From Wikipedia, the free encyclopedia
Коканд походтары (1852,1853) — 1846—1876 йылдарҙа Рәсәй Коканд ханлығын яулап алған саҡта урыҫ ғәскәрҙәре экспедициялары. Походтарҙа Айырым Ырымбур корпусы һәм Себер казак ғәскәре ҡатнаша.
 | Был мәҡәләне әлеге ваҡытта ҡатнашыусы Тутыйғош мөхәррирләй. |
| Аҡмәсетте яулап алыу | |||
| Төп конфликт: Рус-Коканд һуғышы | |||
.jpg) Һырдаръяның һул ярынан Аҡмәсет ҡәлғәһе күренеше. (Русский художественный листок, № 8, 1856, рәссам Тимм В.Ф.) | |||
| Дата |
3 июль—28 июль 1853 йыл (иҫке стиль буйынса) | ||
|---|---|---|---|
| Урыны | |||
| Нәтижә |
Рус армияһы тарафынан ҡәлғәне яулау | ||
| Ҡаршы тороусылар | |||
|
| |||
| Командирҙар | |||
| |||
| Ҡаршы тороусы көстәр | |||
| |||
| Юғалтыуҙар | |||
| |||
|
| |||
Аҡмәсет ҡалаһын яулап алыу — походтың башланғыс этабындағы ҙур бәрелеш, уның барышында урыҫ армияһының генерал Перовский етәкселегендәге отряд Һырдаръя йылғаһы буйында Аҡмәсет (хәҙер Ҡыҙылурҙа) ҡалаһы өҫтөнән контроль урынлаштыра. Перовский отрядының составына 3 башҡорт йөҙлөгө инә (3 обер-офицер, 6 зауряд-чиновник, 23 унтер-офицер, 295 рядовой) һәм бесән сабыу командаһы (штаб-офицер, 10 унтер-офицер, 417 башҡорт).
XIX быуаттың беренсе яртыһында Коканд халҡының хәрби экспансияһы һөҙөмтәһендә хәҙерге Ҡаҙағстандың көньяҡ райондары Коканд ханлығы составына инә. XIX быуат башында коканд халҡы яңы яулап алған райондарҙы нығытыу өсөн ҡәлғәләрҙең төньяҡ тармағын төҙөү башлана, унда Аҡмәсет, Әүлиә-Ата, Мерки, Созаҡ, Салдыбар, Шеш Түбә, Токмок, Бишкәк кеүек нығытмалар инә[5].
Акмәсет ҡәлғәһе Һырдаръяның һул ярында Коканд ханлығы хакимы Ғүмәр хан тарафынан 1817 йыл тирәһендә Ҡаҙаҡ далаларында форпост һәм һөжүмдәр өсөн терәк пункты булараҡ нигеҙләнә, ә бер йылдан йылғаның уң ярына күсерелә. Ҡәлғә Рәсәй сиктәренә баҫып ингән талаусыларҙы ҡурсалаған[6]. Каруан маршруттары — Ташкент, Бохара һәм Хиуанан Атбаҫар аша Көнбайыш Себергә тиклем, Турғай аша Троицк һәм Ырымбурға тиклем ҡаруан юлдары киҫешкән урында төҙөлә һәм ҙур стратегик әһәмиәткә эйә була, Урта Азияға Арал диңгеҙе янында барлыҡ маршруттарҙы бикләп ҡуя һәм Урта Азия халыҡтары тарафынан тейелгеһеҙ тип һанала.
Рәсәй ғәҙәттәгесә сик буйы һуғышын дауам итә, Ырымбур һәм Себер яғынан далаға дружина артынан дружина ебәрә, талаусылар бандаларын эҙәрлекләй һәм улар артынан төпкә, Азияға, үтеп инә[6]. 1847 йылда Һырдаръяның түбәнге ағымында урыҫтар Райым нығытмаһын төҙөй һәм көньяҡ йүнәлештә хәрәкәт итә башлай. Уларҙың артабан алға китеүенә һәм йылғаның үрге ағымының үҫешенә төп ҡаршылыҡ булып Аҡмәсет ҡәлғәһе тора.
1851 йылдың мартында Ырымбур хәрби губернаторы В. А. Обручев императорға мөрәжәғәт итә һәм Коканд ҡәлғәһе Аҡмәсетте баҫып алыу кәрәклеген дәлилләй, шулай уҡ киләсәктә Хиуаға яңы поход ойоштороу тураһында хәбәр итә[7]. 1850-се йылдарҙа кокандлылар империя территорияларында малды тартып алғанға һәм урындағы ҡаҙаҡ халҡын ауыр йөкләмәләр менән йонсотҡанға күрә, Себер һыҙатын Ырымбур һыҙаты менән тоташтырыу һәм Коканд халҡының был ерҙәрҙәге йоғонтоһон бөтөрөү маҡсатында Аҡмәсетте тартып алырға ҡарар ителә[2].
Әммә шул уҡ 1851 йылда Обручев вазифаһын ҡалдыра һәм Ырымбур крайы етәкселеге ҡабаттан В. Л. Перовский ҡулына күсә. Ул Аҡмәсетте баҫып алыу идеяһын хуплай һәм ҙур поход ойоштороу өсөн көстәр йыя башлай. Бынан тыш, император Николай I-гә мөрәжәғәт иткән докладында Перовский Һырдаръяның ике ярында ла Коканд һәм Хиуа ҡәлғәләрен юҡ итеүҙе талап итә[7].
Коканд ханлығында күсмә ҡыпсаҡтар һәм ултыраҡ һарттар араһындағы даими рәүештә быҫҡып ятҡан ыҙғыш 1852 йылда ысын һуғышҡа әйләнә. 1852 йылдың октябрендә Былҡыллам трактында «ҡыпсаҡ партияһы» лидеры Мосолманҡол һәм Мәллебәк хандың өлкән ағаһы араһында алыш була. Алыш бик шау-шыулы була, ике яҡ та беренсе бәрелештән һуң сигенә, әммә ахыр сиктә еңеү хөкүмәт ғәскәрҙәрендә ҡала. Кокандтың үҙендә һарттар ҡыпсаҡтарҙың ҡот осҡос ҡырылыуын ойоштора. Бындай аяуһыҙлыҡтар, әлбиттә, Коканд халҡының нығыныуына булышлыҡ итмәй һәм дәүләттең тышҡы хәлен көсһөҙләндерә.
Бөйөк державалар араһындағы киҫкенләшкән мөнәсәбәттәр ашығырға мәжбүр итә. Бынан тыш, Ырымбурҙа булған Хиуа илсеһе Перовский менән һөйләшеүҙәр алып барғанда, хан Һырдаръя районындағы мөлкәтен төрөк солтанына йәки инглиздарға биреү менән янай. Шул уҡ ваҡытта илсе был мәсьәлә буйынса фекер алышыу өсөн 1851 йылда Тәһранда «солтан исеменән күренекле төрөк» булған Хиуа абруйлы кешеһе ебәрелеүе тураһында әйтеп һала. Шул уҡ ваҡытта Хиуа Кокандҡа бер ниндәй ҙә ярҙам күрһәтергә йыйынмай, ғөмүмән, уны һанламай[7].
1852 йылдың яҙында Аҡмәсет коменданты Яҡуб бей командованиеһы аҫтындағы мең ярымлыҡ ғәскәр урыҫ биләмәләренә баҫып инә, әммә ваҡытында тотола һәм ҡаҙаҡтарҙан таланған эре мөгөҙлө малдарҙы ташлап, урыҫ отрядынан ҡаса. Бынан һуң коканд Аҡмәсетен яуламайынса, тик обороналау ғәмәлдәре менән генә мәсьәләне хәл итеп булмаясағы асыҡлана[1]. Ошо маҡсат менән Айырым Ырымбур корпусы генерал-адъютанты Перовский корпус обер-квартирмейстер Бларамбергка Аральскиға юлланырға һәм унда отряд ойоштороп, көтмәгәндә Аҡ мәсетте баҫып алырға һәм емерергә ҡуша. 470 кешелек отряд ҡәлғәһенең тышҡы ҡоймаһын биләүгә өлгәшә, әммә циталелдең үҙен яулай алмай — штурмлау баҫҡыстары ҡыҫҡа булып сыға[7]. 20 кеше үлтерелә, 52 кеше яралана, ошо юғалтыуҙарҙан һуң отряд сигенергә мәжбүр була. һәм яралана юғалтып, сигенергә отряды. Кире ҡайтыу юлында Коканд халҡы ташлап киткән өс нығытма емерелә: Ҡумыш-Ҡурған, Чим-Ҡурған һәм Ҡош-урған.
Аҡмәсет ҡәлғәһе бик ҙур күләмле уйпат урында урынлашҡан һәм һәр яҡтан ҡыуаҡтар һәм ҡамыштар менән уратып алынған. Был урынды Бәкәле Ҡога тип йөрөткәндәр һәм ташҡын ваҡытында ул Һырдаръя һыуҙары менән тулылана.
Аҡмәсеттең нығытмалары, урта быуат ҡалаларындағы кеүек үк, ике линияны барлыҡҡа килтергән: тышҡы һәм ҡәлғәнең үҙен,ҡәлғә һыу тултырылған соҡор менән уратылған, ҡәлғәнең диуарҙары балсыҡ ҡатыш, уларҙың бейеклеге 9 метр тәшкил итә. Эске диуарҙар тышҡы диуарҙарҙан бейегерәк итеп төҙөлә. Ҡәлгәләр төҙөү өсөн Урта Азияла һәм Ҡаҙағстандың көньяғында киң таралған балсыҡлы тупраҡ ҡулланыла, сөнки ул яҡшы һығылмалылыҡҡа эйә[5]. 15 йылдан һуң Төркөстан походтарында ҡатнашҡан А. Н. Куропаткиндың хәтирәләре буйынса, «ул ваҡыттағы артиллерия әҙерлеге ҡалын Азия диуарҙарында ҙур тишектәр эшләй алмай». Шулай уҡ ҡаланы Һырдаръя ҡылымыҡтары хеҙмәтләндерә. Ҡәлғә эсендә сөсө һыулы өс ҡоҙоҡ, ике мәсет, мәҙрәсә һәм 50-гә яҡын балсыҡтан эшләнгән йорттар булған.
Гарнизонда 3 орудие һәм 300 яугир иҫәптә торған[7]
Отряд составына 4-се Ырымбур линияһы батальонының өс ротаһы,Урал казак ғәскәренән биш ярым йөҙлөкЫрымбур казак ғәскәренән ике йөҙлөк һәм башҡорт-мещеряк ғәскәренән 5 йөҙлөк, шулай уҡ 36 орудие хеҙмәтсеһе (юлда осраған нығытмаларҙан алынған), команда һәм сапер командаһы инә. Диңгеҙ ведомствоһынан — 40 хәрби-диңгеҙ көсөндәге «Перовский» тимер пароходы, уның командиры капитан-лейтенинт Алексей Иванович Бутаков була.
Отрядта 2168 хәрби хеҙмәткәр, шул иҫәптән 89 офицер һәм чиновник (3 генерал, 12 штаб хеҙмәткәре, 50 обер-офицер, 10 зауряд-офицер, 14 төрлө ведомстволар чиновниктары), 12 орудие һәм 5 миномет, шулай уҡ разведчиктар һәм йөк ташыусылар булып хеҙмәт иткән 500 ҡаҙаҡ ирекмәндәре була (һылт). Башҡа мәғлүмәттәр буйынса, отряд һәм һалдаттарҙың һәм офицерҙарҙың һаны 2350-гә һәм ҡаҙаҡтарҙың һаны 500-гә етә[7].
Киләһе 1853 йылда, Бларамбергтың һөжүмен киңерәк масштабта ҡабатларға ҡарар ителә. Экспедиция башында Ырымбур корпусы командующийы генерал-адъютант Перовский тора, ҡамау эштәре менән етәкселек итеү генерал-майор С. А. Хрулевҡа йөкмәтелә, уны Санкт-Петербургтан махсус рәүештә император был операцияға ебәрә. 1853 йылдың 6 майында Ырымбурҙан Перовский етәкселегендәге отрядтың беренсе колоннаһы сыға.
18 көн эсендә 16 кисеүҙә 410 км үтеп, Перовский отрядының баш эшелондары дошман ҡәлғәһенә 1853 йылдың 3 июлендә (иҫке стиль буйынса) килеп етә. Һуңғы эшелондар ике көндән һуң тартыла. 8 июлгә ҡараған төнгә ҡамауҙа ҡалғандар биш батарея төҙөй. Ҡамау эштәре тамамланыу менән тиерлек урыҫтар менән ҡәлғә араһында атыш башлана, коканд халҡы диуарҙарҙан ҡулдан эшләнгән гранаталар ташлай. Отряд пушкаларҙан һәм минометтарҙан 160-ҡа яҡын снаряд һәм 40 ракета ата. Әммә артиллерия уты һөҙөмтәһеҙ була: урыҫ снарядтары ҡалынлығы 8 метрҙан артыҡ булған ҡәлғә диуарҙарына үтеп инмәй, ә ҡамауҙа ҡалғандар мылтыҡтарҙан ярайһы уҡ теүәл ут менән яуап бирә. 11 июлдә ҡамаусылар артиллерия уты менән көнсығыш манараһын емереүгә өлгәшәләр. Был уңыштан һуң был урында бөтә 12 орудие туплана, улар ҡәлғә диуарҙарында ҙур уйым яһай. Өлгәшелгән уңыштан файҙаланып булмай — һөжүм шунда уҡ башланмай, ә 13 июлгә ҡараған төндә коканд халҡы уйымды ҡаплап ҡуя.
Ҡәлғәгә апроштар килтерергә һәм башняларҙың береһе аҫтына мина һалырға ҡарар ителә[6]. 28 июлгә ҡараған төндә (яңы стиль буйынса 10 август), ҡамау башланғандан һуң 25 көн үткәс, дөйөм штурм тәғәйенләнә. Был ваҡытта штаб капитаны Орловский Николай Осипович етәкселегендә Лейб-гвардия сапер батальонының сапер командаһы (23 кеше) айырыуса ҙур батырлыҡ күрһәтә. Эш ауыр була, сөнки ҡаҙыныу эштәре һуғарыу каналдары киҫелгән урында алып барыла, шуға күрә ҡәлғә соҡорона барып етеү өсөн 21 көн ваҡыт талап ителә. Гарнизон ҡамауҙы ҡатмарлаштырырға тырыша, әммә көнө-төнө арымай-талмай эшләгән саперҙар соҡор аша ябыҡ үткәүел ҡаҙып, шахта камераһы төҙөй һәм стенаны шартлата (40 фунт дары һалына). Әммә ҡамауҙа ҡалыусылар атаканы кире ҡағалар, тик өсөнсө һөжүмдән һуң ҡамаусылар ҡәлғә эсеннә ут асыуға өлгәшәләр (һылт.) Коканд халҡы шулай уҡ урыҫтар раншеяларына мина һалырға маташалар. әммә Хрулев саперҙары алдараҡ өлгөрә[6]. Пехота һәм аттан төшкән казактар ҡәлғә диуарҙарын һәм башняларын биләй, ә бер сәғәттән һуң, 4:30 сәғәттә, ҡәлғә яулап алына. Аҡмәсет коменданты Мөхәммәт-Вәли бәрелештәрҙә һәләк була. Хрулев был эш өсөн генерал-лейтенант дәрәжәһенә күтәрелә һәм йыл ярымдан Севастополдәге Камчатка люнетында оборона менән етәкселек итә[6].
Ташкенттағы яңы бәкләрбәк Шодман-хужа 1853 йылдың август уртаһында Аҡ мәсет ҡәлғәһен тартып алыу маҡсатында поход ойоштора. Уның армияһы 7000 кеше тәшкил итә.
Уларға ҡаршы Аҡ мәсеттән ғәскәри старшина Бородин етәкселегендәге отряд сыға. Отряд 150 Урал казагынан, 120 пехота һалдатынан тора. 24 августа Һырдаръя ярында алыш башлана. Көн дауамында кокандлылар күп тапҡыр урыҫтарға ҡаршы һөжүм итә, әммә урыҫтарҙың һаны күпкә ҡайтышыраҡ булыуға ҡарамаҫтан, был һөжүмдәр уңышһыҙлыҡҡа тарый. Икенсе көндө Шодман-Хужа ғәскәре менән сигенә.
1853 йылдың 14 декабрендә 12 000 башлыса атлыларҙан торған халыҡ[6] 17 баҡыр орудие менән фортҡа яҡынлаша, был ваҡытта унда 14 орудиелы һәм 5 минометлы 1055 гарнизонсы була. Ҡәлғә әле нығытылмағанға күрә ҡамауҙы тота алмаҫы билдәле була, шуға күрә форт коменданты подполковник М. В. Огарев сабауыл яһарға хәл итә. 18 декабрҙә таңдан 450 кеше капитан Шкупь етәкселегендә форттан сыға, уларҙың 4 орудие һәм 2 ракета станогы була. Команда йәшерен рәүештә һөжүмселәргә яҡынлаша һәм пушкаларҙан ут аса[6].
Кокандлылар отрядтың аҙ һанлы булыуын күргәс, үҙ өҫтөнлөгө менән файҙаланырға ҡарар итәләр һәм флангтарҙан тылға инергә һәм отрядты форттан айырып алырға маташалар. Тылға инеү менән мауығып, кокандлылар үҙ позицияларын хәүеф аҫтына ҡуялар. Шкупь кисекмәҫтән әлеге хатаны үҙ файҙаһына ауҙара: позицияла барыһы 3 взвод (110 кеше) һәм 100 казакты ҡалдырып, ҡалған 6 взвод (230 кешегә тиклем) менән һәм бер йөҙлөк менән алға ынтыла һәм дошман лагерын һәм унда булған 17 орудиены яулап ала. Шул уҡ ваҡытта 1 орудиелы 80 ир-егеттең һәр береһе ике бәләкәй хәрби осош взводтарға ярҙамға килә, улар урап үтеүсе кокандарҙың тылына бәреп инә.Ошо уҡ ваҡытта позицияла ҡалдырылған взводтарға ярҙамға өҫтәмә көс ебәрелә. Кокандлылар бик ҙур юғалтыуҙар кисерә: 2000 кеше һәләк була һәм яралана, 7 байраҡ. 17 орудие һәм 130 бот дары тартып алына. Урыҫтар 18 кеше юғалта һәм 49 кеше яралана. Подполковник Огарев был уңышы өсөн генерал-майор дәрәжәһенә күтәрелә һәм 4-се дәрәжә Изге Георгий орденына лайыҡ була.
Кавалериянан генерал Перовский Коканд ҡәлғәләрен яулап алған өсөн императорҙан Рәхмәт рескрипты ала, шулай уҡ Аҡ мәсет ҡәлғәһенең исеме Перовский форты тип үҙгәртелә. Аҡмәсетте алыу Перовскийға Европала киң билдәлелек килтерә, ә Рәсәй өсөн әлеге ҡәлғә эске Азияла уның ғәскәрҙәре баҫып алған беренсе ҡала була.
Яңы линиялар Урта Азияла Рәсәй империяһының берҙәм хәрби-оборона нығытмалары системаһын булдырыуҙы тамамлай. Һырдаръя һыҙаты Ырымбур һыҙатының туранан-тура дауамы булып тора, ул Арал диңгеҙенән Уралдың түбәнге ағымына тиклем нығытмалар кордоны менән тоташа. Яңы Коканд көнбайыш һәм көнсығыш хәрби дистанциялар сылбырын бикләй. 1853 йылдың октябрендә Рәсәй Ҡырым һуғышына инә, һәм күпмелер ваҡыт урта Азияла һөжүм хәрәкәте туҡтатыла, әммә 1867 йылда Урта Азияла батша ғәскәрҙәре баҫып алған территориялар нигеҙендә Төркөстан генерал-губернаторлығы ойошторола.
Хәрби өлкәлә урыҫ командованиеһының дошманға ҡарата еңел-елпе ҡарашты еңеүе, һис шикһеҙ, ҙур ҡаҙаныш булып тора. Аҡ мәсетте ҡамау хәрби сәнғәттең бөтә ҡағиҙәләре буйынса, инженер ҡоролмалары (апроша, мантелеттар, тупраҡ өйөмө һәм башҡалар) һәм ярайһы уҡ күп артиллерия ҡулланып башҡарыла. Ялан алыштарында рус һалдаттарының тәртиплелеге һәм айырыуса ут ҡеүәтендәге әҙерлеге оҫта ҡулланыла.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
