From Wikipedia, the free encyclopedia
Алтынкүл, йәки Теле́цкое о́зеро[3][4][5][6], или Теле́цкое о́зеро[7][8][9] (көн. алт. Алтын Кӧл[10], ҡаҙ. Алтынкөл, монг. Алтын нуур[11], икеһе лә Алтын күлтип тәржемә ителә)[12]) — Алтай тауҙарының төньяҡ-көнсығышындағы күл[13](Рәсәй Федерацияһының Алтай Республикаһындағы Турочак һәм Улаган райондарында[1]). «Алтайҙың алтын тауҙары» комплекслы объекты составында ЮНЕСКО-ның бөтә донъя мәҙәни һәм тәбиғи мираҫы исемлегенә инә. Алтайҙың туризм һәм ял итеү үҙәктәренең береһе. Диңгеҙ кимәленән бейеклеге — 434 м[1].
Озеро | ||
Алтынкүл (Телецкое) | ||
---|---|---|
южноалт. Алтын Кӧл | ||
Күлдең Йәйләү ауылы янындағы күренеше | ||
Морфометрия | ||
Абсолют бейеклеге | 434[1] м | |
Үлсәме | 77,8[1] × от 0,6 до 5,2[1] км | |
Майҙаны | 223[2] км² | |
Күләме | 40[1] км³ | |
Яр һыҙаты | 188,6237[1] км | |
Иң тәрән урыны | 325[1] м | |
Уртаса тәрәнләк | 174[1] м | |
Гидрология | ||
Минераллығы | ультрасөсө[1] | |
Үтә күренеүсәнлеге | әҙерәк 14[1] м | |
Бассейн | ||
Площадь бассейна | 19 500[2] км² | |
Впадающая река | Чулышман | |
Вытекающая река | Бей | |
Водная система | Бей → Обь → Кара диңгеҙе | |
Урынлашыуы | ||
51°31′45″ с. ш. 87°42′53″ в. д.HGЯO | ||
Ил | ||
РФ субъекты | Алтай Республикаһы | |
[[административ бүленеше Рәсәй|Районы]] | Турочак районы, Улаган районы | |
Идентификаторы | ||
Код в ГВР: 13010100111115100000030 | ||
Регистрационный номер в ГКГН: 0154620 | ||
Ҡурсаулыҡ зонаһы | ||
Алтынкүл (Телецкое озеро)[1] | ||
Категория МСОП | III (Тәбиғәт ҡомартҡыһы) | |
Профиль | геологик, геоморфологик, биологик, рекреацион | |
Майҙаны | 11 152,1 га | |
Ойошторолған ваҡыты | 16 февраль 1996 йыл | |
Алтынкүл Викимилектә |
Урыҫ телендә күл XVI быуаттан Телецкое (Телесское, Тележское) тигән атама аша билдәле, ул, үҙ сиратында, түләс (тёлёс), түләстәр — шул күл буйында йәшәгән алтайҙар ырыу-ҡәбилә төркөмдәренең береһенең атамаһы менән бәйле[14] (ғилми әҙәбиәттә түләс атамаһы телеуттар тигән атаманан килеп сыҡҡан тигән хаталы фекер йәшәй). Алтай крайҙы өйрәнеүсеһе Тигрий Георгиевич Дулькейт 1633 йылда бында килеп еткән казактар отряды башлығы Пётр Собанский күлгә урыҫ атамаһын биргән ти[15]. Урында йәшәүсе халыҡтар боронғо замандарҙан күлде Алтын-Кёль (Алтын-Коль, Алтынколь, Алтын-Куль[16], Алтынкүл)[12][17], ә күршелә ятҡан тауҙы Алтын-ту, Алтынтау тип йөрөткән, алтын — «алтын», күл — «күл», ту — «тау», йәғни Алтынкүл — «алтын күл» («золотое озеро»)[14]. Күл буйында йәшәүсе тубалар уны Ячаварай — «Алмаз скипетры» тип атаған[18]. Монголдар күлде Алтан-нуур йәки Алтын-Нор, ҡытай географияһында ул Алтай йәки Артай булараҡ билдәле[19].
Ғалимдар һыу ятҡылығын өйрәнеүҙе башлағанда уның килеп сығышы тураһында берҙәм фекергә килә алмай. Оҙаҡ ваҡыт дауамында күл үҙәненең килеп сығышы тураһында ике: тектоник һәм боҙлоҡ тигән фараз йәшәгән. 1965 йылда Яйлю (Йәйләү) ҡасабаһында Телецк күл станцияһы асылғандан һуң райондың географияһын, геологияһын һәм геофизикаһын ентекләберәк өйрәнеү башлана. Һуңғы мәғлүмәттәр буйынса, Таулы Алтай һәм Көнбайыш Саян сигендә урынлашҡан Алтынкүл (Телецкое) уйпатлығы ике тау системаһының боронғо һәм йәш геологик структуралары менән бәйле. Күлдең максималь тәрәнлеге, төрлө мәғлүмәттәр буйынса, 323—325 метр тәшкил итә, уртаса тәрәнлеге — 181 метр. Күлдең майҙаны 223 квадрат км, күлдең оҙонлоғо 78,6 км һәм уртаса киңлеге 2,89 км (максималь киңлеге 5,2 км) Телецк күлендәге сөсө һыу күләме 41,06 куб километр тәшкил итә[20].
Алтынкүлдең тектоник килеп сығышы тураһындағы гипотеза раҫлана. Алынған һөҙөмтәләрҙе моделдәштереү күл уйпатлығы ике этапта барлыҡҡа килеүен анализларға мөмкинлек бирә. Ғалимдар төбәктең төп һынылыш зоналары әүҙемләшеүе һөҙөмтәһендә күлдең көньяҡ өлөшө барлыҡҡа килгән беренсе этабын иртә сирек осорға ҡарата. Һуңғы плейстоцен-голоцен осоронда күл бассейнының һуҙылыуын һәм төньяҡ өлөшөн формалаштырыуын тәьмин итеүсе геодинамик шарттар барлыҡҡа килә. Бының өсөн 1 миллион йылдан кәмерәк ваҡыт китә, был, геологик үлсәмдәр буйынса, һыу ятҡылығының бик йәш йәше менән тап килә. Мәҫәлән, Байкалдың йәше яҡынса 20 миллион йыл[20][21].
Күл төбөндә, меридиональ һәм киңлек өлөштәренең тоташҡан урынында, ғалимдар күл төбөнән 211 метр бейеклеккә күтәрелгән һыу аҫты һырттарын таба[22][23].
Күлдең боҙлоҡтан барлыҡҡа килеүе тураһындағы Гипотеза раҫланмай[24].
Күлде төньяҡтан бейек булмаған Торот һырты, ә көнбайыштан һәм көньяҡ-көнбайыштан абсолют бейеклеге 2000—2500 м булған Алтынту, Сумультинский һәм Иолго һырттары сикләй. Көнсығышта Корбу һәм Абакан һырттары ята, көньяҡтан күлгә киң Чулышман ҡалҡыулығы сиге тоташа. Был һырттарҙың бөтәһендә лә киң тәбиғи һыуайырғыс баҫҡыстар бүленгеләнгән пенеплендар бар, улар күлдең киҫелеше өҫтөнән йөҙҙәрсә метр текә, йыш ҡына — текә, һөҙәк, улар буйлап күлгә күп һанлы шарлауыҡтар ҡоя. Алтынкүл (Телецкое) Рәсәйҙә иң тәрән күлдәр араһында алтынсы урынды биләй. Төньяҡ өлөшө киңлек; көньяҡ, 90 градусҡа тиерлек боролоп, — меридиональ йүнәлешендә һуҙылған[20].
Күлгә яҡынса 70 йылға һәм 150 ваҡытлыса һыу ағымы ҡоя, өҫтәүенә бөтә һыуҙың 70%-ын көньяҡтан ҡойоусы Чулышман йылғаһы бирә. Чулышман дельтаһында күлдең иң ҙур утрауы — Камаин урынлашҡан. Үҙ һыуҙарын Бей йылғаһына (98 % һыу ағымы) биреп, күл күпселектә Обь йылғаһын туҡландыра. Алтынкүлдең (Телецкое) ярҙары бөтә ерҙә лә тиерлек текә һәм ҡаялы, тарлауыҡтар менән киҫелгән, матур бухталары бар. Күлдә йәшәгән балыҡтар өсөн тәбиғи ыуылдырыҡ сәсеү урыны булған ике ҙур, Камга һәм Кыга ҡултыҡтары бар; төньяҡта һәм көньяҡта күл киң плёстар менән тамамлана[22].
Алтынкүл (Телецкое) үҙәнендә климат континенталь; өҫтәүенә, ҡапма-ҡаршы яҡтарҙа климат характеристикалары бер-береһенән ныҡ айырыла. Мәҫәлән, Телецк күленең көньяҡ өлөшөндә уртаса 4-6 градусҡа йылыраҡ[25]; бынан тыш төньяҡ өлөшөндә, көньяҡҡа ҡарағанда (450—500 мм), ике тапҡырға күберәк яуым-төшөм (1000 мм тиклем) яуа[26].
Ҡышҡыһын Алтынкүлдең киңлек өлөшө (Артыбаштан Ажи моронона тиклем, тар һәм вағыраҡ) боҙ менән ҡаплана, ә меридиональ, тәрән, һирәк, уртаса өс йылға бер тапҡыр, туңа. Алтынкүлдә боҙ бик үтә күренмәле, яр буйында 5-6 метр тәрәнлектә төбө асыҡ күренә[27].
Күл өсөн яҙғы һәм көҙгө осорҙа көслө тулҡынланыу тыуҙырған ел һәм көслө һыу ағымы хас, был иһә навигацияны һәм ярға йөҙөү сараларынан төшөүе мөмкин булмаҫлыҡ итә. «Аҫҡы ел» («Низовка») — Артыбаш яғынан киңлек йүнәлешендә иҫкән ел. «Үрге ел» («Верховка») — Чулышман тамағы яғынан меридиональ йүнәлештә иҫкән ел. Бынан тыш, төндә күлдең төп акваторияһына сыҡҡан ян—яҡ тарлауыҡтарҙан һәм ҡултыҡтарҙан төнгө тау елдәре — тандар иҫә. Улар араһында иң билдәлеләре — «Клык» (Яйлю янында), «Камга», «Кокши» («Көпшә»), «Кыга», «Ян-Чили» һәм «Колдор»[28].
Күлдең меридиональ өлөшө һәм уның төп ҡушылдығы Чулышман үҙәне 40-50 километр дауамында Көньяҡ Себерҙең иң йылы урыны булып тора (көҙгө-ҡышҡы осорҙа уртаса йыллыҡ һәм уртаса айлыҡ һауа температураһы буйынса)[29].
Алтынкүлдә ун дүрт төр балыҡ йәшәй, улар араһында: таймень, Алтынкүл бәрҙеһе (телецкий хариус), ускуч (ленок), сиг, йылға алабуғаһы, шамбы һ. б.[30].
Күл буйындағы флора нигеҙен ылыҫ ағастары: себер кедры, себер аҡ шыршыһы, шыршы, ҡарағай, себер ҡарағасы тәшкил итә. Бассейндың көнбайыш яры һәм бөтә киңлек өлөшөндә себер кедры, бер аҙ ҡарағас тоҡомдары ҡушылған шыршы өҫтөнлөк итә — ҡара ылыҫ тайга менән ҡапланған[20].
Алтынкүл ярындағы тораҡ пункттар: Артыбаш, Иогач, Яйлю (Йәйләү)[20].
Күлдең уң яры — Алтай дәүләт тәбиғәт ҡурсаулығы (АГПЗ) территорияһы. Ҡурсаулыҡтың Алтынкүл (Телецкое) ярындағы кордондары: Беле, Чири, Байгазан, Камга, Кокши (Көпшә), Челюш, Колдор, Пижон[20].
Алтынкүл (Телецкое) Алтай Республикаһында туристар иң күп йөрөгән урындарҙың береһе. Ял итеүселәрҙе 18 турбаза һәм кемпинг ҡабул итә[31]. Йәйәүлеләр, һыу, велосипед, һауа һәм автомобиль экскурсиялары үткәрелә. Бынан тыш, күп туристар күлгә балыҡ тоторға килә.
Совет осоронда 77-се һанлы маршрут бик популяр була. Маршрут составына, йәйәүле өлөшөнән тыш, күл буйлап шлюпкаларҙа өс көнлөк экскурсия ингән. «Алтай птонеры» теплоходы күл буйлап даими рейстар башҡарған.
Күлдең төньяҡ осондағы ҡасабаларҙан (Артыбаш, Иогач) навигация миҙгелендә бер нисә урындағы иҫтәлекле урындарға тиклем катерҙар һәм моторлы кәмәләр йөрөй[32]:
Күлдәге бер нисә урында йәнле һынлы кәшәнәләрҙе барып күрергә мөмкин[20].
XVII быуат башында уҡ күл ярҙарында урыҫ отрядтары барлыҡҡа килә. 1633 һәм 1642 йылдарҙа бояр Сабандский улының отрядтары Алтынкүлгә (Телецкое) барып етә, унда урындағы халыҡ менән бәрелешә[34].
XIX быуаттың беренсе яртыһында Алтынкүлгә (Телецкое) тикшеренеүселәр: 1745 йылда — П. И. Шелегин мәғдән эҙләү экспедицияһы составында; ғалим һәм геолог Б. И. Клюгеның эҙләү партияһы; 1834 йылда — геолог Г. П. Гельмерсен һәм башҡалар килә. Тикшеренеүселәрҙең төп маҡсаттарының береһе Алтынкүлде барып күреү була. Гельмерсен 1840 йылда 26 ҡушылдығы булған күл картаһын төҙөй[35].
Күлдең төньяҡ-көнбайыш өлөшөндә, Бей йылғаһы инешенән яҡынса 6 километр алыҫлыҡта, Артыбаш ауылында, Рәсәй Фәндәр Академияһының Себер бүлексәһенең Хайуандар экологияһы Һәм систематикаһы институтының Алтынкүл (Телецкий) ғилми стационары урынлашҡан. Уның нигеҙендә ваҡ имеҙеүселәрҙе, уларҙың Алтынкүлдәге паразитофауна, ихтиоценоз һәм зоопланктонды тикшереү алып барыла. Яҡында Таулы Алтай дәүләт университетының ғилми-производство спорт-һауыҡтырыу базаһы урынлашҡан. Күлдә 50 йылдан ашыу Томск дәүләт университеты комплекслы тикшеренеүҙәр үткәрә. Бында күп йылдар дауамында Рәсәй Фәндәр Академияһы Себер бүлексәһенең һыу һәм экологик проблемалар институты экологтары, шулай уҡ Рәсәй Фәндәр Академияһы Себер бүлексәһенең геологтары һәм археологтары эшләй. Геоморфологтар Һәм геологтар Алтынкүл (Телецкое) бассейнының геологик төҙөлөшөн, уның палеогеографияһын өйрәнә, уның йәшен һәм килеп сығышын асыҡлай[36].
Алтайҙа нигеҙ һәм һибелмә алтын ятҡылыҡтары тураһында күптән билдәле. Күптән түгел һибелмә алтынды эҙләү буйынса яңы критерий билдәләү мөмкин булды. Уны асыу өсөн һуңғы йылдарҙағы палеогляциологик тикшеренеүҙәр һәм дилювиаль морфолитогенездың теоретик моделе нигеҙ булып тора. Делювиаль ултырмалар күл балсыҡтарын ышаныслы консервалай, күпселек осраҡта улар аҫтында эзбизташтар буйынса даталанғанса, аҡбур-палеоген осорондағы алтынлы ҡатламдар ята.[37]
Томск геоморфологтарының Алтынкүл (Телецкое) бассейнының үҙ эсенә яланғаслыҡтарҙы тикшереү, шурфтар, канауҙарҙы үтеү, быраулау һәм тәрән булмаған (15 м тиклем) скважиналар быраулауҙы алған төньяҡ һәм көнбайыш өлөшөндәге бөтә йылғаларҙың өҫкө ағымының киң арауыҡтарында ҙур масштаблы эҙләү маршруттары һөҙөмтәләре яңы критерийҙың законлылығы һәм ышаныслылығы тураһында һөйләргә мөмкинлек бирә. Яҫы һыу айырғыстарҙағы (Гранэ буйынса, «тигеҙлек тиерлек») таҫма балсыҡ буйынса радиоуглерод ысулы менән алынған тәүге даталау (яҡынса тигеҙлек, Гранэ буйынса) 15 мең йылдан һәм унан да йәшерәк абсолют геологик йәш бирә. Был мөһим факт Телецк күле уйпатлығының һуңғы (боҙлоҡтан һуңғы) сирек период йәштә боҙлоҡ алды пенепленына «һуңғы һырлау» булыуы тураһында ҡотолғоһоҙ һығымтаға килтерә[38].
Бынан тыш, Алтынкүл (Телецкое) бассейнында бай алтын һибелмәләре табыла һәм эшкәртелә. Уның яңы төп сығанаҡтары, шулай уҡ башҡа күп файҙалы ҡаҙылмалары ла барланған.
1913 йылдың 18 майында Артыбашта Телец күле һыуына «Шеф» пар яхтаһы төшөрөлгән[39].
Күл өлөшләтә Алтай ҡурсаулығы һәм «Алтайҙың алтын тауҙары» атамаһы аҫтында ЮНЕСКО-ның Бөтә донъя мәҙәни һәм тәбиғи мираҫы объекты составына инә. 1996 йылдың 16 февраленән төбәк әһәмиәтендәге комплекслы тәбиғәт ҡомартҡыһы статусына эйә[1].
Алтынкүл туристар һаны артыуы, улар ҡалдырған сүп-сар, яғыулыҡтың һыуға эләгеүе арҡаһында антропоген йөкләнеш кисерә[40].
Күл һәм уның күп кенә ҡушылдыҡтарының һыу йыйыу бассейны тиҫтә йылдар буйына Байконурҙан осоролған ракета баҫҡыстарының төшөү урындарының береһе булып тора[41].
2016 йылда президент Владимир Путин Федераль йыйылышҡа мөрәжәғәтнамәһендә Рәсәйҙең тәбиғәт символдарының береһе булараҡ Алтынкүлде (Телецкое) һаҡлау буйынса программа әҙерләргә саҡырҙы[42].
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.