ТӀабигӀат
From Wikipedia, the free encyclopedia
ТӀабигӀат, ялъуни натура, ялъуни бижел, бищун гӀатӀидаб магӀнаялда, буго физикияб дуниял яги ТӀолгодунял. "ТӀабигӀат" гӀахьалаб буго физикияб дуниялалъул феноменалъе, ва гьединго гӀумруялъе гӀаммго. ТӀабигӀаталъул цӀех-рехел ккола гӀелмуялъул кӀудияб, цо бугеб батичӀониги, рахъ. ГӀадамал тӀабигӀаталъул бутӀалъун кколел рукӀаниги, инсанасулаб жигарчилъи ва пиша гӀемерисеб бичӀчӀула тӀабигӀатазул цогидал загьиратаздаса батӀаго бугеб категория гӀадин.[1]
ТӀабигӀат абураб рагӀи буго гӀараб мацӀалдаса бачӀараб. Натура абураб рагӀи буго бачӀараб латин natura абураб рагӀудаса, "букӀиналъул къагӀида, бижухъеяб хасият" магӀна бугеб, ва некӀо заманалда жиндир хӀарпккураб магӀнаги гьари, рижи абун букӀараб.[2] НекӀсияб философиялда, natura гӀемерисеб хӀалтӀизабулаан латин мацӀалде грек фюсис (φύσις) рагӀи буссинабизе, гьебги байбихьуда букӀана гъветӀ-хералъул, хӀайваназул ва дунялалъул цогидал хаслъабазул жанисел характеристикабазе гӀахьал гьабулеб рагӀи.[3][4] ТӀабигӀаталъул концепция, гӀаммаб хӀалалъ физикияб тӀолгодунялалъул, буго оригиналияб бичӀчӀел гӀатӀид гьабиялъул цояб;[1] гьеб байбихьана Сократида цересел философчагӀаз φύσις рагӀи хӀалтӀизабиялъул аслиял къагӀидаби баян гьариялдас (доб заманалъ гьеб рагӀул динамикияб роцен букӀаниги, хасго Гьераклитие), ва гьелдаса нахъе дагьлъи гьечӀого букӀана машгьурлъулеб.
Ахирисел чанго гӀасрабазда, гьанжесел гӀелмиял методал раккулеб заманалда, тӀабигӀат лӀугьана пассивияб унголъилъун, жиб илагьиял къануназ гӀуцӀа-кӀутӀулеб ва цбехун бачунеб.[5][6] Индустриалияб революциялдаса байбихьун тӀабигӀаталъул цӀикӀкӀу-цӀикӀкӀун хал гьабизе байбихьана жинде ургъунго гъорлӀе къай гьечӀеб унголъиялъул бутӀа хӀисабалда: гьелъ цо-цо традицияз гьеб рикӀкӀунаан сакралияблъун (Руссо, американ трансцендентализм) яги гӀадатго илагьияб провиденциялъе яги инсанияб тарихалъе декорлъун (Гьегел, Маркс). Амма гьебго заманалда цӀилъана тӀабигӀаталъул виталистияб бихьел, жиб пресократииялде гӀагараб, хасго Чарлз Дарвинидаса хадуб.[7]
РагӀи хӀалтӀизабиялъул гьанжесел батӀи-батӀиял вариантазда, "тӀабигӀат" гӀемерисеб гӀахьал гьабула геологиялде ва гӀалхул гӀумруялде. ТӀабигӀат гӀахьалаб букӀине бегьула чӀагоял гъветӀ-хералъул ва хӀайваназул гӀаммаб рахъалъе, цо-цо нухалъ чӀагоял-гурел объектазда хурхарал процессазе — Ракьалъул гьава-бакъ ва геология гӀадал жал-жалазул хасал тайпабазул рукӀиналъул къагӀидаялъе ва жидедаго рекъон хисиялъе. Гьеб гӀемериселъ къабул гьабула тӀабигӀияб сверухъдунял яги гӀалхуллъи — гӀалхул хӀайванап, кьураби, рохь ва гӀаммго инсанасул хӀалтӀи-пиша сабаблъун жал гьедигӀан хисичӀел яги инсан гъорлӀчӀваниги цӀунун хутӀарал жал гӀадин. Мисалалъе, мануфакутрлъарал объектал ва гӀадамазул гьоркьолъаби гӀаммго абуни рикӀкӀунаро тӀабигӀаталъул бутӀалъун, цохӀо гьезул квалификация гьабичӀони, мисалалъе, "инсанияб тӀабигӀат" яги "тӀолго тӀабигӀат" хӀисабалда. Гьеб ккола натуралиял жалазул дагьабги традиционияб концепция, жиб жакъа къоялъги батизе бегьулеб; гьелда гъоркь бичӀчӀула тӀабигӀияб ва гьунарияб жоялда гьоркьоб батӀалъи, гьунарияб абулеб жо бичӀчӀула инсанасул лъавалъ яги инсанасул гӀакълуялъ гьабураб жо гӀадин. Конкретияб контексталда бан, "тӀабигӀияб/натуралияб" батӀа гьабизе бегьула тӀабигӀияб-гуреб (анатуралияб) яги тӀасатӀабигӀияб (супернатуралияб) жоялдаса.[8]