Энәғараҡтар (лат. Odonata) — йыртҡыстар отряды нан булған яҡшы осоусы бөжәк. Башы ла күҙҙәре лә ҙур. Яңаҡтарында мыйыҡтары бар. Дүрт үтә күренмәле ҡанаттары ҡуйы ептәр селтәре менән тоташҡан. Ҡорһағы оҙонса. Энәғараҡтарҙы өйрәнеү энтомология бүлеге, одонатология тип атала. 5600 ашыу төрө билдәле.(февраль 2008 йыл)[1]), Күпселеге тропикла һәм дымлы субтропикала үрсей. Рәсәйҙә энәғараҡтар бөтә биләмәлә таралған.), фауна иҫәпләүе буйынса 150 төр иҫәпләнә[2] [3].
| Энәғараҡтар | ||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
.jpg) Стрекоза Sympetrum flaveolum (Libellulidae) | ||||||||||||||||
| Фәнни классификация | ||||||||||||||||
|
||||||||||||||||
| Латинса исеме | ||||||||||||||||
| Odonata Fabricius, 1793 | ||||||||||||||||
| Подотряды | ||||||||||||||||
| ||||||||||||||||
|
Халыҡ-ара Ҡыҙыл китап  IUCN 3.1 Least Concern : / 158686 |
Классификация
Энәғараҡтарҙы өс аҫҡы отрядҡа бүлеп йөрөтәләр: тигеҙ ҡанатлыларға (Zygoptera), төрлө ҡанатлылар (Anisoptera) һәм Anisozygoptera (2 хәҙерге төрҙәре Японияла, Һиндостанда).
Яҙма
Осҡан ваҡытта энәғараҡтар артҡы һәм алғы ҡанаттарын сиратлаштырып елпей алалар. Улар ошо рәүешле төрлө хәрәкәттәр яһай, йә тиҙлектәрен арттыра. Тигеҙ ҡанатлы энәғараҡтарҙың артҡы һәм алғы ҡанаттары бер тигеҙ тиерлек, улар ҡыҫҡа. Осмаған саҡта өҫкә күтәрелеп бер-береһенә ҡыҫылып тора. Төрлө оҙонлоҡтағы энәғараҡтарҙың ҡанаттары формаһы менән алғылары артҡыларынан айырыла. Осмаған саҡта ҡанаттары ян-яҡҡа ҡарап торалар.
Кәүҙә оҙонлоғо 7 см-ға етә, ҡанат ҡоласы 10 см ҡәҙәр, төҫө ҡыҙыл көрән. Күҙҙәре ҙур, ялтырап тора, баш артында тоташалар. Аҡмай торған һыулыҡтарҙа янында йәшәйҙәр. Бер көсәйеп, бер әкренләп, тиҙ осалар. Йыртҡыстар. Энәғарағы бөжәктәр менән туҡлана, ҡорбанын осҡчканда тота. Инә заттар йоморҡаларҙы һыуға, һыу үҫентеләре туҡымаларына, һирәк кенә дымлы яр буйы тупрағына һала. Личинкалары үҫемлектәр менән ҡапланған аҡмай торған йәки аҡрын аҡҡан һыуҙа үҫә; сүмесбаштарға һәм балыҡ маймыстарына һөжүм итәләр.
Ҡанаттарының оҙонлоҡтары 10—94 мм, ҡорһағы 14—120 мм. Максималь осоу тиҙлеге сәғәтенә 50 км-ғаса етергә мөмкин[4]. Ҡанаттарының алғы өлөшөндә, осо яғында, ҡалынайыуы беленә. Ул — птеростигма, бар булған һелкенеүҙәрҙе баҫа, сөнки ныҡ елпенеүҙән, тиҙлекте арттырыуҙан ҡанаттарға зыян килергә мөмкин.[5].
Туҡланыуы
Өлкән энәғараҡтар бөжәктәр менән туҡдана, улар ҡорбандарын осҡан саҡта тота. Серәкәйҙәр, ләпәкәйҙәр, башҡа зарарлы бөжәктәргә һөжүм итә. Энәғараҡтарҙың эре личинкалары балыҡ ыуылдырыҡтары менән туҡланып, зыян килтерә. Шулай уҡ йорт ҡоштарына протогонимоз тигән зарарлы ауырыу йоҡторорға мөмкин.
Күҙҙәре һәм күреүе
Башҡа күп кенә бөжәктәрҙеке шикелле, энәғараҡтарҙың ҡүҙҙәре лә күп күҙәнәкле (фасеточные). Энәғараҡтың һәр күҙе 30 000 айырым күҙәнәктәрҙән(бәләкәс кенә күҙҙәр) тора. Күҙҙәренең аҫҡы өлөшө төҫтәрҙе айырһа, өҫкө яғы предметтың формаһын ғына күрә. Күҙҙәренең үҙенсәлеге бар: улар иефраҡыҙыл төҫтәрҙе күрә ала, һәм температураһына ҡарап, предметтарҙы һәм хайуандарҙы айыра. Был уларға аҙыҡ табыуҙа ныҡ ярҙам итә.
Үрсеүе һәм үҫеше
Энәғараҡтар осҡан саҡта аталана. Йомортҡаларын һыуға йәки һыу үҫемлектәре өҫтөнә һала. Бик һирәк осраҡта дымлы ергә лә һалалар. Аталанған осорҙа, күп кенә инә энәғараҡтар, ата бөжәк ҡиәфәтенә күсә, сөнки ул аталаныуҙан туҡтаә, һәм башҡаса ата энәғараҡтарҙы үҙенә ылыҡтырыу ваҡыты сыға. Һәм ул йомортҡа һалырға керешә.[6]. Ҡурсаҡтары һыуҙа үҫешә һәм айғолаҡтары менән һулайҙар. Айғолаҡтары тигеҙ ҡанатлыларҙың ҡойроҡ осонда булһа, тигеҙ булмаған ҡанатлыларҙа туры эсәктә урынлашҡан.
Энәғараҡтар ҡурсаҡтары ла шулай уҡ йыртҡыстар. Улар һыуҙа йәшәгән бөжәктәрҙең ҡурсаҡтарын ашай. Ҡайһы саҡта сүмесбаштарға, балыҡ селбәрәләренә ла һөжүм итә. Үҫешенең аҙағында һыуҙан сыға һәм үҫемлектәргә, ҡоро ергә йәбешеп ҡала. Һуңғы төләүе һыу ятҡылыҡтары эргәһендәге ҡоро ерҙә үтә.
Энәғараҡтарҙың ҡайһы бер төрҙәре һыу ятҡылыҡтарынан алыҫтарға ла осоп китә. Дүрт төҫтәге энәғараҡтар Libellula quadrimaculata күмәкләп күсенгән саҡта ун километрҙарғаса һуҙылған һыҙат барлыҡҡа килтерә.
Иҫкәрмәләр
Әҙәбиәт
Һылтанмалар
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
