İldırım ötürücü

İldırım ötürücü — bina və qurğulara quraşdırılan, ildırım vurmalarından qorunmaq üçün cihaz.

Abidə üzərindəki ildırım ötürücü

İş prinsipi

İldırım çaxması zamanı yer üzündə böyük bir cərəyan meydana gəlir və Yerin səthində güclü bir elektrik sahəsi görünür. Sahə intensivliyi xüsusilə kəskin keçiricilərin yanında yüksəkdir və buna görə ildırım ötürücünün ucunda bir tac boşalması alovlanır. Tac boşalması nəticəsində ildırım ötürücüyə yaxın hava güclü ionlaşır. Nəticədə ucun yaxınlığındakı elektrik sahəsi azalır (hər hansı bir ötürücünün içərisində olduğu kimi), induksiyalı yüklər binaya yığıla bilmir və şimşək ehtimalı azalır. İldırım meydana gəldiyi eyni hallarda (belə hallar çox nadirdir), ildırım ötürücü vastəsi ilə ötürülür və nəticədə dağıntı olmadan təhlükə aradan alxır.

Qurğu

Bir-biri ilə əlaqəli üç hissədən ibarətdir:

• İldırım qəbul edici — ildırımın qəbul edilçəsinə xidmət edir və ildırım kanalı ilə təmas zonasında yerləşir; qorunan obyektdən asılı olaraq, metal bir pin, keçirici material şəbəkə və ya qorunan obyektin üstünə uzanan bir metal kabel ola bilər.
• Yerləndirmə ötürücüsü və ya aşağı keçirici — yükü hava terminalından torpaq elektroduna yönəltməyə xidmət edən bir dirijor; ümumiyyətlə kifayət qədər böyük bir kəsişmədən ibarət bir teldir.
• Yerləndirmə — yerlə təmasda olan bir ötürücü və ya ümumiyyətlə torpağa basdırılmış bir metal çubuq.

Bir ildırım ötürücüsünü elementləri bir-birinə bağlıdır və dəstəkləyici bir quruluşla sabitlənmişdir. Torpaq obyektinə ildırım vurma ehtimalı, hündürlüyü artdıqca, ildırım ötürücünün ən yüksək səviyyədə ya birbaşa qorunan obyektdə, ya da obyektin yaxınlığında ayrı bir quruluş şəklində yerləşdirilir.

Bir ildırım çubuğunun qoruyucu hərəkətinin radiusu onun hündürlüyü ilə müəyyən edilir və təxmini düsturla hesablanır:

R=1,732 x h,

burada h evin ən yüksək nöqtəsindən ildırım ötürücüsünün zirvəsinə qədər olan hündürlükdür.

Havanı ionlaşdıracaq bir qamma şüalanması mənbəyinin ucuna yerləşdirsəniz, hündürlüyü artırmadan ildırım ötürücünün hərəkət radiusunu artıra bilərsiniz. Mənbə gücünün artması ilə bir ildırım ötürücüsünün hərəkət radiusu artır. Bu da 100 və ya daha çox metrə qədər artırıla bilər^[1].

Bəzən bir binanın və ya quruluşun dekorativ elementlərinə (Flüger, sütun zirvələri və s.) bir ildırım ötürücü qoyulur.

Tarixi

İldırım ötürücünün 1752-ci ildə Bencamin Franklin tərəfindən icad edildiyi güman edilir. Baxmayaraq ki, bu günə qədər ildırım ötürücüləri olan tikililərin mövcudluğuna dair sübutlar mövcuddur (məsələn: Qədim Misirdə məbədlərdə mis ilə işlənmiş yüksək dayaqlar, Qüdsdəki Kral Süleyman məbədindəki bənzər quruluşlar, Nevyansk qalası, Jak Romanın kağız uçurtmaları).

Rusiyada ilk ildırım ötürücü 1753-cü ildə Mixail Lomonosov və Qeorq Vilhelm Rixman tərəfindən qurulub^[2].

Təbii ildırım ötürücülər

Tropik ağacların tacındakı bir liana, ildırım vurması zamanı elektrik cərəyanını çəkir və yerə ötürür. Özü isə yanır, ancaq ağacı ildırım ötürücü kimi qoruyur.

İstinadlar

1. Мухин К. Н. Глава 8, § 33, часть 6. Радиоактивный громоотвод // Занимательная ядерная физика. — М.: Атомиздат, 1969. — С. 203. — 145 000 экз.
2. Николай Горькавый Сказка о трёх богатырях, которые сразились с "электрическим драконом" // Наука и жизнь. — 2017. — № 2. — С. 81–89. — URL: http://www.nkj.ru/archive/articles/30634/ Arxivləşdirilib 2017-03-05 at the Wayback Machine