From Wikipedia, the free encyclopedia
Танау (лат. nasus, бор. грек. ῥινός [rhinos]) — еҫ һиҙеү ағзаһы. Биттең тын алыу, еҫ һиҙеү, мал аҙығы табыуҙа һәм аралашҡанда ҡатнашҡан өлөшө (кешелә) йәки мороно (башҡа хайуандарҙа).
Ҡоштарҙың танауы суҡышы менән тоташҡан, суҡыш өҫтөндә танау тишектәре бар.
Амфибияларҙа һәм ике ысул менән һулаусыларҙың танау тишектәре ваҡ муҡсаларға асыла, улар, үҙ сиратында, хаон аша ауыҙ ҡыуышлығы менән аралаша. Был муҡсаларҙа бик аҙ миҡдарҙа һиҙеү эпителийы бар. Шуны билдәләп үтергә кәрәк: ике ысул менән һулау, амфибияларҙан айырмалы рәүештә, структураһы буйынса оҡшаш ағза булһа ла, тын алыу процесында ҡатнашмай. Шулай уҡ амфибияларҙа һиҙеү эпителийы менән ҡапланған вомероназаль ағза урынлашҡан, әммә амниоттарҙың оҡшаш структураларынан айырмалы рәүештә, ул ярайһы уҡ ябай ғына урынлаштырылған һәм, ҡағиҙә булараҡ, танау системаһының башҡа элементтары менән көсһөҙ бәйләнгән (саламандраларҙан башҡа)[5].
Һөйрәлеүсе хайуандарҙың танау ҡыуышлығы күпкә ҙурыраҡ, ә хоандары ярайһы уҡ тәрәнерәк урынлашҡан. Крокодилдарҙа ул айырыуса оҙон, был уға өлөшләтә һыу аҫтында тын алырға мөмкинлек бирә. Һөйрәлеүселәрҙең танау ҡыуышлығы өс компонентҡа бүленә: алғы (вестибула), төп еҫ һиҙеү камераһы һәм йотҡолоҡ өҫтө. Еҫ һиҙеү ҡыуышлығы тейешле эпителий менән теҙелгән һәм рецептор өҫтөнөң майҙанын арттырыусы бер нисә танау ҡабығы бар. Вомероназаль ағза кеҫәркеләрҙә һәм йыландарҙа яҡшы үҫешкән; уларҙа ул танау ҡыуышлығы менән бәйләнешкә инмәй һәм туранан-тура ауыҙға асыла. Гөбөргәйелдәрҙә, киреһенсә, бәләкәйерәк һәм танау менән тәүге бәйләнешен һаҡлай, ә өлкән крокодилдарҙа, ғөмүмән, юҡ[5].
Ҡоштарҙың танауы һөйрәлеүселәрҙең танауына оҡшаш; танау тишектәре суҡыштарының өҫкө өлөшөнөң нигеҙенә яҡыныраҡ урынлашҡан һәм күп кенә төрҙәрендә һаҡлаусы ҡатлам менән ҡапланған. Өс танау ҡабығы булһа еҫ һиҙеү ҡыуышлығы бәләкәй, ҡайһы берҙә һөтимәрҙәр кеүек ҡатмарлы төҙөлөшө менән характерлана;ҡоштарҙа еҫ һиҙеү, ярашлы рәүештә, насар үҫешә. Вомероназаль ағзалары үҙ төрөнә ҡарап йә үҙләштерелмәгән, йә юҡ[5].
Күпселек һөтимәрҙәрҙә танау ҡыуышлығы айырыуса күләмле була, ғәҙәттә баш һөйәгенең дөйөм оҙонлоғоноң яртыһын биләй. Ҡайһы бер таксондарҙың танауы ике тапҡыр ҡыҫҡартылған (атап әйткәндә, приматтарҙа, ярғанаттарҙа, кит һымаҡтарҙа) һәм был хайуандарҙың еҫ һиҙеү һәләте сағыштырмаса көсһөҙ. Һөтимәрҙәрҙең танау ҡыуышлығының артыуы аңҡауҙың үҫеүе менән бәйле, ул ауыҙ ҡыуышлығын бүлә һәм уның элекке өҫкө өлөшөн танау системаһының компонентына әйләндереүгә булышлыҡ иткән. Танау ҡабыҡтары ҡатмарлы, бормалы ҡулса формаларын барлыҡҡа килтерә, улар үпкәгә һауа инер алдынан йылытыуға булышлыҡ итә. Шулай уҡ танау ҡыуышлығы баш һөйәгенең күрше һөйәктәренә лә өҫтәмә ҡыуышлыҡтар барлыҡҡа килтереп киңәйә — өҫтәмә танау ҡыуышлыҡтары[5].
Һөтимәрҙәрҙең вомероназаль ағзалары һөйрәлеүселәргә оҡшаш. Күпселек төрҙәрҙә ул танау ҡыуышлығы төбөндә урынлашҡан һәм йә шунда уҡ асыла (кимереүселәрҙә), йә ауыҙ ҡыуышлығы менән ике канал аша аралаша. Ярғанаттарҙа һәм күп приматтарҙа, шул иҫәптән кешелә лә, ул юҡ[5].
Кеше танауы танау тышына (лат. nasus externus) һәм танау ҡыуышлығына (эске танау) бүләнә.
Танауҙың танау тышы тип аталған, күҙгә күренеп торған өлөшө тамырҙан, арҡанан, өҫтән һәм япраҡтарҙан тора.
Танау тышы һөлдәһе түбәндәгеләрҙән тора:
Тышында танау тишектәрен ҡыҫыу һәм танау ҡанаттарын аҫҡа төшөрөү өсөн тәғәйенләнгән мускулдар урынлашҡан. Танауҙың тышы биттеке һымаҡ тире менән ҡапланһа ла, май биҙҙәренең күп булыу сәбәпле, был урында тире ҡалын һәм әҙ хәрәкәтләнеүсән.
Кешенең танау тышы менән түбәндәге парлы мимика мускулдары бәйле[6][7]:
Кешенең танауының тышы, башҡа һөтимәрҙәрҙән, шул иҫәптән приматтарҙан айырмалы рәүештә, алға табан бара, ә танау тишектәре аҫҡа борола, шуға ла тын алған һауа горизонталь рәүештә артҡа түгел, ә вертикаль рәүештә өҫкә йүнәлә[8]. Танау тишектарендә вибрисса[9] тиган йөндәр үҫә, артығыраҡ үҫеү менән, косметик маҡсаттарҙа, ҡайһы берәүҙәр, кәрәк булмаһа ла, уларҙы ҡырҡа йәки йолка[10][11].
Һауа танау ҡыуышлығында булғанға тиклем тәүҙә уның алдына инә. Рәшәткә һөйәге, күлтер һәм кимерсәктең вертикаль пластинкаһынан барлыҡҡа килгән танау бүлгеләре танау ҡыуышлығын ике өлөшкә бүлә. Тышҡы яҡтан танау симметриялы күренһә лә, күп кешеләрҙең танау бүлкеләре кәкрәйгән. Был еңелсә тайпылыу, баш һөйәге асимметрияһын сағылдырһа ла, норма тип һанала. Физиологик кәкрелекте танау бүлгеләренең йәрәхәтләнеүе, ауырыуҙары йәки үҫеш патологияһы арҡаһында паталогик кәкреклеге менән бутарға ярамай.
Танау ҡыуышлығының анатомияһы ҡатмарлы. Танау ҡыуышлығының дүрт бүлемен билдәләйҙәр: ситке (латераль), эске (медиаль), өҫкө һәм аҫҡы. Танауҙың иң ҡатмарлы төҙөлөшө ситке бүлемендә, ул бер нисә һөйәктән барлыҡҡа килә һәм танау ҡабығын йөрөтә. Һөйәк формаларынан танау һөйәктәренән, өҫкө яңаҡ һөйәгенән, йәш һөйәгенән, рәшәткә һөйәгенән, аҫҡы танау ҡабығы, аңҡау һөйәгенең вертикаль пластинкаһы һәм шына һымаҡ һөйәктең ҡабырға формалы үҫентеһе. Ситке бүлемендә ҡабыҡтар ярҙамында барлыҡҡа килгән өс буйға һуҙылған сығынтылар бар. Шуларҙың иң ҙуры — аҫҡы танау ҡабығы (үҙ аллы һөйәк), ә урта һәм өҫкө ҡабыҡтары — рәшәткә һөйәгенең үҫеүен күрһәтәләр.
Танау бүлгеләре менән танау ҡабығы араһындағы ара танауҙың дөйөм үтеү юлы тип атала. Бәләкәй балаларҙа танау үтеү юлы танау ҡабыҡтары менән сикләнгән. Танауҙың аҫҡы ҡабыҡтары танау ҡыуышлығы төбөнә тоташа. Тап шуның өсөн дә бәләкәй балаларҙа танау ҡыуышлығының лайлалы тышы бер аҙ шешеүе лә танау тын алыуын тулыһынса туҡтатыуға, имеҙеү ғәмәленең боҙолоуына килтерә[12].
Танау ҡыуышлығының ситке өлөштәрендә өс танау ҡабыҡтарының өс танау үтеү юлы бар. Танауҙың аҫҡы үтеү юлы өҫтән танауҙың аҫҡы ҡабығы менән, аҫтан танау ҡыуышлығы төбө менән сикләнгән. Танауҙың аҫҡы үтеү юлында, ҡабыҡтың тышҡы осонан 10 мм алыҫлыҡта, танауҙың йәш канал тишеге бар. Танау япраҡтары, ҙур кимерсәктән тыш, танауҙың йәш каналы берләштерә, уларҙан түбәнге бүлектәр — танау тишектәре (танау тишектәре) барлыҡҡа килә.
Танауҙың күләме һәм формаһы антропологияла кешенең ниндәй расаға ҡарауын, йәшен, затын, шәхсилеген билдәләүсе мөһим күрһәткес булып тора.
Танау формаһы һөйәк нигеҙенең дә, кимерсәктең дә, йомшаҡ туҡымаларҙың да төҙөлөшөнә бәйле. Һөйәк һөлдәһе өҫкө яңаҡ һөйәктәренең һәм танау һөйәктәренең маңлай үҫентеләре ярҙамында барлыҡҡа килә; кимерсәк һөлдәһе бер нисә кимерсәктән тора: танауҙың бүлгеһендәге парһыҙ кимерсәк йомшаҡ танауҙың һөйәкле бүлгеһен тулыландыра; был кимерсәктең аоғы яғы күп осраҡта танауҙың арҡаһының формаһын билдәләй. Ҡабырға бүлемдәрендә һөйәк нигеҙен тулыландырып, ситке кимерсәктәр ята; япраҡтар ҡалынлығында япраҡ кимерсәктәре урынлашҡан, танау япраҡтарында һәм ҡабырға бүлемдәрендә ҙур булмаған, дөрөҫ булмаған формалар өҫтәлмә һәм сәсә кимерсәктәр һалына. Танау формаһы уның айырым элементтарының формаһы менән билдәләнә: күсереү, арҡаһы, япраҡтар, остары һәм танау тишектәре.
Медицина һәм дөйөм әҙәбиәттә, шул иҫәптән нәфис әҙәбиәттә, арҡаһының ҡабырға яғына һәм япраҡтарының формаһына ҡарап танауҙарҙың бер нисә төрө киң таралған[13][14]:
Раса диагностикаһын ҡуйыу өсөн танауҙың абсолют күләме (оҙонлоғо һәм киңлеге) генә түгел, уларҙың бер-береһенә ҡарата процент мөнәсәбәтен күрһәтә. Танау күрһәткесен (индекс) Пол Топинар Бенгалияла булған сағында herbert Hope Risley ярҙамында эшләй.
Танау билгеһе («назион» нөктәһенән оҙонлоғоноң киңлегенә ҡарата процент мөнәсәбәте) төркөмдәр буйынса 40-тан 110-ға тиклем етә, шәхси осраҡта ул тағы ла киңерәк. Танау күрһәткесе өсөн түбәндәге рубрикация алынған:
Лепториния йышыраҡ эскимостарҙа, европа төркөмөндә осрай; киң танаулылыҡ негрҙарға, малайзиялалырға, Африка пигмейҙарында, австралиялыларға, тасманиецтарға хас. Ҡатын-ҡыҙҙарҙың танауҙары ирҙәрҙекенә ҡарағанда бәләкәй, әммә киңерәк була.
Кешелә танауҙың төрлө күләмдәре һәм формалары тарихи эволюцион механизмдар арҡаһында барлыҡҡа килә, Ер7е урынлаштырыу Homo sapiens ваҡытында кешеләрҙе төрлө климат шарттарына яраҡлаштырыу кәрәклеге менән бәйле[15]. Тышҡы танау формаһының әһәмиәте, әммә эске танау формаһы менән бәйле[16], үҙ сиратында, уның аша үткән һауа аэродинамикаһына йоғонто яһап[17],танау функционаллегенә йоғонто яһай.[18].
Антропологик әҙәбиәттә танау билгеһенең климатҡа бәйлелеге билдәләнә: лепториния төрө һалҡын һәм ҡоро климатта, хамэриния — эҫе һәм дымлы климатта таралған. Ысынлап та, танау күрһәткесенең ер шары буйлап таралыу картаһы менән температура һәм дымлылыҡ картаһы араһында һиҙелерлек оҡшашлыҡтар бар.
Күрәһең, антропологик билдәләр барлыҡҡа килеү барышында танауҙың сағыштырма киңлеге ниндәйҙер адаптив әһәмиәткә эйә булған, танау һөйәгенең кешенең йөҙө төҙөлөшөндә ныҡ ҡалҡып тороуы уны башҡа приматтарҙан айырып, түбәндәге функцияларҙы башҡара:
Танауҙың тышының ҙурлығы һәм ныҡ ҡалҡып тороуо сағыштырмаса бейек урындарҙа билдәле бер ҡиммәткә эйә булыуы ихтимал, сөнки һауаның ҡайһы бер һирәк осрауы танауҙың асылыуының ҙур майҙанын талап итә, ә түбән температура йылыныу камераһы булараҡ танау инеү урынының күләмен арттырыуҙы хуп күрә.
Кешенең һиҙеү системаһы рецептор күҙәнәктәренән тора, улар — цилиялы керпекле биполяр күҙәнәктәр һәм миелинизацияланмаған аксондар. Рецептор аксондары баш һөйәге нигеҙенә үтеп итеп һәм һиҙеү тамырына ингән нервыны барлыҡҡа килтергән. Һиҙеү күҙәнәктәре даими яңыртыла һәм 2 ай самаһы йәшәй[19].
Лайлаға еҫле матдәләр эләкһә, был матдәләр ҡыҫҡа ваҡытҡа һиҙеү рецепторы булмаған аҡһымдар менән бәйләнә. Һиҙеү рецепторы керпектәргә барып етеп, матдәләр молекулалары уларҙа урынлашҡан һиҙеү рецептор аҡһымы менән үҙ-ара тәьҫир итешә, улар ГТФ-бәйләүсе аҡһым (G-аҡһым) әүҙемләштерә, ә был үҙ сиратында аденилатциклаз ферментын әүҙемләштерә, ул цАМФ-ты синтезлай. Рецептор күҙәнәктәре плазма мембранаһында цАМФ-тың цитоплазма концентрацияһы артыу менән натрий каналдары асыла. Һөҙөмтәлә деполяризация рецепторы потенциалы барлыҡҡа килә, ул рецептор аксонында импульслы разрядҡа килтерә[19].
Һәр рецептор күҙәнәге үҙенә генә хас еҫле матдәләр спектрына физиологик тулҡынланыу менән яуап бирә ала. Был киң спектр күҙәнәктәргә еҫле матдәләр молекулаларының миллионлаған төрлө арауыҡ конфигурацияларына яуап бирергә мөмкинлек бирә. Һуңғы ваҡытҡа тиклем бер рецепторҙың һайланмалығы түбән булыуы унда һиҙеү рецептор аҡһымдарының күп төрҙәре булыуы менән бәйле тип иҫәпләнелә, әммә һуңғы ваҡытта асыҡланыуынса, һәр һиҙеү күҙәнәгендә мембрана рецептор аҡһымының бер генә төрө бар, ул төрлө арауыҡ конфигурацияларының еҫле молекулаларын бәйләй ала. Был еҫ тураһында мәғлүмәтте тапшырыуҙы һәм эшкәртеүҙе күпкә ябайлаштыра. Һәр рецепторҙа бер генә һиҙеү аҡһымы булыуы һәр һиҙеү күҙәнәгенең йөҙләгән һиҙеү аҡһым гендарының береһен генә сағылдырыуы һәм был ген эсендә тик әсәлек йәки атай аллелияһы ғына сағылыш табыуы менән бәйле. Ҡайһы бер еҫтәрҙе ҡабул итеү сигендәге айырма, моғайын, һиҙеү рецептор аҡһым генының сағылыш механизмдарындағы функциональ айырмаларға бәйле булыуы ихтимал[19].
Һиҙеү эпителийы өҫтөнән электр ҡеүәтенең дөйөм күләме теркәлә, уны электроольфактограмма тип атайҙар. Бер нисә секундҡа һуҙылған һәм 10 мВ-ҡа тиклем амплитудалы бер фазалы кире тулҡын булып тора. Электроольфактограммала йыш ҡына төп кире тулҡын алдынан потенциалдың бер аҙ ыңғай тайпылыуын күрергә мөмкин. Тәьҫир итеү оҙайлығы етерлек булғанда, уны туҡтатыуҙа ҙур кире тулҡын теркәлә[19].
Стимулдың сифатына һәм көсөргәнешлегенә ҡарап, яңғыҙ рецепторҙар импульстарҙың йышлығын арттырыу юлы өсөн яуап бирә. Был бойондороҡлолоҡ тикшеренеүҙәр барышында микроэлектродтар ярҙамында асыҡланған. Һәр һиҙеү рецепторы күп кенә еҫле матдәләргә яуап бирә һәм уларҙың ҡайһы берҙәренә «өҫтөнлөк» бирә. Ғалимдар рецепторҙарҙың был үҙенсәлектәре еҫтәрҙе кодлауға һәм уларҙы һиҙеү сенсор системаһы үҙәктәрендә идентификациялауға нигеҙләнергә мөмкин тигән фекерҙә. Еҫ һиҙеүсе бүлбеләр электрофизиологик тикшеренеүҙәре күрһәтеүенсә, төрлө еҫтәр булғанда еҫ һиҙеүсе бүлбегә ныҡ тәьҫирләнеү һәм ҡамасаулаған урындарында арауыҡ мозаикаһы үҙгәрә. Бәлки, был һиҙеү мәғлүмәтен кодлау ысулылыр.
[19].
Таламуста афферент ептәр ҡуҙғалмай һәм ҙур мейенең ҡапма-ҡаршы яғына сыҡмай, ә еҫ һиҙеүсе бүлбелә сыҡҡан һиҙеү тракты маңлайҙың төрлө өлөштәренә йүнәлтелгән бер нисә бәйләмәнән тора. Еҫ һиҙеүсе бүлбеләренең мейе өлөштәре менән бәйләнеше бер нисә күсереү аша башҡарыла, ә еҫте асыҡлау өсөн һиҙеү мейеһенең байтаҡ үҙәктәренең булыуы кәрәкмәй. Шуның өсөн һиҙеү тракты проекцияһын күҙаллаған нервы үҙәктәренең күбеһен һиҙеү сенсор системаһының башҡа сенсорлы системалар менән бәйләнешен тәьмин итеүсе ассоциатив үҙәктәр тип ҡарарға мөмкин. Ошо бәйләнеш нигеҙендә тәртиптең бер нисә ҡатмарлы формаһын ойоштороу тәьмин ителә. — аҙыҡ, яҡлаусы, енси һәм башҡалар.
Кешенең һиҙеү системаһының һиҙгерлеге бик юғары, сөнки бер һиҙеү рецепторын еҫле матдәнең бер молекулаһы ҡуҙғата ала, ә аҙ һанлы рецепторҙарҙы ҡуҙғатыуы кеше һиҙгерлеге барлыҡҡа килеүенә килтерә. Матдәләрҙең көсөргәнешлелеген айырыу сиген кешеләр эттәр сигенән күпкә кәмерәк тип баһалай, был күрһәткестәр 3-6 тапҡырға күберәк. Һиҙеү системаһындағы адаптация һауа ағымының һиҙеү эпителийы өҫтөнән тиҙлегенә һәм еҫле матдәнең концентрацияһына бәйле.
Кешеләрҙең танауы ҡайһы бер эмоциональ торошоноң мимика сағылышында ҙур роль уйнай[20].
Рус телендә танау менән бәйле әйтемдәр күп, ҡайһы берҙәре билдәле:
Әҙәби әҫәрҙәр, музыка һәм кино:
Танау ауырыуҙарының түбәндәге төрҙәре бар:
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.