Ҡаҙағстандың файҙалы ҡаҙылмалары
Ҡаҙағстан ерендәге ҡаҙылма байлыҡтар / From Wikipedia, the free encyclopedia
Ҡаҙағстанда бик күп төрлө ер аҫты байлыҡтары бар. Был Ер ҡабығының геологик төҙөлөшөнә һәм үҙенсәлегенә бәйле. Тау тоҡомдарының барлыҡҡа килеүе, магматик тау тоҡомдары инеүе һәм метаморфизм (үҙгәртелгән), йәғни төрлө эндоген процестар, шулай уҡ тау тоҡомдарының төҙөлөшө, минераль-химик составының үҙгәреүе төрлө файҙалы ҡаҙылмалар барлыҡҡа килтерә.Мәғдән ғәҙәттә таулы райондарҙа (ҡаты һәм ҡаты участкаларҙа) һәм ултырма тоҡомдарҙан айырылып торған платформаларҙа осрай.
Файҙалы ҡаҙылмаларға файҙалы ҡаҙылмалар һәм тау тоҡомдары инә, уларҙы халыҡ хужалығында заманса технологиялар үҫеше кимәлендә, тәбиғи формала йәки эшкәрткәндән һуң ҡулланырға була.
Ултырма рәүешендәге файҙалы ҡаҙылмалар (нефть, газ, күмер, уран һ. б.) ултырма ҡабырсаҡлы платформаларҙа (яҫылыҡтарҙа) осратырға мөмкин.
1919—1923 йылдарҙа Ҡарағанды күмер ятҡылығының сәнәғәт потенциалы асыҡлана. Шул ваҡыттан алып Ҡаҙағстанда геологик яҡтан файҙалы ҡаҙылма ятҡылыҡтары асыла һәм системалы тикшеренеүҙәр үткәрелә.
Ҡаҙағстанда файҙалы ҡаҙылмалар сеймалының бөтә мөһим төрҙәре бар тиерлек. Бында Менделеев таблицаһының 105 элементы бар, шуларҙың 70-е өйрәнелгән һәм 60-тан ашыуы сығарыла башлаған. Яҡынса 6000 файҙалы ҡаҙылмалар ятҡылығы табылған. Энергетика һәм файҙалы ҡаҙылмалар министрлығы (2007) эксперттары фекеренсә, республика уран, хром һәм марганец запастары, цинк, молибден, ҡурғаш (свинец), баҡыр, алтын, нефть, тимер һәм аҡ ҡурғаш запастары буйынса донъяла икенсе урынды биләй[1].
Ҡаҙағстан — Евразия континентында хром запастары булған иң бай ил, БДБ-ла марганец ятҡылыҡтары буйынсала иң бай илдәрҙән һанала. Ҡаҙағстан донъяла 5-се, БДБ-ла Рәсәй һәм Үзбәкстандан ҡала 3-сө урынды биләй. БДБ-ла баҡыр һәм ҡурғаштың яртыһынан күберәге һәм цинктың 70 проценттан ашыуы Ҡаҙағстанда тупланған.
Файҙалы ҡаҙылмалар өс төркөмгә бүленә: янар, минераль һәм минераль булмаған.
Янар файҙалы ҡаҙылмаларына нефть һәм газ, күмер, уран һ. б. инә.
Ҡайһы бер белгестәр Ҡаҙағстанда геология тарихы бик бай, тик уның киләсәге нисек булырын төҫмәрләүе ауыр тигән фекерҙә[2].