Benqal sultanlığı

Benqal sultanlığı — 1337–1576-cı illər arasında Benqaliya hökm sürmüş imperiya.

Hindistanda Qanq və Brahmaputra çaylarının aşağı məcraları ilə ortaq deltalarını ihtiva ədən Benqal (Benqale) ormanlıq, bataqlıq və nüfusça çox saylı bir bölgə olub 650-ci ildən etibarən Pala və Səna xanədanları tərəfindən idarə edildi. Səna xanədanına mənsup olan Ballal Sən (Vallalə Səna 1108–1119), Qavr (Ləknəvti) şəhərini quraraq buranı bölgənin mərkəzi etdi. Benqal uzun zaman gənəlliklə Dehli sultanları tərəfindən göndərilən valilər və sultanlar tərəfindən idarə edildi. İlk Türk fəthlərindən Baburlu istilasına qədər bölgədə bir çox xanədan hökm sürdü.

Benqal, Xələc komandanı Məhəmməd Bəxtiyar tərəfindən 1203–1204-cü illərda Türk hakimiyəti altına alındı və Dehli sultanlığına bağlandı. Muhamməd Bihar fəthindən sonra Dehli sultanı Qütbəddin Aybəgin izniylə Bəngala yürümüş, az bir qüvvəylə son Səna racəsi Lahmaniyəyi məğlbp etmişdi. Nuddəa və Ləknəvtiyi ələ keçirən Muhamməd daha sonra Tibet taraflarına səfər düzənləmişsə də gəri dönüşü sırasında Brahmaputra nəhrini gəçərkən büyük kayıplara uğramıştır. Ondan sonra İzzəddin Muhamməd, Alaəddin Ali b. Mərdan və Hüsaməddin İvaz gibi haləfləri müstakil olarak saltanat sürdülər. 1227də Sind, Pəncap və Moğol məsələlərini hallədən Şəmsəddin İltutmış Benqal üzərinə yürüyərək ülkəyi sultanlığına kattı. Halaçlardan Məlik Bilgənin isyan harəkəti bastırıldıktan sonra Ləknəvtinin idarəsi valilərə bırakıldı. Məlik Alaəddin Canı və Səyfəddin Aybəg Yağan Tut Bəngadə düzəni sağlayarak Şəmsi sultanlarının askəri və mali bakımdan güçlənməsini təmin əttilər. 1266da Dəlhidə tahtı ələ gəçirən Gıyasəddin Balaban Xanın oğlu Buğra Xan ölümünə kadar Bəngai yönətti. Balabanlılar Ləknəvtidə bu tarihtən itibarən Gıyasəddin Tuğlukun istilasına kadar saltanat sürdülər (1320).

Gıyasəddin Tuğluk Bəngai biri batıda Ləknəvti, diğəri doğuda mərkəzi Sonargaon olmak üzərə iki valiliğə ayırdı. Ancak onun 1325tə ölümündən sonra Doğu Benqal Fahrəddin Mübarək Şahın, Batı Benqal isə Alaəddin Ali Şahın əlinə gəçti. Fahrəddin Mübarək Şah 1337də, Alaəddin Ali Şah da 1340ta bağımsızlıklarını ilan əttilər.

Şəmsəddin İlyas Şah 1345 yılında kəndi xanədanını iş başına gəçirərək 1352də bütün Bəngai tək idarə altında birləştirdi. Ondan sonra yərinə gəçən İskəndər Şah 1390da Gıyasəddin Azam Şah tarafından mağlûp ədilərək öldürüldü. "Gıyasəddin" sıfatı ilə İlyasşahi tahtına oturan Azam Şah, Firûz Şah Tuğluk ilə dost gəçinərək Cavnpûrluların baskısını önləyəbilmişti. Onun zamanında Çin ilə münasəbətlər gəliştirilmiş və Benqal körfəzinin önəmli limanlarından Çitagong şəhri də ticari bir mərkəz halinə gəlmiştir. 1410da hökmdar olan Səyfəddin Hamzadan sonra tahta Şəhabəddin Bayəzid gəçti (1412–1414). İlyasşahilərin son sultanı Alaəddin Firûz Şah (1414) olup dəvri hakkında bilgilər çok azdır. Ondan sonra yərli bir Hindû olan Raca Ganəsanın (Ganəş) iktidarı ələ gəçirməsiylə İlyasşahi xanədanının hakimiyəti bir sürə fasılaya uğradı. İlyasşahilərin idarəsində Benqal parlak dəvirlərindən birini yaşadı; yinə bu sırada İslam sanatları və ilimləri gəlişti, dokumacılık və gıda ticarəti təşvik ədildi.

Raca Ganəsa ailəsinin Bəngadəki hakimiyəti yirmi yıldan fazla sürmüştür (1414–1436). Xanədan Dinacpûr mənşəlidir. Bhaturyada toprak sahibi yərli Hindû olan Ganəsanın oğlu Cadu, İslamiyəti kabul ədərək Cəlaləddin Muhamməd adını aldı. Oğlu Şəmsəddin Ahməd Şah isə dış münasəbətlərə önəm vərmiş, Kanpûr-ı Şarkı Hökmdarı Şəmsəddin İbrahim Şaha karşı Timurlu Şahruh Mirzanın siyasi nüfuzunu kullanmasını istəmişti. Ancak 1436ya doğru Benqallilər üzərində baskıyı arttırması və halka zulmətməsi sonunu hazırladı.

1437də İlyasşahilər ikinci dəfa Bəngadə tahtı ələ gəçirdilər. Nasırüddin Muhamməd, Gavr və Satgamda cami və çəşitli binalar yaptırdı. Bu dəvrədə Afrika və Habəşistandan gələn zənci kölələrdə artım oldu və 8000dən fazla Habəşi Bəngadə hizmətə alındı. 1487də Habəşi kumandanı Hadım Sultan Şahzadə Barbək Şah, İlyasşahilərin son hökmdarı Cəlaləddin Fəth Şahı öldürərək iktidarı ələ gəçirdi.

Habəşilərin ilk şahı Sultan Şahzadə Barbəktir. Nasırüddin Mahmud unvanı ilə Firûz Şaha haləf olan bu hökmdar dəvlət idarəsini naibi Habəş Xana bıraktı. Kısa bir sürə sonra Sidi Bədr, bir saltanat darbəsiylə Şəmsəddin Muzaffər Şah unvanını alarak sultan oldu. Habəşilərin idarəsindəki Benqal karışıklık və huzursuzluktan kurtulamadı, orduda hoşnutsuzluk başgöstərdi. Nihayət vəzir Səyyid Alaəddin Hüseynin öncülüğündə bir ayaklanma oldu. Şəmsəddin Muzaffər Gavrda muhasara altına alındı. Çok gəçmədən də 1494tə öldürüldü.

Böyləcə Habəşilərdən sonra Bəngadə Tirmiz asıllı Səyyidilər dəvri (1494–1539) başladı. Səyyid Alaəddin Hüseyn Şah ülkədə bozulmuş olan huzur və asayişi yənidən sağladı. Habəşi və onların yakın dəstəkləyiciləri Paiklər də bu dəvrədə ülkədən çıkarılarak Dəkkən ilə Gucərata sürüldülər. Tirhut bölgəsi Alaəddin Hüseyn Şahın isə oğlu Nasırüddin Nusrət Şah tarafından Bəngaə bağlandı. Babür Şah tarafından Dəlhidən çıkarılan Lûdilər Nusrət Şahtan iyi kabul görmüşlər, hatta şah Lûdi Hökmdarı İbrahimin kızı ilə əvlənmişti. 1529da isə Babür Şah Biharı ələ gəçirdi. Səyyidilər Benqal körfəzində görünməyə başlayan Avrupalılarla da təmasa gəçtilərsə də daha sonra məydana gələn olaylar Portəkiz-Səyyidi münasəbətlərini büyük ölçüdə gərginləştirdi. Səyyid Hüseyn kolu, Sûri Afganların rəisi Şirşahın isyanı nəticəsində sona ərdi və Şirşah Bəngai ələ gəçirərək burayı Babürlü Hümayuna karşı yürüttüğü mücadələnin mərkəzi halinə gətirdi. Sûri Afganların Bəngadəki hakimiyəti 1539–1564 yılları arasında olup bu dəvrədə Şirşahtan sonra Hızır Xan, Muhamməd Xan, Hızır Xan Bahadır və Gıyasəddin Cəlal Şah hökm sürdülər.

Daha sonra Günəy Biharın əski valilərindən Süləyman Karrani və haləfləri də Bəngai on iki yıl kadar idarə əttilər (1564–1576). Bunlardan Bayəzid və Davud şahlar kəndi bağımsızlıklarını zorlukla koruyabildilər. Nitəkim bir sürə sonra Babürlü Hökmdarı Cəlaləddin Əkbər Şah Bəngai ələ gəçirərək (1576) Babürlü topraklarına katmış və idarəsini Rajputlu Man Singhə vərmiştir.

Bəngadə ilk İslami örnəklər Ləknəvti Halaçlarına aittir. 1576 yılına kadar iktidara gələn vali və sultanlar ülkəyi birçok mimari əsərlə süsləmişlərdir. Adina Məscidi, Ahi Siracəddin Camii və Türbəsi, Bara Sona Məscidi, Chamxan Məscidi, Cəlaləddin Muhamməd Şah Camii, Chota Sona Məscidi, Dahil Dərvazə, Dara Bari və Lotan məscidləri, Əkləkhi Camii, Firûzə Çırağ Minarə, Ganmənd Camii, Kadəm Rəsul Camii, Sath Kümbət, Zafər Xan Camii və Türbəsi gibi yapılar bu dəvrə ait bəlli başlı örnəklər arasında yər almaktadır.