From Wikipedia, the free encyclopedia
El zapoteco ye una macrollingua integrada por distintes llingües zapoteques (62 variantes llingüístiques[2]) falaes por un total de 777.000 persones[3] en Oaxaca y otros llugares, fai parte col idioma chatino d'un grupu llingüísticu que pertenez al tueru otomangue de llingües mesoamericanes, xunto cola llingua mixteca, mazateca y popoloca, ente otres. Les llingües zapoteques fálense principalmente nos estaos d'Oaxaca y na rexón sureste de Veracruz, al sur de Méxicu.
 'Ditze,[1] Dizá, Ditsá, Díidxa záa, Tiits Së' | |
|---|---|
| Faláu en |  Méxicu |
| Rexón | Oaxaca, Puebla, Guerrero, suroeste de Veracruz. |
| Falantes | cerca de 777,000 |
| Puestu | Non nos 100 mayores (Ethnologue 1996) |
| Familia | Llingües otomangueanas Otomangueano oriental |
| Estatus oficial | |
| Oficial en | En Méxicu tien reconocencia como llingua nacional |
| Reguláu por | - INALI |
| Códigos | |
| ISO 639-1 | (nengunu) |
| ISO 639-2 | zap |
| ISO 639-3 | |
 Distribución de les llingües zapoteques nel estáu d'Oaxaca (Méxicu). | |
Ye una llingua tonal. L'orde de la frase más frecuente ye Verbu Suxetu Oxetu (VSO).
Sol términu zapoteco entiéndese un gran númberu de variantes llingüístiques[4] non siempres mutuamente intelixibles, lo cual significa que felicidaes variantes empezaron a divergir del proto-zapoteco va munchos sieglos. Morris Swadesh envaloró por aciu analises estadísticos del léxicu y glotocronología que'l tiempu de diversificación del zapoteco, puramente dichu, yera de 14 sieglos (comparable por casu a la de diversificación del llatín hasta dar les llingües romániques actuales).[5][6][7] Según los muestreos de inteligiblidad, publicaos pol SIL, el zapoteco taría compuestu por 38 variantes o llingües inintelixibles ente sigo.[8] Sicasí, la mayoría de clasificaciones dexen a un llau los criterios de intelixibilidá y consideren les carauterístiques compartíes poles diverses variantes, l'inventariu amenorgar a siete o ocho llingües. Belmar foi'l primeru en proponer arrexuntar les variantes en trés grandes grupos: zapoteco septentrional, zapoteco central y zapoteco meridional so criterios en parte llingüísticos y en parte xeográficos y históricos. El grupu norte incluyiría les variedaes falaes na zona montascosa al norte de la ciudá d'Oaxaca de Juárez, el grupu centro incluyiría les variedaes de los valles centrales y la rexón sur del ismu de Tehuantepec y el grupu meridional les variedaes falaes dean la zona montascosa al sur del estáu d'Oaxaca.
Les primeres clasificaciones internes basaes nel métodu comparativu empezaron nos años 1920 colos trabayos de Jaime Angulo (1925), Paul Radin (1925), Angulo y Freeland (1933) y Swadesh (1949). Estes agrupaciones subdividen los grupos de Belmar, asignáu dalguna variedá local al grupu axacente. L'últimu intengo de clasificación interna y el más aceptáu deber al llingüista mexicanu Jorge Suárez (1977) y publicáu pol INAH en 1990. Esi estudiu sobre la base estricta de traces fonolóxiques y léxicos compartíos refuga l'agrupación tripartita y propón seis agrupamientos estrechamente emparentaos. El siguiente cuadru amuesa les evolución de les distintes variantes de zapoteco:[9]
| Radin (1925) | Angulo & Freeland (1933) | Swadesh (1949) | J. Suárez (1990) |
|---|---|---|---|
| Grupu A 1. Valle - 2. Tehuano - 3. Miahuatlán Grupu B 4. Serrano 5. Vijana (Villalta) 6. Nexitzo (Rincón) |
Valles 1a. Mitla 1b.Zaachila 2. Tehuano Meridional 3. Miahuatlán Septentrional 4. Ixtlán (serranu) 5. Yalalag (Villalta) - |
- 1. Valle - 2. Tehuano - 3. Miahuatlán - 4. Serrano 5. Villalteco 6. Rincón |
- 1. Valle - 2. Tehuano - 3. Miahuatlán - 4. Serrano 5. Villalteco 6. Rincón |
Swadesh y Suárez refuguen los grupos septentrional, central y meridional como unidaes filoxenétiques válides, polo tanto diches nun señalen una rellación más cercana sinón que son puramente xeográfiques y non sofitaos dende'l puntu de vista llingüísticu. Una clasificación estándar de les variantes o llingües zapoteques, que combina los agrupamientos xeográficos xunto coles divisiones llingüístiques demostraes, ye la siguiente:
Les variantes de la llingua del valle d'Oaxaca amuesen un mayor grau de intelixibilidá que les de les estribaciones montascoses al norte y al sur. Sicasí, hai una aguda diferencia ente'l zapoteco de Tlacolula y el de Mitla, dixebraos por unos pocos quilómetros y dambos nel valle d'Oaxaca. La intelixibilidá ye'l 40% ya inclusive más baxa, salvu pa Teotitlán del Valle. Esta baxa intelixibilidá puede debese al fechu de que Mitla yera tamién un centru urbanu y dempués una ciudá estáu.
La rexón septentrional estremar en dos grandes grupos que tán dixebraos por una barrera xeográfica norte-sur. Na zona oriental les variantes llingüístiques del zapoteco tienen poca intelixibilidá colos del norte del ismu y los de la mariña del Pacíficu a lo llargo del ismu de Tehuantepec. La rexón meridional tien un grupu grande norte-sur nel centru flanqueado por un grupu dialeutal a cada llau, seique como resultáu de migraciones socesives.
Les llingües zapoteques son parte de la familia zapotecana qu'incluyiría amás les llingües falaes n'a l'oeste de la rexón zapoteca el papabuco y el solteco (consideraes dacuando llingües zapoteques diverxentes, otres vegaes llingües zapotecanas pero non-zapoteques) amás del chatino. Les estimaciones glotocronológicas pal tiempu de diversificación a partir del proto-zapotecano ye de 24 sieglos.,[5] esto ye, alredor d'un mileniu más que'l tiempu de diversificación de zapoteco puramente dichu. Fora d'esti agrupamientu dende'l sieglu XIX reconocieron rellación ente'l grupu zapotecano y el grupu mixteco que formaríen la caña oriental de les llingües otomangueanas.
Toles variantes de zapoteco son llingües tonales, típicamente'l númberu de tonos ye de trés (alto, baxu, ascendente) pero esisten grandes diferencies ente les distintes variantes, aportando a cinco nel zapoteco serranu (los anteriores, más mediu y descendente). L'acentu nes variedaes que se describieron recái siempres na penúltima sílaba del raigañu y la so posición nun se ve afeutada polos procesos de afijación. Delles llingües zapoteques perdieron la última sílaba non acentuada, polo que podría dicise que l'acentu recái na última sílaba nestes llingües.
La mayoría de variantes tien siquier seis vocales simples (zarraes: /i, i, o/, abiertes: /y, a, o/) y frecuentemente la traza de laringización produz nuevos segmentos en contraste colos seis anteriores. L'inventariu consonánticu varia llixeramente d'una variante a otra, pero siempres vamos atopar la oposición fortis-lenis carauterística de toles llingües zapoteques. Nel siguiente cuadru resumir dichos inventarios:
El diacríticu inferior de les sonorantes /m̥, n̥, l ̥/ indica que son sordes. Los fonemes ente paréntesis namái tán presentes en delles variedaes de zapoteco:
La estructura silábica difier d'unes llingües zapoteques a otres. Asina'l zapoteco del ismu nun almite consonantes a final de pallabra, polo que la sílaba final ye siempres abierta. Sicasí'l zapoteco de Rincón almite delles consonantes nesa posición (/n, β, ʣ, tβ, d_, s, z, l, t/).
El proto-zapoteco sistema fonolóxicu foi reconstruyíu preliminarmente por Morris Swadesh[11] y darréu otros autores ameyoraron esi trabayu.[12][13] L'inventariu consonánticu mínimu podría tar formáu polos siguiente elementos:[14]
Onde'l contraste ente fonemes d'una mesmu caxellu nun ye de tipu sorda/sonora sinón bien probablemente de tipu fortis/lenis (siendo /*L, *N/ les contrapartidas fortes de /*l, *n/ lenes. Los fonemes /*ť, *ď/, propuestos por Suárez,[12] podríen ser africaos anque la so naturaleza fonética exacta nun puede reconstruyise, yá que tamién pudieren corresponder a fricatives (Suárez emplega'l signu /*/ pa /*ť/ sugiendo que podría interpretase como /*tθ/ o /*ts/).
En cuanto al inventariu vocálicu magar orixinalmente reconstruyóse un sistema maximal con cinco vocales curtios /*i, *y, *a, *o, *o/ y cinco llargues /*iˑ, *yˑ, *aˑ, *oˑ, *oˑ/, darréu Suárez propunxo que podía amenorgase l'anterior sistema de trés vocales zarraes /*i, *ɨ, *o/, trés abiertes /*y, *a, *o/ y dos vocales /*A, *O/ que la so articulación fonética ye incierta, anque poles sos correspondencies fonétiques col chatino podríen ser posiblemente *[ã], *[õ].
El siguiente cuadru amuesa los pronomes suxetu en distintes variantes. Puede reparase que nel casu de los pronomes les variaciones son puramente fonolóxiques, pero toles variantes presenten les mesma categoríes nel pronome:
| GLOSA | Choapa | Teotitlán | Texmelucan | Atepec | Ismu | Yate | Yagallo | proto- zapoteco[15] |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1ª persona singular |
-(g/w)aʔ | naa, -a | inte | nadaʔ, -aʔ | -aʔ | -aʔ | -aʔ | *naʔ |
| 2ª persona singular |
-loʔ | lui, -o | -luʔ | -yʔ -(l)oʔ | *luʔ(i) *nuʔ | |||
| 3ª persona singular (persona) |
-bi(ʔ) | laaŋ, -aŋ | labi, bi | -yʔ, -(n)yʔ | be | -beʔ | -biʔ | *pi |
| 3ª persona singular (animáu) |
-baʔ | lam, -m | laba, -ba | Leb -(ə)b | me | -baʔ | -baʔ | *ma(nin) |
| 3ª persona singular (inanimáu) |
-na, -n | laiŋ, -iŋ | la, -na | Len, -(ə)n | nin | -n | *nin | |
| -ro | tonouŋ, -oŋ | intuʔ | netuʔ, -toʔ | nu | -ʤoʔ | -ruʔ | *na | |
| -ndoʔ | riʔo | chiʔo, -cho | du | -toʔ | -la toʔ | *tyiʔo *yá | ||
| 2ª persona plural |
--y | lui-el to, -el to | lebiʔ, --y | -yʔy, --y | el to | --yʔ | -luʔ | *wa |
| 3ª persona plural |
-yaka+3 | laadaŋ, -daŋ | laka+3 | 3+gaʔak | ka+3 | -gak+3 | (la)-gaka+3 |
Tocantes a la sintaxis la variante más diverxente ye nuevamente'l Zapoteco de Rincón, les otres variantes estudiaes tienen un orde básicu VSO y nun tienen concordanza de persona col verbu. Sicasí'l zapoteco de Rincón tien orde VOS, y amás concordanza de suxetu y d'oxetu nel verbu:
M. Piper señala que podría esistir una razón estructural que rellacionara la esistencia de concordanza nesta variante col orde básicu VOS.
La cercanía ente les llingües zapoteques y el chatino pue ser esaminada comparando la forma de los numberales:
| Variante | unu | dos | trés | cuatro | cinco | seis | siete | ocho | nueve | diez |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Zapoteco septentrional (Xhon)[precísase documentación] | to | chope | shone | tape |
align=center | gayo' |
xope | gaze | xono' | ga | chi | |
| Zapoteco del Ismu (Juchitán)[16] | tobi | ʧupa |
align=center | ʧonːa | align=center | tapa | align=center | gaʔjuʔ |
ʃoʔpaʔ | gadʒy |
align=center | ʃono |
gaʔ | ʧiʔ | ||||
| Zapoteco de Mitla[17] | teʰ, teʔb | tjoʔp | ʧonː | taʰp | gaiʔ | ʃoʔp | gaʰdz | ʃoʰnː | gaʔ | ʦoʔ |
| Zapoteco de San Pedro Quiatoni[precísase documentación] | toʰb | ʧop | ʦoʰn | tap | gæʔj | ʃo'p | gaʰdz | ʃoʰn | gaʔ | ʧiʔ |
| Zapoteco de Sierra de Juárez[18] | el to, tubi | ʧupá | ʦunːá | tapa |
align=center | gàjuʔ |
ʂupá | gatsì | ʂunúʔ | gà | ʦìʔ | |
| Zapoteco de Zoogocho[19] | to | ʧop | ʃonːy, jonːy |
align=center | tap, dap |
gayuʔ | ʂop | gaʒy |
align=center | ʂonoʔ |
ga | ʃi | ||
| Chatino de la zona alta[20] | ska23 | tukwa32 | snã32 | hakwa23 | ki'yu32 | skwa32 | kati21 | snũ23 | kaa² | tii² |
| Proto-zapoteco[21][22] | *tŭbí | *t(y)úpá | *čónná | *tápá | *gàʔyú | *šòʔpá | *gáčé | *šónnúʔ | *găʔ | *čiʔ(i) |
| Proto-zapotecano[23] | *tupa | *ʦona | *tapa |
align=center | *kaʔyu |
*spa | *kati | *snu | *kaʔ | *tii | ||
| Zapoteco de Miahuatlán | tiba | chopa |
align=center | sonna |
tapa |
align=center | gaiya |
sropa | gaza | srona | yiiy | ciiy |
Na llista anterior los acentos y los númberos como superíndices indiquen el tonu.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
