Цицикар

Цицикар (ҡыт.трад. 齊齊哈爾, ябай. 齐齐哈尔, пиньинь: Qíqíhā'ěr; маньчжур: ᠴᡳᠴᡳᡤᠠᡵ Цицигар [хотон]) — Ҡытай Халыҡ Республикаһының Хэйлунцзян провинцияһындағы ҡала округы. Әһәмиәте буйынса Хэйлунцзян провинцияһында икенсе ҡала округы.

Цицикар
Байраҡ
Нигеҙләү датаһы	1691
Рәсми атамаһы	齐齐哈尔市
Дәүләт	Ҡытай
Административ үҙәк	Цзяньхуа[d]
Административ-территориаль берәмек	Хэйлунцзян[d]
Сәғәт бүлкәте	UTC+8:00[d]
Халыҡ һаны	5 367 003 кеше (2010)[1], 4 067 489 кеше (2020)[2]
Административ рәүештә бүленә	Лунша[d], Цзяньхуа[d], Тефэн[d], Анъанси[d], Фулаэрцзи[d], Няньцзышань[d], Мэйлисы-Даурский национальный район[d], Лунцзян[d], Иань[d], Тайлай[d], Ганьнань[d], Фуюй[d], Кэшань[d], Кэдун[d], Байцюань[d] һәм Нэхэ[d]
Диңгеҙ кимәленән бейеклек	147 ± 1 метр
Туғандаш ҡала	Уцуномия[d][3][4][5][…], Цзинъань[d][3], Хуанпу[d][3], Сюйхуэй[d][3], Дунчэн[d][3], Фошань[d][3], Чжаньцзян[d][3], Цинъюань[d][3], Хэпин[d][3], Биньхай[d][3], Гуанъюань[d][3], Лучжоу[d][3], Хэйхэ[3], Хуанган[d][3], Хулудао[d][3], Хулун-Буир[d][3], Коян[d][3][6][7], Цзюлунпо[d][3], Маньчжурия[d][3], Мариуполь ҡалаһы[3][8][7], Муданьцзян[d][3], Шаосин[d][3], Сишуанбаньна-Дайский автономный округ[d][3], Яньчэн[d][3], Красноярск, Ньюкасл[d][9][10][7], Өфө[3][11][7] һәм Вэньчжоу[d][3]
Майҙан	42 255,46 км²
Почта индексы	161000
Рәсми сайт	qqhr.gov.cn
Һештег	Qiqihar
Урындағы телефон коды	0452
Номер тамғаһы коды	黑B
Цицикар Викимилектә

Географик урыны

Цицикар Хэйлунцзян провинцияһының көнбайышында, Нэньцзян йылғаһының һул яры буйында, Харбиндан төньяҡ-көнбайышҡа ҡарай 288 км алыҫлыҡта урынлашҡан.

Климаты

Цицикар климаты ҡырҡа континенталь. Уртаса йыллыҡ температура +3,5 °C (ҡыш бик ҡаты, уртаса температура ғинуарҙа −19,2 °C, июлдә +22,8 °C). Уртаса йыллыҡ яуым-төшөм күләме ҙур түгел — 420 мм. Яуым-төшөмдөң яртыһынан ашыуы йәйгә тура килә.

Ҡала климаты
Күрһәткес	Ғин	Фев	Мар	Апр	Май	Июн	Июл	Авг	Сен	Окт	Ноя	Дек	Йыл
Уртаса максимум, °C	−12,7	−7,8	2,3	12,9	21,0	26,2	27,8	26,1	20,1	11,1	−1,3	−10,4	9,6
Уртаса температура, °C	−19,2	−14,8	−4,5	6,1	14,4	20,3	22,8	20,9	14,0	4,8	−7,1	−16,2	3,5
Уртаса минимум, °C	−24,5	−20,9	−11	−0,9	7,3	14,2	17,9	16,2	8,5	−0,7	−12	−21,2	−2,3
Яуым-төшөм нормаһы, мм	1,3	1,8	4,7	15,1	30,5	64,2	137,5	94	44,8	19,2	4,2	2,6	419,9
Сығанаҡ: World Climate

Тарихы

Ауылға 1333 йылда монголдар нигеҙ һала. XVII быуатта, рус-цин сик буйы конфликтында был уңайлы урында урынлашҡан тораҡтың әһәмиәте ҡырҡа үҫә: йәнәш урынлашҡан Букуйҙа 1665 йылда почта станцияһына нигеҙ һалына, ә Цицихэ ауылында 1674 йылдан йылға көстәре урынлаша башлай. 1675 йылда бында атыу ҡоралдары менән ҡоралланған ғәскәрҙәр килә, ә 1691 йылда Букуйҙа нығытма төҙөлә. 1699 йылда бында Мэргэндән хэйлунцзян цзянцзюнь ставкаһы күсерелә; бер үк ваҡытта сиктәш ерҙәр менән идара итеү өсөн фудутун тәғәйенләнә, шулай уҡ уның да ставкаһы бында урынлаша. Һуңынан уңайһыҙ урынлашыуҙары арҡаһында бөтә хәрби частәр һуңыраҡ Цицихэнан Букуйға күсерелә, әммә улар менән бергә Букуйға уның «Цицихэ» («Цицикар») исеме лә күсә.

1895 йылда бында Хэйшуй комиссариаты ойошторола. 1907 йылдан Маньчжурияла идара итеү структуралары хәрбиҙән гражданлыҡҡа үҙгәртелә, һәм Хэйшуй комиссариаты Хэйлунцзян провинцияһының Лунцзян идаралығы итеп үҙгәртелә.

1910 йылда Рәсәй «Вестник Азия» баҫмаһында баҫылған Цицикар планы

Цицикар планы.	Цицикар планына ҡарата аңлатма

1931 йылда Маньчжурияны япон ғәскәрҙәре оккупациялай. Генерал Ма Чжаньшань Цицикар районында япондарға ҡаршы торорға тырыша, әммә еңелеүгә дусар була. 1932 йылда Маньчжоу-го марионетка дәүләте төҙөлә. 1934 йылда Маньчжоу-го 15 провинцияға һәм 1 айырым ҡалаға бүленә, һәм Цицикар яңы Лунцзян провинцияһының административ үҙәге була. 1936 йылда Цицикар рәсми рәүештә ҡала статусын ала.

Совет-япон һуғышы барышында 1945 йылдың 19 авгусында Цицикарҙы Байкал аръяғы фронтының ғәскәрҙәре биләй. Япон оккупанттарынан азат ителгән ҡала совет хәрби хакимиәте күҙәтеүе аҫтына күсә^[12][13]. 1946 йылдың 24 апрелендә совет ғәскәрҙәрен Маньчжурия территорияһынан сығарғандан һуң ҡала менән идара итеү ҡытай коммунистары күҙәтеүе аҫтындағы яңы барлыҡҡа килгән халыҡ-демократик хакимиәтенә күсә. 1946—1949 йылдарҙағы граждандар һуғышы аҙағына тиклем Цицикар Ҡытай коммунистар партияһының күҙәтеүе аҫтында ҡала^[14].

Икенсе донъя һуғышы тамамланғандан һуң Лунцзян провинцияһы Нэньцзян тип үҙгәртелә; Цицикар провинция үҙәге булып ҡала, был 1947 йылдың 5 июнендә Ҡытай Республикаһы хөкүмәте тарафынан Төньяҡ-Көнсығышты административ бүленешенең яңы программаһы менән раҫлана. 1949 йылдың майында коммунистик властар Нэньцзян провинцияһын күрше Хэйлунцзян провинцияһына ҡуша, һәм Цицикар берләшкән провинцияларҙың административ үҙәге була. 1954 йылда уның составына Сунцзян провинцияһы индерелә, шунан һуң Хэйлунцзян провинцияһы хөкүмәте Цицикарҙан Харбинға күсә.

1958 йылда Нэньцзянда махсус район ойошторола, уның етәксе органдары Цицикарҙа урынлаша. 1960 йылда ул бөтөрөлә, әммә 1961 йылда Нэньцзян округы булараҡ кире тергеҙелә. 1985 йылда Нэньцзян округы һәм Цицикар ҡалаһы тарҡатыла, ә улар урынына Цицикар ҡала округы ойошторола.

Халҡы

Цицикар ҡала округы халҡы — 5,611 млн кеше, уларҙың 883 550 кешеһе туранан-тура үҙәктә йәшәй (2005 йылдың 1 ғинуарына ҡарата мәғлүмәттәр буйынса). 2002 йылда ҡала райондарында 809 мең кеше иҫәпләнә, ә 1959 йылда яҡынса 559 мең кеше тәшкил иткән.

Иҡтисады

Ҡалала ауыр машина төҙөү үҫешкән; целлюлоза-ҡағыҙ комбинаты; аҙыҡ-түлек сәнәғәте бар. Цицикар — йылға порты (унан Нэньцзян йылғаһы буйлап судоходство башлана).

Административ-территориаль бүленеше

Цицикар ҡала округы 7 ҡала районына, 1 ҡала өйәҙенә, 8 өйәҙгә бүленә:

#	Статусы	Исеме	Иероглифтар	Пиньинь	Халҡы (2010)	Майҙаны (км²)	Тығыҙлығы (/км²)
1	Район	Лунша	龙沙区	Lóngshā qū	354,987	283	1,060
2	Район	Цзяньхуа	建华区	Jiànhuá qū	292,579	81	2,716
3	Район	Тефэн	铁锋区	Tiěfēng qū	331,951	695	432
4	Район	Анъанси	昂昂溪区	Áng'ángxī qū	80,109	623	144
5	Район	Фулаэрцзи	富拉尔基区	Fùlā'ěrjī qū	256,159	375	720
6	Район	Няньцзышань	碾子山区	Niǎnzishān qū	72,151	290	276
7	Мэйлиса-милли районының туңғатар		梅里斯达斡尔族区	Méilǐsī Zúqū Dáwò'ěr	165,852	1,948	87
8	Ҡала өйәҙе	Нэхэ уезы	讷河市	Nēhé shì	625,892	6,664	96
9	Өйәҙ	Лунцзян	龙江县	Lóngjiāng xiàn	572,764	6,197	97
10	Өйәҙ	Иань	依安县	Xiàn Yī'ān	480,035	3,780	130
11	Өйәҙ	Тайлай	泰来县	Tàilái xiàn	302,027	4,061	79
12	Өйәҙ	Ганьнань	甘南县	Gānnán xiàn	368,734	4,384	87
13	Өйәҙ	Фуюй	富裕县	Fùyù xiàn	276,537	4,335	65
14	Өйәҙ	Кэшань	克山县	Kèshān xiàn	403,175	3,632	127
15	Өйәҙ	Кэдун	克东县	Kèdōng xiàn	264,285	2,083	134
16	Өйәҙ	Байцюань	拜泉县	Bàiquán xiàn	519,766	3,569	154

Туғандаш ҡалалар

• Красноярск, Рәсәй (2005)^[15]
• Өфө, Рәсәй (2015)^[16]

Иҫкәрмәләр

1. Шестая национальная перепись населения КНР
2. 国务院第七次全国人口普查领导小组办公室 中国人口普查分县资料—2020 (ҡыт.) — 北京市: 中国统计出版社, 2022. — 983 с. — ISBN 978-7-5037-9772-9
3. http://english.qqhr.gov.cn/youhaochengshi.php
4. https://www.city.utsunomiya.tochigi.jp/shisei/gaiyo/kokusai/1007509.html
5. http://www.qqhr.gov.cn/qqhe/c103770/202312/c02_431558.shtml
6. http://www.qqhr.gov.cn/qqhe/c103770/202312/c02_431515.shtml
7. http://www.qqhr.gov.cn/qqhe/c103770/ztzl.shtml
8. http://www.qqhr.gov.cn/qqhe/c103770/202312/c02_431567.shtml
9. http://ru.qqhr.gov.cn/youhaochengshi.php
10. http://www.qqhr.gov.cn/qqhe/c103770/202312/c02_431606.shtml
11. http://www.qqhr.gov.cn/qqhe/c103770/202312/c02_431206.shtml
12. Великая Отечественная война 1941—1945: энциклопедия / Гл. ред. М. М. Козлов. — М.: Сов. энциклопедия, 1985. — 832 с. — С. 772.
13. Азат ҡала: Ҡытай
14. Новейшая история Китая. 1928—1949 / Гл. ред. М. И. Сладковский. — М.: Наука, 1984. — 439 с. — С. 244—247, 261.
15. Сит ил менән бәйләнеш ҡаланың тышҡы бәйләнештәр — Красноярск ҡалаһы хакимиәте рәсми сайты (рус.) (инг.) (нем.)
16. Өфө һәм ҡытай ҡалаһы булған цицикар туғандаш // 1 декабренән 2015, Башинформ

Әҙәбиәт

• Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.

Һылтанмалар

• Цицикар — информация о территории, населении и истории изменений административно-территориального деления на сайте 行政区划网 (кит.)