Azərbaycan dilinin formalarının siyahısı — tarixi dövrlərinə, digər dillərlə yaranan əlaqəsinə, danışıldığı bölgələrə, dili danışan tayfalara görə Azərbaycan dilinin müxtəlif formalarının siyahısı.
- Qədim azərbaycanca. Türkoloq və etnoqraf N. A. Baskakov Azərbaycan dilini tarixi mərhələlərə görə böləndə XIV–XVI əsrləri ədəbiyyatda fars dilinin istifadə edildiyi və ərəb və fars sözləri ilə zəngin olan qədim Azərbaycan dilinin inkişaf etdiyi dövr hesab edir.[2] Məmməd Arif isə qədim Azərbaycan dilinin inkişafa başlaması dövrünü XIII–XVI əsrlər hesab edir.[3] Azərbaycan türkcəsindəki əsərlər xüsusilə Elxani hökmdarı Əbu Səid Bahadur xanın dövründə (1316–1335) inkişaf etmişdir.[4]
- Orta azərbaycanca. XV–XVIII əsrlərdə inkişaf etmişdir. Bu dil ilk dəfə XV əsrdə Azərbaycanda, Şərqi Anadoluda və İranda ortaya çıxıb. Dil Qaraqoyunlular (1374–1468) və Ağqoyunlular (1378–1503) kimi türk sülalələri dövründə, xüsusən də hakim sülaləsi İran Azərbaycanından olan Səfəvilər İmperiyası (1501–1736) dövründə daha çox inkişaf etmişdir. Onların dövründə orta Azərbaycan dili fars dili ilə yanaşı, sarayda və hərbi sahədə istifadə olunurdu və İranın şimalından cənubuna qədər linqva franka idi.[5] XVI əsrdə Səfəvi hökmdarları I İsmayıl və I Təhmasibin hakimiyyət dövrü inkişafın bu mərhələsində Azərbaycan türk dilinin və ədəbiyyatının tarixində ən parlaq dövr hesab edilir.[6]
- Birinci ədəbi dil. Azərbaycan dilinə əsaslanırdı və əsasən Azərbaycan aşıq sənətində istifadə edilirdi.[7]
- İkinci ədəbi dil. Azərbaycan dili elementləri ilə ərəb və fars dillərinə əsaslanırdı və hüquq ədəbiyyatında, tarixi əsərlərdə və s. istifadə edilirdi.[7]
- Canlı danışıq dili. XVI–XVII əsrlərdən etibarən Məhəmməd Füzuli, Qövsi Təbrizi kimi şairlərin əsərlərində Azərbaycan ədəbi dilinin Azərbaycan danışıq dilinə yaxınlaşdığı görülür. Bu, özünü XVIII əsr şairi Molla Pənah Vaqifin əsərlərində daha açıq şəkildə büruzə verir.[7]
- Standart azərbaycanca. Azərbaycan dilinin standart (ədəbi dil) olaraq istifadə edilən forması. Oktyabr inqilabından sonra standart danışıq dili olmuşdur.[8]
- Şimal standartı. Dialektlər arasında Azərbaycan ədəbi dilinə ən çox təsir edən komponentlər Bakı-Şamaxı dialektləri idi.[9]
- Cənub standartı. İran Azərbaycanında nəşr olunan müxtəlif ədəbiyyatlarda (elmi, bədii, dini) bu bölgənin dialekt elementləri istifadə olunurdu. İranda Azərbaycan dilinin orfoqrafiyasının standartlaşdırılması prosesi 1979-cu ildən "Varlıq" (وارلیق) kimi Azərbaycan jurnal və qəzetlərinin nəşri ilə başlamışdır.[10]
- Azərbaycan dilinin qərb dialekti. Hal-hazırda Azərbaycan Respublikasının qərb (Gəncəbasar adlanan ərazi) və Gürcüstanın cənub-şərq bölgələrində işlənən danışıq dialektidir.
- Azərbaycan dilinin cənub dialekti.
- Azərbaycan dilinin şərq dialekti. Bakı, Dərbənd, Quba, Şamaxı dialektləri, Muğan və Lənkəran şivələri daxildir.
- Azərbaycan dilinin şimal dialekti. Şəki dialekti və Zaqatala-Qax şivəsi daxildir.[13][14]
- Tiflis dialekti. Sayat Novanın azərbaycan dilində yazdığı əsərlərində istifadə edilən XVIII əsr dialektidir.[15]
- Aralıq dialektlər. İki ayrı dialekt qrupunun xüsusiyyətlərini daşıyan aralıq dialektləri Göyçay (şərq və qərb dialektləri), Ağdaş (şimal və şərq dialektləri) və Cəbrayıl dialektidir (qərb və cənub dialektləri).[16]
Yaxın və keçid dillər və ya dialektlər
- Gəlucah dili. Azərbaycan linqvistik ərazisinin ən şərq nöqtəsi adlandırılır. Gəlucah dili mərkəzi oğuz qrupuna aiddir və Azərbaycan dilinə çox yaxındır. Ancaq Azərbaycan dili ilə fərqli xüsusiyyətlərə də malikdir.[17]
- Xorasan-türk dili. Azərbaycan dili (mərkəzi oğuzca) ilə türkməncə arasında keçid dilidir, ancaq türkmən dilindən daha çox Azərbaycan dilinə yaxındır.[17]
- Qaşqay, Aynallu və Sonqur dialekti. Azərbaycan dilinə yaxın dialektlər hesab edilir. Aynallu və həmçinin Sonqur dialekti Xorasan türkcəsi ilə Azərbaycan dili arasında keçid dili rolu oynayır.[17]
- Xələc dili. Azərbaycan dilinin dialekti olması və ya müstəqil türk dili olması ilə bağlı fikirlər mövcuddur. Xələc dilinin ən yaxın olduğu dil Azərbaycan dilidir.[18][19]
- Əfqanıstan qızılbaşcası. Azərbaycan dilinin dialekti adlandırılması mümkündür.[20] Bu qızılbaşlar öz dillərini türk və ya azəri dili adlandırır.[21][22][23]
- Hibrid türk-ərəb dili. Rus-isveçli zabit İvan Gerber Muğanda qış aylarında məskunlaşan köçəri ərəblərin "qarışıq türk-ərəb dilində" danışdığını qeyd etmişdir.[24][25]
- Tabasaran dili. Alman dilçisi Adolf Dirr tabasaran dilini türk-tatar[ş 1] dillərinə aid etmiş, Azərbaycan dilinin tabasaran dilinin leksika və qrammatikasına təsir etdiyini bildirmişdir.[27]
- Azərbaycan-Osmanlı hibrid dili. XVIII əsrdə gürcü yazısı ilə yazılmış İncil əlyazmaları bu qarışıq dildə yazılmışdır.[28]
- Azərbaycan-Çağatay hibrid dili. Azərbaycan şairləri Osmanlı və Çağatay ədəbiyyatlarının inkişaf etdikləri ərazilərin ortasında yerləşdiyi üçün həm öz dillərini, həm bu dilləri istifadə etmiş, hətta onlarda iki yazı dilini (Qərbi türkçə (Azərbaycanca) və Çağatayca) təbii və təsadüfi bir şəkildə birləşdirən qarışıq dil müşahidə edilmişdir. Nəsimi, Kişvəri, Xətai və Əmani kimi şairlərin əsərlərində çağatay-qıpçaq elementləri görülür.[29]
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
