মহাকাব্য, যাক সৰ্গবন্ধ বুলিও কোৱা হয়, ই হৈছে ধ্ৰুপদী সংস্কৃতৰ ভাৰতীয় মহাকাব্যৰ এটা ধাৰা। এই ধাৰাটোৰ বৈশিষ্ট্য হৈছে পৰিৱেশ, দৃশ্যপট, প্ৰেম, যুদ্ধ ইত্যাদিৰ অলংকৃত আৰু বিশদ বৰ্ণনা। এৰিষ্টটলএ মহাকাব্যৰ প্ৰকৃতি নিৰ্ণয় কৰি কৈছে যে কোনো গম্ভীৰ, উদাত্ত আৰু পূৰ্ণ ঘটনাৰ কাব্যময় অনুকৃতিয়ে মহাকাব্য। ইয়াৰ ভাষা মনোৰম তথা অলংকৃত হোৱাৰ লগতে আদিৰ পৰা অন্তলৈকে একোটা ছন্দৰ প্ৰয়োগ হোৱা বাঞ্ছনীয়। ঘটনাৰ আদি, মধ্য আৰু অন্ত্যৰ মাজত ঐক্যৰ প্ৰয়োজন। মহাকাব্যত ব্যাপক কথাবস্তু আৰু মহান চৰিত্ৰই প্ৰাধান্য লাভ কৰে। ইয়াত অনিৰ্দিষ্ট সময়ৰ ঘটনা ৰূপায়িত হয় আৰু ই পূৰ্ণ মাত্ৰাই বৰ্ণনাত্মক।[1] মহাকাব্য শ্ৰৱকব্যৰ এক অংশ। যি কবিতাত কোনো দেৱতা বা অসাধাৰণ গুণৰ ব্যক্তি বা তেনে বংশৰ বহু বীৰ বা ৰজাৰ বিশদ বিৱৰণ লিপিবদ্ধ থাকে, তেনে কবিতাক মহাকাব্য বুলি জনা যায়।[2] মহাকাব্য ৰচনা কৰা ব্যক্তিজনক মহাকবি বুলি জনা যায়। মহাকাব্য হৈছে কোনো দেৱতা বা দেৱসদৃশ নায়কৰ বিষয়ে বিশেষ শৈলীত ৰচিত এখন বৃহৎ কাব্যিক গ্ৰন্থ।[3]
মহাকাব্য সম্পৰ্কে এম. এইচ. আৰাম্ছে এনেদৰে কৈছে : “It is a long narrative poem on a great and serious subject, related in an elevated style and centered on a heroic or quasi-divine figure on whose actions depends the fate of a tribe, a nation, or the human race.”[4] অৰ্থাৎ মহাকাব্য হ'ল মহান আৰু গাম্ভীৰ্যপূৰ্ণ বিষয় সম্বলিত এক দীৰ্ঘাবয়বী বৰ্ণনাত্মক কাব্য যি এক বৈশিষ্ট্যপূৰ্ণ লিখনশৈলীৰ লগত সম্পৰ্কিত। সাধাৰণতে বীৰত্বব্যাঞ্জক বা স্বৰ্গীয় সুষমাৰে অনুৰঞ্জিত কোনো নায়কক কেন্দ্ৰ কৰি মহাকাব্যৰ পটভূমি গঢ় লৈ উঠে, যি নায়কৰ কৃতকৰ্মৰ ওপৰত এটা গোষ্ঠী, জাতি বা সমগ্ৰ মানৱ জাতিৰ ভাগ্য নিৰ্ণীত হয়। কোনো আখ্যান বা কাহিনী কাব্যৰ বিষয়বস্তু পূৰ্ণমাত্ৰাই স্বকল্পিত নহৈ প্ৰাচীন বীৰগাঁথা আৰু পৰম্পৰাগত কাহিনীহে প্ৰধান উপজীব্য, যি কাব্য বৰ্ণনাত্মক কিন্তু বীৰ ৰাজকীয় পদক্ষেপত আগবাঢ়ে, য'ত মহান চৰিত্ৰ আৰু কাৰ্যৰ প্ৰকাশ ঘটে, য'ত বিষয়বস্তুৰে নানা শাখা-প্ৰশাখাৰ মাজেদি বিস্তৃতি লভে আৰু বটবৃক্ষৰ গা-গছৰ দৰে প্ৰধান একীভূত কাহিনী থাকে, যাৰ সুৰ উদাত্ত, য'ত মূল কাহিনীৰ লগত সংশ্লিষ্ট নানা আদৰ্শ প্ৰতিভাত হোৱাৰ লগতে নানা উপকাহিনী শাখা-প্ৰশাখাৰে পল্লৱিত হৈ উঠে, যাৰ পৰিধি বিশাল আৰু বীৰত্বই য'ত প্ৰধান ৰস ৰূপে প্ৰকাশিত হয়, তেনে কাব্যকে সাধাৰণতে মহাকাব্য আখ্যা দিয়া হয়।[5] ওপৰৰ কথাখিনি জুকিয়াই মহাকাব্যৰ লক্ষণ সমূহ চমুকৈ এনেদৰে উল্লেখ কৰিব পাৰি। বিষয়বস্তুৰ ব্যাপকতা, বহু শাখা-প্ৰশাখা যুক্ত কাহিনী, চৰিত্ৰৰ বহুল প্ৰয়োগ, বৰ্ণনাত্মকতা, উদাত্ত সুৰ আৰু ভাষাশৈলী, বীৰত্ব আৰু ঔদাৰ্যৰ প্ৰাধান্য, বিভিন্ন ৰসৰ সমাবেশ, মানৱ জীৱনৰ বিচিত্ৰ অভিব্যক্তি, নৈসৰ্গিক শোভা, জাতীয় সাংস্কৃতিক চেতনা, সৰ্গ বচনা আদি।[6]
ই. এম. টিলিয়াৰ্ডে মহাকাব্যৰ চাৰিটা প্ৰধান লক্ষণৰ কথা উল্লেখ কৰিছে। এই লক্ষণ কেইটা হ'ল-
- মহাকাব্য উচ্চগুণ আৰু গাম্ভীৰ্য সম্পন্ন হোৱা উচিত।"
- প্ৰশস্ততা, বিশালতা আৰু সৰ্বগ্ৰাসিতা মহাকাব্যৰ অন্যতম লক্ষণ।
- মহাকাব্যত আকস্মিক ভাবে লাভ কৰা ঘটনা-পৰম্পৰাসমূহ স্বাভাৱিকভাৱে সংলগ্ন হোৱাৰ লগতে এই ঘটনাসমূহৰ নিয়ন্ত্ৰণ থকাটো বাঞ্ছনীয়।
- বৃন্দমানস। কবিয়ে তেওঁৰ জীৱন কালৰ জনমানসক প্ৰতিফলিত কৰিব লাগিব।
প্ৰাচীন ভাৰতীয় সমালোচক বিশ্বনাথ কবিৰাজে মহাকাব্যৰ স্বৰূপ নিৰ্ণয় কৰিছে এনেদৰে: মহাকাব্য হ'ব লাগে সৰ্গবদ্ধ, অৰ্থাৎ বিভিন্ন সৰ্গত বিভক্ত হ'ব লাগে। নায়কজন হ'ব লাগে সৎ বংশজাত ক্ষত্ৰিয় আৰু ধীৰোদাত্ত গুণ সম্পন্ন। মহাকাব্যত একে বংশোদ্ভৱ অনেক নৃপতিৰ চৰিত্ৰ বৰ্ণিত হ’ব পাৰে। শৃঙ্গাৰ, বীৰ, শান্ত ৰসৰ যিকোনো এটা ৰস অঙ্গীৰস আৰু আন সকলো বসে তাৰ অঙ্গ ৰূপে অভিব্যঞ্জিত হোৱাৰ লগতে নাটকীয় সন্ধি থকাটোও বাঞ্ছনীয়। কোনো ঐতিহাসিক ঘটনা বা কোনো মহাপুৰুষৰ বিষয়ে লোক প্ৰসিদ্ধ ঘটনা মহাকাব্যৰ বৰ্ণনীয় বিষয় হ'ব লাগে। ধৰ্ম, অৰ্থ, কাম, মোক্ষ- এই চাৰিবৰ্গৰ আলোচনাৰ লগতে যিকোনো এটা প্ৰধান ফলৰূপে প্ৰতিপাদিত হ'ব লাগে।[7]
বৌদ্ধ কবি আৰু দাৰ্শনিক অশ্বঘোষ (প্ৰায় ৮০ – প্ৰায় ১৫০ খ্ৰীষ্টাব্দ) কাব্য সাহিত্য বৰ্তমানো বৰ্তি থকা আদিম সংস্কৃত কবিসকলৰ ভিতৰত অন্যতম। তেওঁৰ বুদ্ধচৰিত গ্ৰন্থখন এখন মহাকাব্য। এইখন গ্ৰন্থ যথেষ্ট প্ৰভাৱশালী আছিল আৰু ইয়াক তিব্বতী আৰু চীনা উভয় ভাষালৈ অনুবাদ কৰা হৈছিল।[8] অশ্বঘোষৰ আন এক কাব্য হৈছে সৌন্দৰানন্দ।[9][10]
পৰম্পৰাগত ভাৱে পাঁচখন ৰচনাক আৰ্হি মহাকাব্য হিচাপে চিনাক্ত কৰা হৈছে:
- কুমাৰসম্ভৱ
৫ম শতিকাত কালিদাসে ৰচনা কৰা কুমাৰসম্ভৱত শিৱ আৰু পাৰ্বতীৰ বিয়া আৰু কুমাৰৰ জন্মৰ কথা বৰ্ণনা কৰা হৈছে। মহাকাব্যখনত মুঠতে ১৭টা সৰ্গ আছে।
- ৰঘুবংশ
ৰঘু বংশ হৈছে কালিদাসৰ দ্বাৰা ৰচিত মহাকাব্য। ইয়াত ১৯টা সৰ্গ আৰু প্ৰায় ১৫৬৪টা পদ সন্নিবিষ্ট হৈছে।
- কিৰাতৰ্জুনিয়
ষষ্ঠ শতিকাৰ ভৰৱিৰ ৰচনা এই মহাকাব্যত এজন কিৰাত (শিৱ)ৰ সৈতে অৰ্জুনৰ মুখামুখি হোৱাৰ কাহিনী বৰ্ণিত হৈছে। এই মহাকাব্যখন ১৮টা সৰ্গত বিভক্ত।
- নৈশধ-চৰিত
১১৭৪ খ্ৰীষ্টাব্দত শ্ৰীহৰ্ষৰ দ্বাৰা ৰচিত নৈশধ-চৰিত মহাকাব্যখন ৰজা নল আৰু ৰাণী দময়ন্তীৰ জীৱনৰ ওপৰত ৰচিত, কাব্যখন ২২টা সৰ্গ বিশিষ্ট।
- শিশুপাল-বধ
৭ম শতিকাত মাঘৰ দ্বাৰা ৰচিত শিশুপাল-বধ মহাকাব্যৰ মুখ্য বিষয় হৈছে কৃষ্ণৰ দ্বাৰা শিশুপালৰ বধ। ইয়াত ২২টা সৰ্গ আৰু প্ৰায় ১৮০০টা পদ আছে।
এই তালিকাত কেতিয়াবা ষষ্ঠসংখ্যক মহাকাব্যখনৰো নাম সংযোগ কৰা হয়।
৭ম শতিকাত ভট্টিৰ ৰচিত ভট্টিকাব্যই ৰামায়ণৰ পৰিঘটনা বৰ্ণনা কৰিছে আৰু একেসময়তে সংস্কৃত ব্যাকৰণৰ নীতিসমূহ চিত্ৰিত কৰিছে। ইয়াত ২২টা সৰ্গ আছে।
মহাকাব্য ধাৰাত কথনতকৈ বৰ্ণনাৰ ওপৰত অধিক গুৰুত্ব দিয়া হৈছিল। মহাকাব্যৰ পৰম্পৰাগত বৈশিষ্ট্যসমূহ তলত দিয়াৰদৰে তালিকাভুক্ত কৰা হৈছে:[11][12]
ইয়াৰ বিষয়বস্তু ঐতিহাসিক ল’ব লাগিব আৰু মানুহৰ (পুৰুষাৰ্থ) চাৰিটা লক্ষ্যক আগুৱাই নিয়াত সহায় কৰিব লাগিব, ৰাম আৰু কৰ্ণক বাল্মিকী আৰু ব্যাস আদি কেইবাজনো লেখকে পুৰুষাৰ্থৰ শ্ৰেষ্ঠ পুৰুষ বুলি কৈছিল। চাণক্যই এই দুই পুৰুষক সকলো মানুহৰ ভিতৰত সৰ্বশ্ৰেষ্ঠ বুলি দাবী কৰে যি নিস্বাৰ্থ আৰু নিজৰ ব্ৰত পালন কৰে।
ইয়াত নগৰ, সাগৰ, পাহাৰ, চন্দ্ৰ-সূৰ্য্য উদয়-অস্তৰ বৰ্ণনা থাকিব লাগিব, "বাগিচাত কৰা আনন্দ বিহাৰ, জলকেলি, মদ্যপান কৰা, প্ৰেমৰ সম্পৰ্কৰ লগতে ইয়াত ৰজাৰ পৰিষদ, দূতাবাস, সেনাবাহিনীৰ আগমন, যুদ্ধ আৰু নায়কৰ বিজয়ৰ বৰ্ণনা কৰা উচিত।" [13]
কাব্যসমূহ ছন্দোবদ্ধ হোৱাৰ লগতে ই বিভিন্ন সংখ্যক চুটি চুটি কবিতা বা সৰ্গৰে গঠিত, যিয়ে এটা ধ্ৰুপদী কাহিনীৰ বৰ্ণনা দিয়ে। প্ৰতিটো কবিতাত বিষয়বস্তুৰ লগত খাপ খোৱাকৈ পৰিৱেশ ৰচনা কৰা হ'ব লাগিব, যেনে ঋতুৰ বৰ্ণনা, পাহাৰৰ দৰে প্ৰকৃতিৰ ভৌগোলিক ৰূপ, নগৰ আদি।[14]
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
