Keçələkəran

Keçələkəran — Azərbaycan Respublikasının Yardımlı rayonunun inzibati ərazi vahidində kənd. Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin 5 oktyabr 2001-ci il tarixli, 191-IIQ saylı Qərarı ilə Yardımlı rayonunun Keçələkəran kəndi Horavar kənd inzibati ərazi dairəsi tərkibindən ayrılaraq, Vərov kəndi mərkəz olmaqla Vərov kənd inzibati ərazi dairəsi yaradılmışdır.^[1]

Keçələkəran
38°55′41″ şm. e. 48°21′15″ ş. u.HGYO
Ölkə	Azərbaycan
Tarixi və coğrafiyası
Saat qurşağı	UTC+04:00
Xəritəni göstər/gizlə Keçələkəran

Toponimikası

Kəndin adı yerli camaat arasında "keçəllər məhəlləsi" kimi izah olunur. Oykonimin, əslində, Gəcələkəran variantında olduğunu iddia edən tədqiqatçılar onu talış dilindəki kə (ev), cəl (dərin) və kəran (kənd) sözlərindən ("ə" bitişdirici saitdir) ibarət, talış zonasına məxsus xüsusi ev tipinin adı kimi yozurlar. Bəzi tədqiqatçılara görə isə, oykonim "damı olmayan, üstü açıq evlər" mənasındadır.^[2]

Sözün birinci tərəfinə Azərbaycan ərazilərində əsasən, dağ və çay adlarında rast gəlinir. Məsələn, Keçəl təpə — Şərurda dağ adı, sözün fonetik variantlarında Keçili — Şahbuz rayonunda kənd, Keçiliqaya — Kəlbəcərdə kənd, Keçəldağ çayı — Kəlbəcər ərazisində Qaraxaç çayının sağ qolu və s. Keçi/keçə//keçəl//keçələ//keçələt sözlərinə dilimizin dialekt və şivələrində müxtəlif mənalarında rast gəlinir. Məsələn Yardımlı ərazisində Keçiqıran yer adı mövcuddur. Söz keçi — heyvan mənasında deyil, "soyuq qıran yer" mənasındadır.

Keçiqıran sözü Bakı, Qazax, Şamaxı, Tovuz şivələrində "martın sonu", "aprelin əvvəli" mənasında, Culfa və Salyan şivələrində isə "soyuq" anlamında işlənir. Yardımlı şivələrində köçə (heyvan saxlanılan yer) və "buğdanın baş gözü" mənasında keçəl sözü vardır. Meğri şivələrində "meşədəki ağaclarda qurumuş mamırlı budaq" mənasında kecə sözü işlənir. Tabasaran şivələrində "ağac gövdəsində əmələ gələn mamır" anlamında keçəl sözünə rast gəlinir. Dilimizin əksər dialekt və şivələrində (Ağcabədi, Bərdə, Cəlilabad, İmişli, Kürdəmir, Yardımlı və s.) "körpü", "keçid" mənalarında keçalat//keçələt sözü müşahidə edilir.^[3] Keçəl sözü dilimizdə "seyrək" mənasında da işlənir. Kəran sözü kərən şəklində dilimizin əksər dialekt və şivələrində (Basarkeçər, Borçalı, Çəmbərək, Daşkəsən, Gəncə, Goranboy, Xanlar, Tovuz, Qazax, Yardımlı və s.) "evin üstə qoyulan tir" mənasında işlənir. Məsələn, palıddan yaxşı kərən olar; (Borçalı) Meşədən iri kərən kəserdix (Tovuz) və s.^[4]

Kərən sözünə Füzuli şivələrində "cərgə", "sıra" mənasında rast gəlinir. Məsələn, Kərənnən yığırıx, yani cərgeynən, sıreynən və s. Burada kəran "yaşayış yeri", kənd", ərazi" mənasındadır. Lakin qeyd etdiyimiz faktların oykonimin tərkibindəki keçələ sözü ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. Keçələkəran "keçəllər tayfasına məxsus ərazi"anlamındadır. Keçəl+ə sözü keçili//keçəllər etnoniminin fonetik variantıdır. Yardımlı şivələrində ə > i (keçələ/keçili) geniş yayılmış fonetik əvəzlənmələrdəndir. Məsələn, şəkil > şikil, zəncir > zincir, əncil > incil və s. Kəngərli tayfaları arasında keçili etnonimi mövcud olmuşdur.

1816-cı ilə aid mənbədə onun adı "tayfeyi-keçili" (keçili tayfası) şəklində qeyd olunur. Əvvəllər onlar Araz çayının sağ sahilində yaşayırdılar. Səfəvilər zamanı bu tayfa kəngərlilərin tərkibində olmuşdur. Şahbuz və Zəngilan rayonlarında oykonimləri mövcuddur. Keçili oykoniminə Türkiyə və İran ərazilərində də rast gəlinir. XIX əsrin 80-ci illərində Yelizavetpol qəzasında keçili tayfa ittifaqı mövcud olmuşdur. Şahbuz rayonunda Plankənd kəndinin əvvəlki adı Keçili olmuşdur.^[5]

1880–1885-ci illərdə çar hökuməti şahsevən tayfalarının böyük hissəsini Muğandan İrana köçürdü. Qalan şahsevən tayfaları üç hissədən ibarət idi: 1) Hüseynli, Kərimli, Əliyarlı; 2) Tağıbəyli, Çuqunlu, Çallar; 3) Hacıkişili, İskəndərli, Keçəllər (yenə orada s.71). Mənbələrdə oğuz mənşəli qayı tayfa birliyinə daxil olan qızılkeçili qolundan bəhs edilmişdir. Türkmənlərin yersarı tayfasının qollarından biri də keçili adlanırdı. Keçili tayfasının adı Türkiyədəki yürüklərin arasında da qeydə alınmışdır; Şəmkir rayonunda da Keçili kəndi vardır. Yerli məlumata görə, yaşayış məntəqəsini XVII əsrdə Naxçıvan mahalının Keçili kəndindən gəlmiş ailələr salmışdır.^[6] Yardımlı ərazisindəki keçili tayfasının kəngərlilərlə (Şahbuz) qaynayıb-qarışdığını həmin tayfaların şivə xüsusiyyətləri də sübut edir.

Keçili zoonim mənşəli etnonim hesab olunur. Keçi qədim türk inancında qutsal sayılan heyvanlardan biri olmuş və bir çox etnoslar keçini özlərinə ərvah sanmışdır. Göy türklər inanırdılar ki, onlar göy qurdla ağ keyikdən, yəni dağ keçisindən törəyiblər. N. A. Baskakov bildirir ki, bir çox qıpçaq knyazlarının adları keçi adlarından törəmişdir.^[7] İ. Cəfərsoylu yazır ki, türk dillərində zoonim əsasında keçili, qara keçili, ağ keçili, dibir, serkəş, oğlaq, sarı keçili, kaci, ağca keçi, ağcalu, erkəc, eçki,, göycə, alaş, ala keçi, təkə, sənəkli, iliq, goran, kuranak, dıvır, sibir və s.etnonimlər yaranmışdır. Müəllif C. Heyətə istinad edərək yazır ki, Gürcüstanın ən qədim sakinləri olan İverlər də qədim türklər kimi keçiyə tapınırdılar.^[8]

Tarixi

Coğrafiyası və iqlimi

Kənd Maman dağının yamacında yerləşir.

İstinadlar

1. "Azərbaycan Respublikasının bəzi rayonlarının inzibati ərazi bölgüsündə qismən dəyişikliklərin edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin 5 oktyabr 2001-ci il tarixli, 191-IIQ saylı Qərarı". 2018-12-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-09-29.
2. Keçələkəran // Azərbaycan toponimlərinin ensiklopedik lüğəti. I cild. Bakı: Şərq-Qərb. 2007. 304. ISBN 978-9952-34-155-3.
3. ADL, I cild. səh. 269–270
4. Keçələkəran // Azərbaycan toponimlərinin ensiklopedik lüğəti. I cild. Bakı: Şərq-Qərb. 2007. səh. 276. ISBN 978-9952-34-155-3.
5. "Top. Azerb-na", Baku, 1986, s. 69
6. Keçələkəran // Azərbaycan toponimlərinin ensiklopedik lüğəti. I cild. Bakı: Şərq-Qərb. 2007. səh. 268-269. ISBN 978-9952-34-155-3.
7. Baskakov N. A. Tyurkskaya leksika v "Slove o polku İqorove", M., Nauka, 1985, s.74
8. Türk, Urartu, Alban etnolinqvistik uyğunluqları, Bakı, 2008, s. 156–157

Həmçinin bax