From Wikipedia, the free encyclopedia
L'idioma maya yucateco (autoglotónimu: Maayat'aan) ye una llingua amerindia derivada del tueru mayense, que se fala principalmente n'estaos mexicanos peninsulares de Yucatán, Campeche y Quintana Roo, nel norte de Guatemala, particularmente nel Petén según en menor grau en Belize. Ye conocida comúnmente como maya, anque munchos llingüistes empleguen el términu maya yucateco pa estremala d'otres llingües mayenses.
| Faláu en | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Faláu en | Belize, Méxicu y Guatemala | ||||||||||
| Númberu de falantes | |||||||||||
| |||||||||||
| Datos | |||||||||||
| Familia |
lenguas yucatecanas (es)  | ||||||||||
| Estáu de vulnerabilidá | 3 definitivamente en peligru | ||||||||||
| Sistema d'escritura | alfabetu llatín | ||||||||||
| Reguláu por | Institutu Nacional de Llingües Indíxenes | ||||||||||
| Códigos | |||||||||||
| ISO 639-3 | yua | ||||||||||
 | |||||||||||
(anverso_y_reverso).jpg)
Pa ponelo nos términos qu'usa don Alfredo Barrera Vásquez, mayista, nel estensu prólogu al Diccionariu Maya-Español, Español-Maya Cordemex (1a. edición) de 1980:
"La llingua maya yucateca ye unu de los más antiguos miembros d'una familia que'l so tueru recibe'l nome convencional de protomaya, de la mesma miembru d'otra familia que'l so tueru, que dio orixe a otres llingües como'l totonaco, provieno de dalgún otru tueru asiáticu... Los glotocronólogos, colos sos métodos, pudieron concluyir qu'un grupu, el puramente protomayano, llegó de dalguna parte y establecióse nun llugar de los altos de Guatemala, y entá precisen: la Sierra de Cuchumatanes, aproximao nel añu 2600 e.C. (Sieglu XXVI e.C.)[1]
Y más palantre sigue diciendo:
"...d'aquel puntu y grupu orixinal, que yá empezara a diversificase, esprendióse aproximao en 1600 e.C., esto ye, dempués d'un mileniu de llegar a los Cuchumatanes, una fracción pa emigrar al norte, escontra les tierres baxes de la península yucateca..."[1]
Según datos del XII censu xeneral de población y vivienda del INEGI, en territoriu mexicanu la cantidá de mayahablantes ye de 800.291, lo cual asitiar como la segunda llingua indíxena con mayor númberu de falantes en Méxicu, dempués de la llingua náhuatl. En Belize, acordies con datos de 1991, yera falada por unes 5000 persones y en Guatemala rexístrense unes 700 nel cantu fronterizu con Campeche y Quintana Roo, Méxicu.
Según datos del Ministeriu d'educación de Guatemala, MINEDUC Guatemala ye un país multillingüe, cuenta con un total de 24 idiomes. 22 son Idiomes Mayes, más l'idioma xinka, l'idioma garífuna y el castellán, de los cualos:
Cinco idiomes tienen de 300,000 a un millón de falantes cada unu (incluyíu l'Español) Otros cinco tienen de 50 a 120,000 caúnu Cuatro tienen de 20 a 49,000 caúnu Once d'ellos tienen menos de 20,000 falantes cada unu
La llingua maya ye llargamente utilizada y enseñada nes rexones señalaes, particularmente en Yucatán, esistiendo inclusive academies que se dediquen puramente al so espardimientu.
A partir de la creación de la Llei de Derechos Llingüísticos en 2003, el maya yucateco, al igual que'l restu de les llingües indíxenes orixinaries de Méxicu, ye reconocida como llingua nacional mexicana.
La llingua maya escribir con calteres llatinos dende la conquista de los españoles hasta l'actualidá, anque en tiempos prehispánicos los mayes utilizaben un sistema de glifos o ideogrames pa la so escritura. Hai un alfabetu oficial que foi ellaboráu por llingüistes y especialistes nel añu de 1984, que ye oficialmente reconocíu y utilizáu nos llibros de testu distribuyíos pol estáu mexicanu, magar ente los falantes y entá los espertos de la llingua manifiéstense diferencies d'interpretación y representación ortográfica. De siguío amuésase'l cuadru del abecedariu maya:
| Abecedariu maya | ||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| A | B | Ch | Ch' | E | I | J | K | K' | L | M | N | O | P | P' | S | T | T' | Ts | Ts' | U | W | X | Y | ' |
| a | b | ch | ch' | e | i | j | k | k' | l | m | n | o | p | p' | s | t | t' | ts | ts' | u | w | x | y | ' |
| Valores fonéticos | ||||||||||||||||||||||||
| a | b | t͡ʃʰ | t͡ʃʼ | e | i | h | kʰ | kʼ | l | m | n | o | pʰ | pʼ | s | tʰ | tʼ | t͡sʰ | t͡sʼ | u | w | ʃ | j | ʔ |
Publicóse un ciertu númberu de diccionarios que sirven de referencia a los estudiosos. Dende'l bien cultu y reconocíu Coordinación alfabética de les voces del idioma maya, publicáu por Juan Pío Pérez en 1898 y compilado a lo llargo de munchos años dende mediaos del sieglu XIX por él mesmu y por frai Pedro Beltrán, hasta les más modernes ediciones como'l Diccionariu Maya-Español, Español-Maya, editáu por Cordemex en 1980, so la coordinación d'Alfredo Barrera Vásquez –connotado mayista–, cuntando como redactores a dos espertos na llingua maya: Juan Ramón Bastarrachea y William Brito Sansores.
Tuláakal wíinik ku síijil jáalk'ab yetel keet o tsiikul yetel Najmal Sijnalil, beytun xan na'arreya'an sijnalil yetel non'oja'anil o tuukulo', k'a'abet o bisikuba bey láaktsilil yetel tuláakal o baatsile'.[2]Tolos seres humanos nacen llibres ya iguales en dignidá y derechos y, dotaos como tán de razón y conciencia, tienen de portase fraternalmente los unos colos otros.Artículu 1º, Declaración universal de los derechos humanos.
Na llingua maya de Yucatán abonden los soníos consonánticos sordos. Una carauterística notable del maya yucateco, que comparte con munches otres llingües mayenses, ye l'usu de consonantes glotalizadas (como p', t', y k'). Los siguientes cuadros amuesen los fonemes del idioma maya.[3]
Caúna d'estes 5 vocales pueden ser llargues. Esisten tamién vocales glotalizadas [aʔ] y [aʔa].
Na llingua maya esisten dos tonos: unu altu que se marca con [áa] y otru baxu que s'escribe con [aa].
.JPG)
El maya tien como base morfemes monosilábicos, esto ye, pallabres o elementos pa la formación de les mesmes qu'aguanten l'analís morfolóxicu. La llingua maya economiza vocales pero nun llega a producir agrupamientos de consonantes demasiáu complexos nuna sola sílaba. Tampoco se da na maya l'agrupamientu de vocales y cada una de les que dexa'l vezu vuélvese exa de la sílaba. Usa un apóstrofu entemediu yá que s'usa ente dos consonantes.
La llingua maya de Yucatán ye de tipu sintéticu. Esto significa qu'usa formes complexes pa espresar idees tamién complexes. Nun hai artículos, nin xéneru. Nun esiste la manera infinitivu y munchos verbos paecen nomes y tienen la doble función.
Espresiones frecuentes:
Bix a beel (na llingua maya nun ye necesariu utilizar signos interrogativos porque esisten formes interrogatives específiques)
¿Cómo tas? (lliteralmente: ¿Cómo ta'l to camín?)
Ma'alob, kux teech
Bien, ¿y tu?
Bey xan teen.
Igual yo.
Bix a k'aaba'
¿Cómo te llames? (lliteralmente “¿cómo ye'l to nome?”)
In k'aaba'y' Jorge.
El mio nome ye Jorge
Jach ki'imak in wóol in k'ajóolt kech.
Encantáu de conocete. (lliteralmente “Bien feliz el mio ser de conocete”)
Delles pallabres frecuentemente usaes y entemecíes entá na dómina actual col español que se fala na península de Yucatán:
embelicu :P'uurux: panzón
sapu :Tuunich: piedra :Jo'ots'': sacar de la olla con cuyar o cola mano una porción.
xuguete, tamién puede ser chancia :Mulix: pelo rizáu :Wiix: orina :Janal: comida :'Naj: casa :Pixan: muertu o espíritu :Tirix ta: foria :Xiik: axila
feu :Ma'ax: monu :Otoch: casa :Peech: cachiparru :Uk'': pioyu :Xuux: sollerte, aviespáu :Alux: duende (personaxe llexendariu)
o clica: güela
bruxu (tamién se diz esto como emoción de sorpresa)
gatu :"X táabay": muyer sobrenatural que seduz a los noctámbulos.
Numberación en maya yucateco
0 - Mix ba'al 1 - Jun 2 - Ka'a 3 - Óox 4 - Kan 5 - Jo'o 6 - Wak 7 - Úuk 8 - Waxak 9 - Bolon 10 - Lajun 11 - Buluk 12 - Laj ka'a 13 - Óox lajun 14 - Kanlajun 15 - Jo'olajun 16 - Wak lajun 17 - O'uk lajun 18 - Waxak lajun 19 - Bolon lajun 20 - Jun k'aal 400 - Jun k'aax o jun baak 8000 - Jun pik 160 000 - Jun kalab 3 200 000 - Jun k'iinchil 64 000 000 - Jun alaw
La llingua maya yucateca enfrentar a nuevu procesu de tresformamientu pola interacción colos grupos Xiúes que traxeron consigo dende'l sieglu XV, posiblemente antes, dende la mariña del Golfu de Méxicu, fuerte influencia tolteca y en concencia del náhuatl. Esta influencia tuvo inclusive un efeutu determinante nel panteón maya cola presencia de Kukulcán, que derivó del propiu Quetzalcóatl y xeneró la resultante cultural que vinieron conocer y con que s'enfrentaron, los españoles conquistadores, nel sieglu XVI.[4]
Al azteca o mexicanu conózse-y en maya peninsular como huach que significa estrañu, lo que convida a pensar en tal influencia proveniente de los nahuas de Chontalpan qu'habíen orixinalmente llegáu a la rexón dende'l Méxicu-Tenochtitlan y que dexaron un legáu importante nel léxicu de les mayes peninsulares.
Dempués, yá peracabada la conquista, cuando se fundó la ciudá española de Campeche (sobre la ciudá maya A K'in Pech), constrúyese'l barriu de San Román onde s'establecieron mexicanos de fala náhuatl. De la mesma, en Mérida facer nel barriu de San Cristóbal los mexicas traíos polos conquistadores. Dellos términos usaos na llingua maya peninsular actual dan cuenta d'esto:
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
