From Wikipedia, the free encyclopedia
"Xanım gəlincik ilə" (it. Dama con l'ermellino) — Leonardo da Vinçinin portretlərindən biri. Tədqiqatçıların çoxunun fikrincə bu portretdə Sisilya Qallerani – İl Moro adı ilə tanınan Milan hersoqu Lüdoviko Sforsun sevgilisi təsvir olunub və bu da əsərin mürəkkəb simvolikasında öz təsdiqini tapır.
| Xanım sincab ilə | ||
|---|---|---|
| ||
| Rəssam | Leonardo da Vinçi | |
| Tarixi | 1489–1490 | |
| Üslubu | portret[1][2] | |
| Texnikası | yağlı boya | |
| Ölçüləri | 54 sm × 39 sm | |
| Materialı | yağlı boya[d][2], tempera | |
| Saxlanıldığı yer | Çartorıyski muzeyi | |
| Saytı |
wga.hu/html/l/leonardo/0… wga.hu/html/l/leonardo/0… zbiory.mnk.pl/en/catalog… nicofranz.art/en/leonard… leonardodavinci.net/lady… zbiory.mnk.pl/pl/katalog… |
|
| İnventar nömrəsi | MNK XII-209[1], 146/9[2] | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | ||
Bu rəsm əsəri "Mona Liza", "Cinevra de Bençinin portreti" və "Gözəl Ferronyera" ilə yanaşı Leonardoya məxsus dörd qadın portretindən biridir.
Ənənəvi olaraq hesab edilir ki, portretin modeli Milan hersoqunun məşuqəsi Sisilya Qalleranidir. Əvvəllər belə bir ehtimal mövcud idi ki, həmin qadın Leonardonun başqa bir portretində — "Gözəl Ferronyera" əsərində də təsvir olunmuşdur. Lakin hazırda, "Gözəl Ferronyera"dakı modelin, uzun müddət hersoqun məşuqəsi olmuş Lukresiya Krivelli olduğu güman edilir.
Bu portretin Qalleraninin təsviri ilə identifikasiyası ən yeni dövrə aiddir. Hələ 1877-ci ildə Leonardo yaradıcılığının tədqiqatçıları yazırdılar:
 |
“Bu şairlər tərəfindən şöhrətləndirilən portretdən bir neçə mübahisəli surət və Bellinçioninin soneti qalmışdır. Qeyd edirlər ki, Sisilyanın orijinal portreti XVIII əsr ərzində Milanda markiz Boursanın malikanəsində saxlanmışdır. Lakin indi o hardadır?[К 1] Əvvəl onun qədim kopyası Abbrozian kitabxanasında idi. Münhen Pinakotekasında da “Müqəddəs Sisilya” portreti vardır və həmin portret əvvəl professor Frankinin malikanəsində olmaqla, Leonardonun şagirdlərindən biri tərəfindən heç də müqəddəs olmayan Sisilya Qalleraninin portretinin kopyası kimi işlənilib. Eyni zamanda Sisilyanın daha bir orijinal portreti də vardır ki, o, San-Kaloçeroda, Pallaviçini ailəsində saxlanır və xanımın məşhur olduğu dövrdə çəkilmişdir."[3]. |  |
-_la_Belle_Ferroniere.jpg)
Ehtimal edilir ki, Milan sarayında işləyən Leonardo, portreti Sisilya hersoqun sevgilisi olanda, yəni 1489–1490-cı illərdən başlayaraq işləmişdir. Ədəbiyyatda bir qayda olaraq portretdə 17 yaşlı Sisilyanın təsvir edildiyi göstərilsə də, bu sübut edilməmişdir. Başqa tərəfdən portreti rəssamın yaradıcılığının Milan dövrünün əvvəllərinə, yəni 1482–1483-cü illərə aid edən tədqiqatçılar da vardır. Bu halda portretdə Sisilya əsvir edilə bilməzdi, çünki həmin dövrdə onun cəmi on yaşı var idi.
Leonardo tərəfindən çəkilmiş,
Madonna Sisilyanın portretinə.
-Təbiət qəzəblənirsən, qısqanırsan nəyəsə?
-Da Vinçi yerdəki ulduzu çəkir,
Sisilyanı, baxışı gözəl parlayan,
Günəşin parlaqlığını da geridə qoyan.
-Bütün şərəf – yalnız sənə, Təbiət; hətta sanki,
Kətanda, qulaqlarını bütün səslərə qarşı bağlayıb...
Bil ki, indi o, həmişəlik canlıdır,
Və əbədi izzət rəmzi olacaqdır.
Buna görə - təşəkkür İl Moro. Həm də ki,
Leonardonun istedadına və əllərinə həmd olsun.
O, əsrlərlə saxladı bu gözəlliyi səninçün.
Portreti görən insanlar karıxırlar,
Bu bir vergi kimi təqdim olunur,
Təbiətin ilahi yaradıcılığının nümunəsi kimi.
Bernardo Bellinçione[4]
Başqa mənbələrdə qeyd edilir: "Portret 1487-ci ildən sonra çəkilmişdir. Bunu Sisilyanın, Milana Lüdovik Sforsun qardaşı oğlu ilə kəbin tarixi müəyyən olan Araqonlu İzabel tərəfindən gətirilmiş[5] saç formasında təsvir edilməsi də sübut edir."
Sisilyanın Leonardo ilə tanışlığı haqqında dolayı məlumatlar da mövcuddur. Hesab edilir ki, 1489-cu ildə onlar Sfrosun sarayında tanış olmuşlar və Leonardo xanımın portretini çəkməyə başlamışdır. Xanım onu, özünün şəxsən sədrlik etdiyi, fəlsəfə və başqa elmlərin müzakirə edildiyi Milan intellektuallarının görüşlərinə dəvət etmişdir.
Leonardonun, ehtimal ki, Sisilyaya ünvanlanmış və "Sevgili ilahəm mənim…" (Amantissima mia diva) sözləri ilə başlanan məktubunun qaralaması da dövrümüzə çatmışdır. Leonardo və Sisilya arasında intim münasibətlərin olması haqqında da ehtimallar vardır, lakin həmin məlumatlar da az əsaslandırılmışdır. Çünki, bu cür məktub üslubu sevgi məktublaşmasını fərqləndirən xüsusiyyət deyildir, eləcə də, Leonardonun qadınlara marağının olmaması da sübut olunmuş bir faktdır.[6].
Məlumata görə, şair Bernardo Bellinçione (1452–1492) sinyora Sisilyanın portretini gördükdən sonra demişdir:
|
“Lombard yöndəmsizlərinə və acgözlərinə dərs verilmişdir. Peyin ilə dolu tövlələrdə toskaniyalı gözəllik və zəriflik incisi, bu tənbəl və həyasızların sərxoş şivənini batıran udun cingiltisini tampağa nail olmuşdur.” | |
Eyni zamanda şairin bu mövzuda yazılmış və ölümündən bir neçə il sonra nəşr edilmiş soneti ("Rime", XLV) də vardır.[7] Onlar Leonardo ilə yaxşı tanış idilər. Rəssam onun La Festa del Paradiso tamaşası üçün ssenoqrafiya yazmışdır.
Ehtimal ki, məhz bu şəkil Sisilya Haleraninin 29 aprel 1498-ci ildə İzabella d’Estə məktubunda xatırlanır. İzabella xahiş edir ki, Covanni Bellininin işi ilə müqayisə üçün portreti ona göndərsin:
|
“Yada salaraq ki, Leonardo sizin portretinizi çəkmişdir, biz sizdən xahiş edirik ki, lütfkarlıq edəsiniz və sizin portreti bu kuryer ilə bizə göndərəsizniz ki, biz nəinki bu iki sənətkarın işini müqayisə edək, eləcə də sizin simanıza baxmaqdan zövq alaq.”[8] | |
Sisilya cavab verir ki, portret daha orijinala oxşamır, çünki o çəkiləndə çox cavan idi və o vaxtdan zahiri görünüşü çox dəyişilmişdir (it. per esser fatto esso ritralto in una eta sm imperfecta she io ho poi cambiata tuta quella effigie). O yazır ki, "15 il keçmişdir" bu isə tarixi 1483-cü ilə aid edir, o vaxt isə onun on yaşı vardı. Portret İzabellaya göndərilmişdir.[9].
Əsər ciddi şəkildə yenidən işlənmişdir ki, bu da onun müəllifinin Leonardo olmasını tam əminliklə təsdiqləməyə imkan vermir. Buna baxmayaraq, qızın üzünü və sincabın fiqurunu təsvir edən rəsmin hissələrinin yaxşı vəziyyətdə saxlanması icranın yüksək ustalığını aşkar edir.[10]
Bu əsər, Leonardodan başqa Marko d’Odjono, Boltraffio, Ambrocio de Predis kimi intibah rəssamlarına da aid edilmişdir.
Rəsmin rentgenoqrafik tədqiqatında müəyyən edilmişdir ki, o, yenidən işlənib. Onun fonu bir qədər tündləşib (çox güman ki, əvvəl o tünd göy rəngdə olmuşdur), sağ yuxarıda (xanımın sol çiyninin arxasında) yerləşən qapı (pəncərə) kənar edilmişdir. Fon şəklin bərpası zamanı 1830–1870-ci illər yazılmışdır ki, bu da əsərin Ejen Delakrua tərəfindən bərpa edildiyini düşünməyə imkan verir.
Orijinal təsvirdə xanımın başını şəffaf duvaq bəzəyirdi ki, bərpa zamanı bu, saç ilə retuş edilmişdir. Burunun üst hissəsi və tüklərin düzülüş istiqaməti də dəyişdirilib.[11] Sağ əlinin iki aşağı barmağının da vəziyyəti dəyişdirilib və onlar digərlərinə nisbətən az təbii görünürlər.[12] Sol yuxarı küncdəki "LA BELE FERONIERE LEONARD D’AWINCI" yazısı da Leonardoya məxsus deyil və sonradan, çox güman ki, əsərdə Luvrdakı "Gözəl Ferronyera"nın təsvir edildiyinə inanan Çartorıyskinin onu almasından sonra əlavə olunmuşdur. İstənilən halda bu yazı İtaliyada yazılmayıb, əks halda Leonard sözünün sonuna "O" da yazılar və "W" hərfindən istifadə olunmazdı.
Tədqiqatlar nəticəsində fiqurun və başın konturunda spolvere texnikasının izləri aşkar edilmişdir ki, bu da ilkin şəkildə "kartondan" istifadəni, sonra o, şəklin taxtaya basılmasını və üstdən çəkilməsini təsdiq edir.[11] Leonardonun bu dövr rəsmlərində adətən rast gəlinən barmaq izləri (o boyaları barmağı ilə yüngülcə yayırdı) Sisilyanın üzündə və sincabın başında da aşkar edilib.[К 2] Rentgen göstərmişdir ki, Leonardo əvvəl fiquru alaqapı və ya yarımyumru pəncərə ilə əhatə etmək istəyib, lakin sonra fikrindən dönmüşdür.
Qızın alnı nazik cütqabağı ilə çəkilib bağlanmışdır. Onun başında, çənə altına bərkidilmiş şəffaf ləçək vardır. Onun boynunda tünd incidən boyunbağı boğazını haşiyələrək ikinci uzun düyünlə sinəyə enir, orada donun kvadrat kəsik sinəsi fonunda vizual olaraq itir.
Sisilya Qallerani başının bir az yana çevirilməsi ilə təsvir edilmişdir, bu isə başın sol çiyinə güclü əyilməsinə baxmayaraq, çox təbii görünür. Bu təsəvvürü, hamar düzülmüş saçlarla dairələnən, yetkin olmayan üzün yumşaq və zərif cizgiləri tamamlayır. Saç düzümünün zabitəliyi və tamaşaçıdan yana yönəldilən baxış qeyri-parlaq, təmkinli surət hissini yaradır, Sisilyanın xarici görünüşündə nə isə bir tamamlanmazlıq hiss olunur ki, bu da ona xüsusi cazibədarlıq verir.
Portretdə Sisilya sola çevrilir, sanki, gözəgörünməyən kiməsə qulaq asır (bunu ilk dəfə şair Bernardo Bellinçione qeyd etmişdir). Üçdə-dörd olan belə portret Leonardonun çoxsaylı kəşflərindən biridir.
|
“Sinyora Sisilya Qalleraninin portretində çiyinlər elə tərzdə çevrilmişdir ki, tamamilə aydəndər ki, nə dərəcədə onların hərəkəti, əllərin vəziyyətindən və başın dönməsindən asılıdır. Əgər çiyinlər qabağa hərəkət edərsə, baş da dönməlidi, lakin kontrapost qaydasına görə əks tərəfə. Sinyora Sisilyanın öz proporsiyalarına və arıqlığına görə yeniyetmə əlinə oxşayan əli parç kimi yığılıb və orta barmaq sümüyü aralıdır. Sinyoranın yastı sinəsinə qorxudan sıxılan heyvancıq – ağ dələ və ya sincab (bu cür heyvanları o zaman evdə oyuncaq kimi saxlayırdılar) sanki parça bənzər əl tərəfindən hasarlanıb. Sincab təsviri iki cür izah olunur – bakirəlik və hakimiyyət simvolu kimi. Birincisi Sisilya Qalleraniyə uyğun gəlmədiyindən qalır yalnız ikinci: dələ sincab ola bilər, Lüdoviko Moro isə Milan hersoqu.”[7] | |
K. Pedretti yazır: "Ola bilsin ki, bu əsər Leonardo da Vinçinin ən gözəl əsəridir. Əsas pozanın orijinallığı, qadının zadəgan siması ilə, heyvanın heraldik işarəsi arasında simvolik münasibət müəyyən edən parlaq ifadəlilikdir. Bu əsəri ilə Da Vinçi XV əsrin portret ənənəsinin əsasını qoyur, artıq portretlərdə fiqurlar, medaldakı kimi profildən verilmir. Büstlərə xas olan üçdə-dördlük təsvir portretlərə gətirilir. Bunda təbiilik, kinomatoqrafik lentdəki kadrlara oxşayan bir anın təsbiti vardır."[13]
Viktor Qraşenkov bu portret haqqında yazır: "1470-ci illərin Florensiya nümunələrinə əməl edən Leonardo öz modelini qurşağa qədər təsvir etmiş, bununla da əllərin göstərilməsinə də imkan qazanmışdır. Böyük psixoloji dəqiqlik ilə gizli qəlb təsirini tutmağa imkan verən onların təsviri verilmişdir. Sisilyanın barmaqları titrək ehtiyatla və nəvazişlə, onun əllərində yerləşən, qorxaq heyvancığın tüklərinə toxunur. Portret kompozisiyasına daxil edilən güclü kontrapost da ciddi məna ifadə edir. Gənc qadının çiyinləri sola çevrildikdə, onun ehtirassız üzü, kəskin şəkildə əks tərəfə çevrilmişdir. Bu kontrapost, portret surətinə ruhlandırıcı hərəkət daxil edərək, Leonardonun həmin illərdə işlədiyi "Qayalıqlar bakirəsi" əsərindəki mələk üzü üçün etüd kimi istifadə edilmiş qadın başının təsvirini xatırladır. Lakin həmin əsərdə də Sisilya Qalleraninin surəti əks olunub fikri, bizim üçün çox cəsarətli görünür."[14]
Əsərin çox sevilməsinin və məşhur olmasının səbəbi kimi, ənənəvi olaraq təsvir edilmiş sincab fiquru qabardılır. Şəkildə onun olmasını bir neçə variant ilə izah edirlər. Qədim yunan dilində sincabın adı (q.yun. γαλῆ (halle)) faktiki olaraq sinyoranın soyadı Qallerani ilə bağlıdır. O zaman, sözlərin bu kimi cinası İtaliyanın kübar dairələrindı populyar idi.
Öz ağ xəzinə görə sincab təmizlik və bakirəlik simvolu hesab edilirdi. Leonardonun da bu haqqda məlumatı var idi. Leonardo tərəfindən yaradılan "Sincab alleqoriyası" (Fisuilyama muzeyi, Kembric) rəsmi mövcuddur[15] ki, həmin əsərdə rəssam ovçu tərəfindən tutulmağı ağ xəzinin ləkələnməsindən üstün tutan sincab təsvir edilmişdir. O, hersoqun məşuqəsinin rəsminin saray əxlaqına uyğunluğunu qeyd edə bilərdi: qadın bir tərəfdən ismətli, digər tərəfdən isə gözəl sevgili olmalıdır. Yəni, onun, nikahda olmamasına baxmayaraq, bu onun adına ləkə gətirməməlidir. Ceyms Holl qeyd edir ki, ola bilsin portretin çəkilməsi zamanı Sisilya hamilə olmuşdur və sincab qarını örtərək təkcə kompozisiyanı tamamlayan element funksiyasını yerinə yetirmir, o, həm də işarə edir ki, bu qadın üçün hamiləlik rüsvayçılıq deyil.[16]
Digər tərəfdən, sincabın Lüdoviko Sforsla da əlaqəsi ola bilər, ona görə ki, o, 1488-ci ildən Neopolitan I Ferdinandın Sincab Ordeninin (L’Ordre de l’Hermine; Ordine dell’Ermellino) üzvü idi[11] və sincab təsvirini şəxsi embleminə də daxil etmişdi.[17] (Bəzi ədəbiyyatlarda sincabın Sfors ailəsinin emblemi olması haqqında fikirlər səslənsə də, əslində həmin ailənin simvolu Milanın gerbində olduğu kimi ilan-bission olub.)
Surətin daha metaforik olan başqa izah yolları da vardır: "uzun müddət öz əllərində "sincabı", yəni sahibkar knyazı – Lüdovik Sfrosu saxlayan məşuqənin incələşdirilmiş, lakin hökmlü təbiətini dəqiq xarakterizə edən qəribə realistik əsər."[5]
Heyvanın və onun pəncəsinin çox dəqiq anatomik təsviri, tədqiqatçıların fikrincə, onun dindar-əxlaqi statusu ilə ziddiyyətə girir və özündə seksual çalarlar daşıyır. Buna Sisilyanın paltarının qolunun vagina işarəsi şəklində kəsiyi də işarə edir.[18] Seksual imkanların təsviri isə İntibah dövrü üçün yeni bir şey deyildi. Bəzi tədqiqatçılar kimi, Vilhelm fon Boden də əsərdə sincabın yox, ağ ev safsarının təsvir edildiyini qeyd edir.[19][20]
Bu əsərin mötəbər yazılı tarixi XVIII əsrin axırlarından izlənilir: 1798-ci ildə (təxminən) əsər İtaliyadan Krakova, Rusiyanın gələcək xarici işlər naziri, knyaz Adam Çartorıyski tərəfindən gətirilmişdir. O, şəkili anası İzabellaya bağışlamış, anası isə öz Pulava malikanəsində 1802-ci ildə yaratdığı muzeydə yerləşdirmişdir.
Polşa üsyanı vaxtı 1830-cu ildə Çartorıyskilərin əmlakı Rusiya imperiyası tərəfindən müsadirə olunmuşdur, lakin Çartorıyski əsəri Parisə göndərmişdir. Parisdə əsər knyazın yaşadığı Otel Lamberdə kolleksiyaya daxil olan digər qiymətli əşyalarla birgə saxlanmışdır. İzabellanın nəvəsi Vladislav Fransa–Prussiya müharibəsindən qorunaraq Fransanı tərk etmiş və kolleksiyanı 1876-cı ildə Krakov şəhərində Çartorıyskilər Muzeyi açaraq, Polşaya qaytarmışdır, bu rəsm də kolleksiyanın bir hissəsi kimi Polşaya gətirilmişdir.
Əsərin Leonardonun fırçasına məxsus olması çox gec təsdiqlənmişdir. Rəssamın əsərlərinin XIX əsr kataloqunda bu əsər verilmir, yazılı mənbələrdə isə Sisilyanın portretinin itirildiyi qeyd edilir. Portretin reproduksiyası ilk dəfə 1889-cu ildə alman incəsənət tarixçisi Müller-Valde tərəfindən dərc olunmuşdur. Sisilya Qalleraninin portreti kimi onu 1900-cü ildə Yan Boloj-Antoneviç (Jan Boloz-Antoniewicz) eyniləşdirmişdir.[9].
Birinci dünya müharibəsi zamanı əsər, təhlükəsizlik üçün Drezden qalereyasına göndərilmişdir. İkinci dünya müharibəsinə az qalmış əsər yenidən gizlədilmiş, lakin, 1939-cu ilin sentyabrında nasistlərin əlinə keçmişdir.
Polşanın Almaniya tərəfindən işğal edilməsindən sonra, 1939-cu ildə əsər Linzdə, Hitlerin Muzeyinə göndərilmək məqsədiylə kayzer Fridrixin Berlin Muzeyində (indiki Bode Muzeyi) yerləşdirilmişdir. 1940-cı ildə Polşanın general-qubernatoru Hans Frank onun Krakovdakı iqamətgahına gətirilməsini əmr etmişdi. Müharibənin axırında o, Polşa-ABŞ komissiyası tərəfindən Bavariyada, Frankın evində tapılmış və 1946-cı ildə Polşaya qaytarılmışdır.[21]
Əsər Leonardo da Vinçinin Polşada saxlanılan yeganə işidir və ölkənin milli vüqar əşyası hesab edilir. Əsərə aid "Vinçi" (pol. Vinci) filmində onun oğurlanmasının uydurulmuş tarixinə və vətənin sərvətini oğurlaya bilməyən, fırıldaqçının alicənablığına həsr olunmuşdur.
Əsər Enigma musiqi qrupunun 2009-cu ildə çıxardığı The Platinum Collection albomunun üz qabığında istifadə olunmuşdur.
"Xanım sincab ilə" əsəri iki dəfə laboratoriya tədqiqatına cəlb olunmuşdur. Birinci tədqiqat Varşava laboratoriyasında aparılmış və nəticələri 1955-ci ildə K. Kviatkovski tərəfindən nəşr edilmişdi. 1992-ci ildə əsər bərpa olunmaq üçün Vaşinqtonda yerləşən Milli Sənət Qalereyasına gətirilmiş və burada Devid Bullun başçılığı ilə tədqiqatlara başlanmışdır[22].
Əsər yağlı boya ilə 4–5 mm qalınlığında olan fıstıq ağacı lövhəsi üzərində işlənmişdir[22] Yuxarı sol tərəfindəki qırıq nəzərə alınmasa ümumilikdə lövhə yaxşı vəziyyətdədir. Panelin ölçüsü heç vaxt dəyişdirilmədiyindən rəssam tərəfindən əsərin dörd tərəfinə də çəkilmiş zolağı görmək mümkündür. təxminən 1830–1870-ci illərdə əsərin Ejen Delakrua tərəfindən bərpa edilməsi zamanı fonun orijinalda tünd göy olmuş rəngi bir qədər tündləşdirilərk qara rəngə dəyişdirilmişdir.[22] Həmçinin əsərin yuxarı sol küncündəki imzanın da orijinal olmadığı müəyyənləşdirilmişdi[23].
Rentgen və mikroskopik analizlərdən sonra, Da Vinçinin Andrea del Verrokkodan öyrəndiyi, kömür-mürəkkəb tozu ilə işləmə texnikasını bu əsərdə tətbiq etdiyi aşkarlanmışdır.[24]
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
