From Wikipedia, the free encyclopedia
Химик ҡушымталар — химик яҡтан бәйләнгән ике йәки унан да күберәк элемент (гетеронуклер молекулалары) атомдарынан торған ҡатмарлы матдә. Ҡайһы бер ябай матдәләрҙе, әгәр уларҙың молекулалары ковалент бәйләнеше менән бәйләнгән атомдарҙан (азот, кислород, бром, хлор, фтор) тәшкил итһә, химик ҡушылмалар тип ҡарарға мөмкин.[2] Инерт (затлы) газдар һәм атом водороды химик берләшмәләр тип иҫәпләнмәй.
Химик ҡушымта төшөнсәһен формалаштырыу өсөн 1799 йылда Иосиф Пруст асҡан составтың үҙгәрмәүсәнлек законы мөһим булған.[3] Был законда әйтелгәнсә, билдәле бер ҡушылма нисек кенә алынмаһын, ул һәр ваҡыт бер үк химик элементтарҙан тора, һәм был элементтарҙың масса нисбәте ваҡ һандарҙа сағыла. Бер нисә йылдан һуң, 1803 йылда, Джон Дальтон бер нисә мөнәсәбәттәр законын төҙөй. Билдәле бер элементтарҙан ике ҡушылма барлыҡҡа килһә, икенсеһенең бындай массалары беренсеһенең билдәле бер массаһы менән сағыштырыла, уларҙың сағыштырмаһы тулы һан бирә. .[4][5][6]. Был закон матдәнең атом төҙөлөшөн аңларға юл аса.
Структур формулаларҙы 1850-се йылдарҙа немец химигы Фридрих Август Кекуле фон Страдониц индерелә.[7][8]
Химик ҡушылма составы химик формула рәүешендә яҙыла, шулай уҡ йыш ҡына структур формулалар менән һүрәтләнә. Ҡушылманың составын системалы атамаһы ла күрһәтә.
Күпселек осраҡта химик ҡушылмалар составтың үҙгәрмәүсәнлек законына буйһона. Әммә үҙгәреүсән составлы (бертолидтарҙың) байтаҡ ҡушылмалар булыуы билдәле, мәҫәлән:
Химик ҡушымта сифат-миҡдар составын билдәләү өсөн химик анализдың төрлө ысулдары ҡулланыла (мәҫәлән, колориметрия, хроматография). Был ысулдарҙы аналитик химия фәне өйрәнә.
Ҡушылмаларҙың физик һәм химик үҙенсәлектәре ябай матдәләр ҡатнашмаһынан айырыла — был ҡушылманы ябай йәки ҡатмарлы матдәләр ҡатнашмаларынан айырыуҙың төп критерийҙарының береһе булып тора, сөнки ҡатнашманың үҙенсәлектәре, ҡағиҙә булараҡ, компоненттарҙың үҙенсәлектәре менән тығыҙ бәйле.
Айырманың тағы бер критерийы — ҡатнашмаләр, ҡағиҙә булараҡ, химик булмаған процестар, мәҫәлән, иләү, фильтрлау, парға әйләнеү, магниттар ҡулланыу, ә химик ҡушылманың компоненттарын химик реакция ярҙамында ғына айырып була. Киреһенсә, ҡатнашмалар химик реакция ҡулланмайынса барлыҡҡа килә ала, әммә ҡушылмалар химик реакция ярҙамында барлыҡҡа килә.
Ҡайһы бер ҡатнашмалар шул тиклем тығыҙ бәйләнгән, уларҙың ҡайһы бер үҙенсәлектәре химик ҡушылмаларға оҡшаш, һәм уларҙы бутарға мөмкин. Бындай ҡатнашмаларҙың иң таралған миҫалы иретмәләр. Иретмәләр физик процестар ярҙамында, ғәҙәттә, иреү һәм компоненттарҙы ҡушыу һәм артабан һыуытыу юлы менән алына.
Интерметаллик үҙенсәлеге буйынса оҡшаш, әммә иретмә лә, ҡатнашма ла булмаған химик берләшмәләр миҫалы булып тора.
Химик ҡушымталар химик реакция һөҙөмтәһендә алына. Ҡатмарлы матдәләр тарҡалып, башҡа бер нисә матдә барлыҡҡа килтерә ала. Химик ҡушылмалаҙың барлыҡҡа килеүе энергияның бүленеүе (экзотермик реакция) йәки йотоу (эндотермик реакция) менән оҙатыла.Химик ҡатнашмаларҙың физик һәм химик үҙенсәлектәре алынған матдәләр үҙенсәлектәренән айырыла. Химик ҡушылмалар органик һәм органик булмаған ҡушылмаларға бүленә. 100 меңдән ашыу органик һәм 3 миллиондан ашыу органик булмаған ҡушылма булыуы билдәле. Әҙәбиәттә тасуирланған һәр химик ҡушылманың уникаль идентификаторы — CAS номеры бар.
Химик ҡушылмалар органик һәм органик булмаған кластарға бүленә. Һуңғыһы элементоорганик ҡушылмалар киңерәк мәғәнәне үҙ эсенә ала: борорганик ҡушылмалар, кремнийорганик ҡушылмалар, фосфорорганик ҡушылмалар һәм башҡалар.
Ҡатмарлы органик берләшмәләрҙең ҡайһы бер төрҙәре:
Органик ҡушылмалар, органик матдәләр — углеродты үҙ эсенә алған химик ҡушылмалар класы (карбид, карбон кислотаһы, карбонат, углерод оксидтары һәм цианидтарҙан тыш).[9]
Органик булмаған матдә йәки органик булмаған ҡушылмалар — органик булмаған химик ҡушылмалар, йәғни унда углерод юҡ (карбидес, цианид, карбонат, углерод оксидтары һәм башҡа ҡайһы бер берләшмәләрҙән башҡа, ғәҙәттә органик булмаған матдәлә тип йөрөтөлә). Органик булмаған ҡушылмаларҙың үҙенә генә хас органик углерод һөлдәһе юҡ.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.