Artuş (şəhər)

Artuş^[3][4] və yaxud Artux^[5] (uyğ. ئاتۇش شەھىرى; qırğızca: ارتىش; qırğızca: Artış; çin. 阿图什; Pinyin:Ātúshí Shì)^[6] və Çinin Sintszyan-Uyğur Muxtar Rayonu tərkibindəki Qızılsu-Qırğız Muxtar dairəsinin paytaxtıdır. Şəhər idarəetməsinin inzibati binası Quanminlu rayonunda yerləşir (çin. 光明路街道).^[7]

Şəhər
Artuş
Qırğızca:ارتىش
39°42′ şm. e. 76°10′ ş. u.
Ölkə	ÇXR
Region	Sintszyan-Uyğur Muxtar Rayonu
Prefektura	Qızılsu-Qırğız Muxtar dairəsi
Tarixi və coğrafiyası
Əsası qoyulub	1 yanvar 1943
Sahəsi	15 697,78 km²
Mərkəzin hündürlüyü	1303 m
Saat qurşağı	UTC+8
Əhalisi
Əhalisi	269 317 nəfər (2015[1])
Milli tərkibi	Uyğur,[2] qırğız, huey
Rəsmi dili	Çin dili
Rəqəmsal identifikatorlar
Telefon kodu	+86 908
Poçt indeksi	845350
Nəqliyyat kodu	新P
Digər
xjats.gov.cn Şablon:Ref-çin
Artuş
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Tarixi

1943-cü ilin yanvarında Artuş Bəyliyinin əsası qoyuldu.^[8][9]

1986-cı ilin iyununda Artuş qəsəbəsi Artuş şəhəri oldu.^[8][9]

2018-ci ildə Eştaçi Məscidinin günbəzi (39°41′33″ şm. e. 76°07′25″ ş. u.) çıxarıldı.^[3][4] Son vaxtlar digər məscidlər də sökülür.

Artuşdakı Artuş Şəhər Peşə Bacarıqları Təhsil Təlim Xidmət Mərkəzi Şərqi Türkistanda yerləşən yenidən təhsil düşərgələrindən biridir.^[10]

19 yanvar 2020-ci il tarixində saat 22:23-də Artuşda 5.2 bal gücündə zəlzələ baş vermişdir.^[5]

Çoğrafiyası

Arç konyonu

Tarım hövzəsinin şimal-qərbində, Tyan-Şan dağlarının cənubunda yerləşir.

İqlimi

Orta illik temperatur + 12 °C, orta illik rütubət 80 mm-dir.

İnzibati bölgü

Artuş şəhər dairəsinin tərkibində 2018-ci ildə iki rayon, beş qəsəbə və üç məhəllə var idi.^[8][11][12]

Nahiyələr (uyğ. يولى كوچا باشقارمىسى çin. 街道):

• Bext Avenue prospekt (Xingfu Lu; uyğ. بەخت يولى كوچا باشقارمىسى çin. 幸福路街道), Nurluq prospektinin alt bölgəsi (Guangming Lu; uyğ. نۇرلۇق يولى كوچا باشقارمىسى çin. 光明路街道), Xinchenq Prospekti (çin. 新城街道).

Şəhər (uyğ. بازىرى /çin. 镇):

• Üstün Atuş (Shang'atushi;^[13] uyğ. ئۈستۈن ئاتۇش بازىرى / çin. 上阿图什镇)

İlçələr (uyğ. يېزىسى / çin. 乡):

• Süntag (Songtake, Suntagh;^[13]uyğ. سۇنتاغ يېزىسى / çin. 松 他 克 乡), Azak (Azhake, Azaq; uyğ. ئازاق يېزىسى /çin. 阿扎克 乡 ), Agu^[13] (Ahu, Aghu; uyğ. ئاغۇ يېزىسى /çin. 阿 湖) 乡 ), Katyaylak^[13] (Gedaliang, Kattaylaq;uyğ. كاتتايلاق يېزىسى / çin. 格达 良乡), Karajül^[14] (Halajun, Karajol,^[13] Qarajol;uyğ. قاراجول يېزىسى / çin. 哈拉 峻 乡),^[15] Tugurmiti ( uyğ. ; تۈگۈرمىتى يېزىسى / çin. 吐 古 买 提 乡)

Digər sahələr:

• Bingtuan Nongsanshi Hongqi Farm (çin. 兵团 农 三 师 红旗 农场).

İqtisadiyyatı

Artuşun iqtisadiyyatı əsasən kənd təsərrüfatına əsaslanır. Əsas kənd təsərrüfatı sahələri pambıqçılıq, üzümçülük və qoyunçuluqdur.^[9]

Demoqrafiya

İl	Əh.	±% i.a.
2000	200.345	—
2010	240.368	+1.84%
2015	269.317	+2.30%
[1][8]

1997-ci ilə görə Artuş əhalisinin 81,5%-i uyğur idi.^[2]

1999-cu il tarixinə görə Artuş əhalisinin 79.68%-i uyğur, 7.21%-i han çinliləri idi.^[16]

2015-ci ilədək Artuşun 269.317 sakinindən 216.651-i (80.44%) uyğur, 30.174 (11.20%) qırğız, 21.754 (% 8.08) han çinli, 738-i digər etnik qruplar təşkil edirdi.^[1]

Nəqliyyat

Cənubi Sincan dəmiryolu xətti buradan keçir.^[9]

Tarixi xəritələr

Artuş da daxil olmaqla tarixi İngilis xəritələri:

• 
  Köhnə Artuş (ABŞ Milli Xəritələr Agentliyi, 1983)
• 
  Artuş daxil olmaqla xəritə (A-T'U-SHIH (ARTUSH) kimi etiketlənir)
• 
  Əməliyyat Naviqasiya Qrafikindən; Artux (A-t'u-shih) daxil olmaqla xəritə (ABŞ Milli Xəritələr Agentliyi, 1980)
• 
  Artuşa daxil olma xəritəsi (A-t'u-shih) (ABŞ Milli Xəritələr Agentliyi, 1984)

İstinadlar

1. 3-7 各地、州、市、县(市)分民族人口数 (çin). شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونى 新疆维吾尔自治区统计局 Statistic Bureau of Xinjiang Uygur Autonomous Region. 2017-10-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-09-03.
2. 1997年阿图什市行政区划 [1997 Artux City Administrative Divisions] (çin). XZQH.org. 31 December 2010. 27 April 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 August 2020. 克孜勒苏柯尔克孜自治州辖市，州府驻地。位于自治州西南部，与吉尔吉斯斯坦接壤。面积1.5万平方千米，人口18.4万，有柯尔克孜、维吾尔、汉、回、哈萨克、塔吉克等16个民族，其中维吾尔族占81.5％，辖2街道7乡。（本页根据《中国政区大典》整理，1997年左右资料）
3. Fred Hiatt. "In China, every day is Kristallnacht". The Washington Post. 3 November 2019. 1 February 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 10 August 2020. The dome of a Uighur mosque in Artush, Xinjiang, was removed in 2018.
4. Asim Kashgarian. "US: China Targets Uighur Mosques to Eradicate Minority's Faith". Voice of America. 1 December 2019. 27 July 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 11 August 2020. Artush Eshtachi Grand Mosque is seen in Artush, in China's northwest Xinjiang province.
   10/8/2016 9/8/2018
   39°41′33.46″N 76°7′25.88″E
   Satellite imagery with a comparative analysis of Artush Eshtachi Mosque.
5. Mu Xuequan, redaktor"5.2-magnitude quake hits Xinjiang: CENC". Xinhua News Agency. 19 January 2020. 29 September 2021 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 August 2020. the city of Artux in Kizilsu Kirgiz Autonomous Prefecture in northwest China's Xinjiang Uygur Autonomous Region
6. — ilçe səviyyəsində şəhər 中国地名录. Beijing: SinoMaps Press. 1997. ISBN 7-5031-1718-4.
7. 阿图什市概况. xzqh.org. 2015-01-29. 2022-08-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-09-30.
8. 阿图什市历史沿革 [Artux City Historical Development] (çin). XZQH.org. 29 January 2015. İstifadə tarixi: 6 August 2020. 2000年第五次人口普查，阿图什市常住总人口200345人，{...}2003年，全市总面积15697.78平方千米，{...}2010年第六次人口普查，阿图什市常住总人口240368人，其中：幸福路街道21786人，光明路街道36316人，松他克乡36849人，阿扎克乡38574人，阿湖乡16189人，上阿图什乡45847人，格达良乡16248人，哈拉峻乡15931人，吐古买提乡9009人，兵团农三师红旗农场3619人。
9. Xia Zhengyi 夏征农; Chen Zhili 陈至立, redaktorlar 辞海：第六版彩图本 [Cihai (Sixth Edition in Color)] (çin). Shanghai: Shanghai Lexicographical Publishing House. September 2009. səh. 0017. ISBN 9787532628599.
10. Hannah Knowles, Kim Bellware and Lateshia Beachum. "Secret documents detail inner workings of China's mass detention camps for minorities". The Washington Post. 25 November 2019. 19 March 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 11 August 2020. A guard tower and barbed wire fences are seen around a section of the Artux City Vocational Skills Education Training Service Center in Artux in western China's Xinjiang region in December. This is one of a growing number of internment camps in the Xinjiang region.
11. 2019年统计用区划代码和城乡划分代码：阿图什市 [2019 Statistical Area Numbers and Rural-Urban Area Numbers: Artux City] (çin). National Bureau of Statistics of the People's Republic of China. 2019. 27 April 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 August 2020. 统计用区划代码 名称 653001001000 幸福路街道 653001002000 光明路街道 653001003000 新城街道 653001100000 上阿图什镇 653001200000 松他克乡 653001201000 阿扎克乡 653001202000 阿湖乡 653001204000 格达良乡 653001205000 哈拉峻乡 653001206000 吐古买提乡 653001500000 兵团农三师红旗农场
12. 阿图什市行政区划 (çin). Artux People's Government. 12 June 2019. 24 November 2021 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 August 2020. 阿图什市于1986年经国务院批准撤县设市，辖7乡、3场、2个街道办事处
13. Xie Yuzhong 解玉忠. 地名中的新疆 (çin). Ürümqi: 新疆人民出版社. 2003. 189–190. ISBN 7-228-08004-1.
14. Karajül (Approved - N) GEOnet Names Server-də., United States National Geospatial-Intelligence Agency
15. 生物景观类 (çin). Artux People's Government. 12 June 2019. 24 November 2021 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 August 2020. 柳树林距哈拉峻乡政府驻地约26千米，占地数十亩。
16. Morris Rossabi, redaktorGoverning China's Multiethnic Frontiers (PDF). University of Washington Press. 2004. səh. 179. ISBN 0-295-98390-6. 2020-01-07 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2021-03-03.