төрки-монгол сығышлы Евразия халыҡтарының юғары илаһы (мәжүсилек) From Wikipedia, the free encyclopedia
Тәңре (бор. төрки. 𐱅 𐰃 𐰭 𐰼 *teŋri / *taŋrɨ; тув-ега. Дээр, кума. Тэнгирь, иҫке монгол. ᠲᠨᠭᠷᠢ Tngri; монг. Тэнгэр, калм. Teңгри; булг. Тангра; сыуашТурă; саха Таҥара; үзб. Tangri; ҡаҙ. Tәңiр; ҡырғ. Теңир; башҡ. һәм татар. Тәңре; ҡарас.-балҡ. Тейри; ябай. ҡытай.: 腾格里, путунхуа Ténggélǐ, праһинд-европа dyews-pħters, мадьярса Tengri, төр. һәм әзерб. Tanrı; төркм. Tañry; уйғ. Тәңри; сыб. Таңҡыр[1]) — төрки-монгол сығышлы Евразия халыҡтарының юғары күк илаһы[2].
Уның икенсе атамаһы — «Күк Тәңре / Көк Тәңірі».
Ҡытай йылъяҙмаларында Һунндарҙы 撑犁 тип тәүге тапҡыр тасуирлау теркәлгән:
|
Урта быуат төрки телле халыҡтарҙың дәүләттәрендә, шул иҫәптән асылда боронғо төркиҙәр (тюркют), хандар үҙ власын Тәңре рөхсәте менән нигеҙләгән[3]. Был хакимдар, уларға айырым бәрәкәт — ҡот (йән) биргән Тәңре бүләгенә эйә булыусы итеп ҡабул ителгән, улар үҙҙәренең һайланып алынған булыуын раҫлаусы Тәңреҡот, Ҡотлоға йәки Ҡоталмыш тигән тәхет исемдәре йөрөткән[4].
|
(Қуран мәнеси 112)
Б. э. 921—922 йылдарында Әхмәт ибн Фаҙлан Волгаға сәйәхәтен тасуирлап, күскенсе төркиҙәр тураһында яҙа:
|
Төрки халыҡтарҙың ата-бабалары, шаман ышаныуҙарына эйәргән анимистар булған, улар күк илаһтарын һәм тәбиғәт көстәрен хөрмәт иткән. Мәхмүт Ҡашғари фекере буйынса, Тәңре үҫемлектәр барлыҡҡа килтереүсе һәм күк күкрәтеүсе булараҡ билдәле булған. Төрки телле халыҡтар «Тәңре» сифатын ҡулланған, һәм ул айырыуса ҙур әһәмиәтле нәмәне аңлатыусы «күк, илаһи» тигәнгә тиң, мәҫәлән, Көнбайыш Саяндағы Хан-Тәңре йәки Кантегир (хакасса Хан-Тигір).
Монгол тәңрелегендәге төп илаһ булып Күк Атаһы (монг. Тэнгэр Эцэг) һәм Әсә-Ер (монг. Газар Ээж) һанала. Монгол империяһында бөтә донъяның эйәһе һәм еңеүҙәргә илткән илаһҡа ышаныу хан контролен көсәйтеүсе идеологик сара булған. Мәҫәлән, монгол хакимдарының әмерҙәре "Мәңге күктең көсө"нә[6] һылтаныу менән нығытылған.
Илаһ исеме менән проектта ҡатнашыусылар фекеренсә, «Этимологик Старостин базаһы» барлыҡҡа килде общеалтайский лексемалары менән тәү мәғәнәһен «вәғәҙә, илаһһы»[7].
Шулай уҡ сығышы менән бәйләнгән шумер Dingir («Күк»)[8], ҡытай термин Тянь, әһәмиәте. «Небо»[9].
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.