // Лингвистик энциклопедик һүҙлек. M., 1990. 73-4 б.
• Delheure, Jean. Agerraw n iwalen: teggargrent-taṛumit, Dictionnaire ouargli-français, langue parlée à Oaurgla et Ngoussa, oasis du Sahara septentrinal, Algérie // Études etholinguistiques Maghreb-Sahara 5, ser. eds. Salem Chaker, and Marceau Gast. Paris: Société d’études linguistiques et anthropologiques de France, 1987.
• de Foucauld, Charles Eugène. Dictionnaire touareg-français, dialecte de l’Ahaggar. 4 vols. [Paris]: Imprimerie nationale de France, 1951.
• Abdel-Massih, Ernest T. A Reference Grammar of Tamazight (Middle Atlas Berber). Ann Arbor: Center for Near Eastern and North African Studies, The University of Michigan, 1971.
• Basset, André. 1952. La langue berbère // Handbook of African Languages 1, ser. ed. Daryll Forde. London: Oxford University Press
• Brett, Michael; & Fentress, Elizabeth. The Berbers (The Peoples of Africa). 1997. ISBN 0-631-16852-4. ISBN 0-631-20767-8 (Pbk).
• Chaker, Salem. 1995. Linguistique berbère: Études de syntaxe et de diachronie. M. S.—Ussun amaziɣ 8, ser. ed. Salem Chaker. Paris and Leuven: Uitgeverij Peeters
• Dallet, Jean-Marie. 1982. Dictionnaire kabyle-français, parler des At Mangellet, Algérie. Études etholinguistiques Maghreb-Sahara 1, ser. eds. Salem Chaker, and Marceau Gast. Paris: Société d’études linguistiques et anthropologiques de France
• Delheure, Jean. 1984. Aǧraw n yiwalen: tumẓabt t-tfransist, Dictionnaire mozabite-français, langue berbère parlée du Mzab, Sahara septentrional, Algérie. Études etholinguistiques Maghreb-Sahara 2, ser. eds. Salem Chaker, and Marceau Gast. Paris: Société d’études linguistiques et anthropologiques de France
• Foucauld Ch. de. Dictionnaire touareg-français. T. 1-4. P., 1951—1952; Dallet J.-M. Dictionnaire kabyle-français. P., 1982.
• Kossmann, Maarten G. Essai sur la phonologie du proto-berbère. Grammatische Analysen afrikaniscker Sprachen 12, ser. eds. Wilhelm J. G. Möhlig, and Bernd Heine. Köln: Rüdiger Köppe Verlag, 1999.
• Kossmann, Maarten G., and Hendrikus Joseph Stroomer. 1997. «Berber Phonology». In Phonologies of Asia and Africa (Including the Caucasus), edited by Alan S. Kaye. 2 vols. Vol. 1. Winona Lake: Eisenbrauns. 461—475
• Naït-Zerrad, Kamal. Dictionarrie des racines berbères (formes attestées). Paris and Leuven: Centre de Recherche Berbère and Uitgeverij Peeters, 1998-…
• Prasse K.-G. Manuel de grammaire touarègue. Cph., 1972—1973.
• Prasse, Karl-Gottfried, Ghubăyd ăgg-Ălăwžəli, and Ghăbdəwan əg-Muxămmăd. Asăggălalaf: Tămaẓəq-Tăfrăsist — Lexique touareg-français. 2nd ed. Carsten Niebuhr Institute Publications 24, ser. eds. Paul John Frandsen, Daniel T. Potts, and Aage Westenholz. København: Museum Tusculanum Press, 1998.
• Quitout, Michel. 1997. Grammaire berbère (rifain, tamazight, chleuh, kabyle). Paris and Montréal: Éditions l’Harmattan
• Rössler, Otto. 1958. «Die Sprache Numidiens». In Sybaris: Festschrift Hans Krahe zum 60. Geburtstag am 7. February 1958, dargebracht von Freunden, Schülern und Kollegen. Wiesbaden: Otto Harrassowitz
• Sadiqi, Fatima. 1997. Grammaire du berbère. Paris and Montréal: Éditions l’Harmattan. ISBN 2-7384-5919-6

Һүҙлектәр

• Foucauld Ch. de. Dictionnaire touareg-français. T. 1-4. P., 1951—1952; Dallet J.-M. Dictionnaire kabyle-français. P., 1982.
• Naït-Zerrat, K. Dictionnaire des racines Berbères (formes attestées). P.-Louvain. 1998-…