অগ্নি (দেৱতা)

অগ্নি (ইংৰাজী: Agni; সংস্কৃত: अग्नि ) হৈছে হিন্দু ধৰ্মৰ জুইৰ অধিষ্ঠাতা দেৱতা।^[2][3][4] তেওঁ দক্ষিণ-পূব দিশৰ অধিকাৰী দেৱতা আৰু হিন্দুধৰ্মৰ মঠ-মন্দিৰসমূহত অগ্নিক দক্ষিণ-পূব কোণত স্থাপিত কৰা দেখা যায়।^[5] হিন্দু সৃষ্টিতত্ব অনুযায়ী অগ্নি হৈছে প্ৰকৃতিৰ পঞ্চভূতৰ অন্যতম।^[3][6][7]

অগ্নি
অগ্নিৰ দেৱতা
অষ্টাদশ শতিকাত অংকিত অগ্নিৰ চিত্ৰ
সম্পৰ্ক	দেৱতা, দিগপাল
নিবাস	অগ্নিলোক
অস্ত্ৰ	দণ্ড
সঙ্গী	স্বাহা
পিতৃ-মাতৃ	ব্ৰহ্মা
সন্তান	পাৱক, পৱমান, শুচি
আসন/বাহন	ছাগ[1]

বৈদিক সাহিত্যসমূহত ইন্দ্ৰ আৰু সোমৰ লগতে অগ্নিক এজন প্ৰধান দেৱতা হিচাপে বৰ্ণনা কৰা হৈছে।^[3][8] অগ্নিক দেৱ-দেৱীসকলৰ মুখ বুলি গণ্য কৰা হয় আৰু হোমযজ্ঞত দেৱতাৰ প্ৰতি উৎসৰ্গিত দ্ৰব্য নিবেদনৰ মাধ্যম বুলি বিশ্বাস কৰা হয়।^[2][9][10] প্ৰাচীন হিন্দু ৰচনাসমূহত অগ্নিক তিনিটা স্তৰত বিদ্যমান বুলি কোৱা হৈছে: পৃথিৱীত জুই, পাৰিপাৰ্শ্বিকতাত বিজুলী আৰু আকাশত সূৰ্য। বৈদিক চিন্তা-চৰ্চাসমূহত তেওঁ এই তিনি ৰূপেৰে দেৱতা আৰু মানৱৰ মাজত বাৰ্তাবাহক বুলি অভিহিত কৰা হৈছে।^[3] বৈদিক যুগৰ পৰৱৰ্তী কালত অগ্নিৰ গুৰুত্ব তুলনামূলকভাৱে হ্ৰাস পায়।^[11][12] উপনিষদ আৰু পিছৰ সময়ছোৱাৰ সাহিত্যত অগ্নিক প্ৰতীকীভাৱে সকলো পৰিৱৰ্তনশীল শক্তি আৰু জ্ঞানক বুজাবলৈ ব্যৱহাৰ কৰা হয়।^{[13][14][15][16]} বিবাহৰ সময়ত সাতবাৰ প্ৰদক্ষিণ কৰিবলগা হোমৰ জুই বা পূজাৰ আৰতিৰ থাল তথা উৎসৱ-পাৰ্বনত জ্বলোৱা বন্তিৰ ৰূপত অগ্নি হিন্দু সংস্কৃতিৰ অভিন্ন অংগ হৈ ৰয়।^[3]

বৌদ্ধ ধৰ্মৰ সাহিত্যত বিস্তৃত ৰূপত অগ্নিৰ উল্লেখ পোৱা যায়।^[17][18][19] প্ৰাচীন জৈন ধৰ্ম চিন্তা-চৰ্চাসমূহত অগ্নিয়ে আত্মা আৰু জুইৰে গঠিত দেহৰ^[20] অগ্নি কুমাৰসকলক ধাৰণ কৰে।^[21] তেওঁলোকক তেজস নামেৰেও বুজোৱা হয়।^[22]

নামৰ উৎপত্তি

সংস্কৃত ভাষাৰ অগ্নি শব্দৰ উৎপত্তি সম্পৰ্কে বিভিন্ন মতবাদ পোৱা যায়। লেটিন ইগনিছ, শ্লেভ'নিয়ান অ'গ্নি,^[23] ৰাছিয়ান অগন, প'লিছ অগিয়েন, শ্ল'ভেনিয়ান অগেঞ্জ, ছাৰ্বিয়ান অগাঞ্জ, আৰু লিথুৱানিয়ান উগ্নিছ আদি জুইক বুজোৱা শব্দৰ সৈতে ইয়াৰ সাদৃশ্য দেখা যায়।^[24] প্ৰাচীন ভাৰতীয় ব্যাকৰণবিদসকললে অগ্নি শব্দৰ মূল সম্পৰ্কত বিভিন্ন ব্যাখ্যা আগবঢ়াইছে। এইসমূহ এনেধৰণৰ:

• সংস্কৃত ভাষাৰ অজ ধাতু যাৰ অৰ্থ চালিত কৰা আৰু ই চঞ্চলতা বা চপলতা বোধক ইণ্ডো ইউৰোপীয়ান শব্দৰ (লেটিন আগ', গ্ৰীক আগা) প্ৰতিফলনস্বৰূপ^[25][26]
• অগ্ৰি শব্দৰ পৰা অগ্নিৰ উৎপত্তি যাৰ অৰ্থ প্ৰথম।^[27]

প্ৰাথমিক কালৰ বৈদিক সাহিত্যসমূহত অগ্নি শব্দৰে গ্ৰাস কৰিব পৰা, পৰিৱৰ্তন ঘটাব পৰা আৰু বহন কৰিব পৰা শক্তিক প্ৰতিফলিত কৰা দেৱতাকেই বুজোৱা হৈছে।^[28][29] প্ৰাচীন বৈদিক দাৰ্শনিক আএউ চিন্তাবিদসকলে অগ্নি শব্দটোৰে পঞ্চ মহাভূতৰ অন্যতম জুইক বুজাবলৈকে ব্যৱহাৰ কৰিছে।^[16][30]

ক্ৰমবিকাশ

অগ্নিৰ শৈল ভাস্কৰ্য।

জুইৰ দেৱতা অগ্নিৰ মূল সম্পৰ্কে ইণ্ডো-ইউৰোপিয়ান আৰু ভাৰতীয় পৰম্পৰাৰ ওপৰত আধাৰিত কেইবাটাও মতবাদ আছে।^[31][32]

বহুকেইটা ইণ্ডো-ইউৰোপীয়ান সংস্কৃতিত দেৱতাৰ পৰা মানৱলৈ জুই কঢ়িয়াই অনা এক পক্ষী বা পক্ষীসদৃশ জীৱৰ আখ্যান প্ৰচলিত। কোনো কোনো আখ্যানৰ মতে এই পক্ষীয়ে দেৱলোকৰ পৰা পৃথিৱীলৈ অমৃত কঢ়িয়াই আনে। ই প্ৰতিদিনে দেৱতাসকললৈ উৎসৰ্গিত সামগ্ৰী কঢ়িয়াই লৈ যায় বুলি বিশ্বাস কৰা হয়। ভাৰতীয় সাহিত্যৰ কিছুসংখ্যক শ্লোকত অগ্নিক স্বৰ্গৰ উৰণীয়া পক্ষী বুলি কোৱা হৈছে।^[32][33]

প্ৰাচীনতম বৈদিক সাহিত্যৰ অন্যতম কথক সংহিতা আৰু মৈত্ৰায়নী সংহিতাত উল্লেখ আছে যে ব্ৰহ্মাণ্ড আদিতে মহাশূণ্য আছিল। দিন-ৰাতি একোকে নাছিল আৰু কেৱল প্ৰজাপতিয়েহে বিৰাজ কৰিছিল।^[31] প্ৰজাপতিৰ কপালৰ পৰা অগ্নিৰ জন্ম হয় আৰু তেতিয়াই দিন আৰু ৰাতিৰো উৎপত্তি হয়।^[31] পৰৱৰ্তী সময়ৰ বৈদিক সাহিত্য যেনে তৈত্তিৰীয় ব্ৰাহ্মণ বা শতপথ ব্ৰাহ্মণত এই আখ্যানসমূহে জটিল ৰূপ একোটা পায়।^[31]

আদিতে অগ্নিক সৃষ্টি-স্থিতি-প্ৰলয়ৰ হোতা তথা পৃথিৱীৰ শাসনকৰ্তা হিচাপে গণ্য কৰা হৈছিল। তেওঁৰ যমজ ভ্ৰাতৃ ইন্দ্ৰ ধুমুহা, বৃষ্টি আৰু যুদ্ধৰ দেৱতা হিচাপে বাতাৱৰণৰ অধিকাৰী হোৱাৰ বিপৰীতে সূৰ্যই আকাশ আৰু স্বৰ্গ শাসন কৰিছিল।^{[11][টোকা 1]} সময় বাগৰাৰ লগে লগে হিন্দুধৰ্মত সৃষ্টি-স্থিতি-প্ৰলয়ৰ হোতা হিচাপে অগ্নিৰ স্থান আৰু গুৰুত্বৰ সালসলনি ঘটে।^{[35][টোকা 2]}

শতপথ ব্ৰাহ্মণৰ মতে বৰ্তমানৰ অগ্নিৰ তিনিজন পূৰ্বসূৰী অগ্নি আছিল।^[37]

টোকা

1. বৈদিক ধাৰণা মতে সূৰ্য, বজ্ৰপাত আৰু অগ্নি একেটা উপাদানৰে ভিন্ন ৰূপ।^[34]
2. হিন্দু ধৰ্মৰ ত্ৰিমূৰ্তিৰ ধাৰণাটোৰ বিষয়ে জেন গ'ণ্ডাই কয় যে এইসমূহ একেজন দেৱতাৰে তিনিটা ভিন্ন চৰিত্ৰৰে প্ৰকাশ।^{[36](পৃষ্ঠা218–219)}

তথ্য সংগ্ৰহ

1. van der Geer, Alexandra Anna Enrica (2008). Animals in Stone: Indian Mammals Sculptured Through Time. BRILL Academic. পৃষ্ঠা. 324. ISBN 978-90-04-16819-0. https://books.google.com/books?id=oQ3quxh9gsgC&pg=PA324.
2. Olivelle, Patrick (1998). The Early Upanishads: Annotated Text and Translation. Oxford University Press. পৃষ্ঠা. 18. ISBN 978-0-19-535242-9. https://books.google.com/books?id=Lsp18ZvstrcC.
3. Lochtefeld, James G. (2002). The Illustrated Encyclopedia of Hinduism. A-M. The Rosen Publishing Group. পৃষ্ঠা. 14–15. ISBN 978-0-8239-3179-8. https://archive.org/details/illustratedencyc0000loch.
4. Jamison, Stephanie W.; Brereton, Joel P. (2014). The Rigveda: 3-Volume Set. Oxford University Press. পৃষ্ঠা. 40–41. ISBN 978-0-19-972078-1. https://books.google.com/books?id=fgzVAwAAQBAJ.
5. Kramrisch, Stella; Burnier, Raymond (1976). The Hindu Temple. Motilal Banarsidass. পৃষ্ঠা. 92. ISBN 978-81-208-0223-0. https://books.google.com/books?id=NNcXrBlI9S0C&pg=PA92.
6. Wynne, Alexander (2007). The Origin of Buddhist Meditation. Routledge. পৃষ্ঠা. 31–32. ISBN 978-1-134-09741-8. https://books.google.com/books?id=ElIupyX_SYAC.
7. Vatsyayan, Kapila (1995). Prakr̥ti: Vedic, Buddhist, and Jain traditions. Indira Gandhi National Centre for the Arts. পৃষ্ঠা. 7, 94–95. ISBN 978-81-246-0038-2. https://books.google.com/books?id=jKLpAAAAMAAJ.
8. Cavendish, Richard (1998). Mythology, An Illustrated Encyclopedia of the Principal Myths and Religions of the World. আই.এচ.বি.এন. 1-84056-070-3
9. Payne, Richard (2015). Witzel, Michael. ed. Homa Variations: The study of ritual change across the longue durée. Oxford University Press. পৃষ্ঠা. 1–3. ISBN 978-0-19-935158-9. https://books.google.com/books?id=tIShCgAAQBAJ.
10. Michaels, Axel (2016). Homo Ritualis: Hindu hitual and its significance for ritual theory. Oxford University Press. পৃষ্ঠা. 237–248. ISBN 978-0-19-026263-1. https://books.google.com/books?id=DSaxCgAAQBAJ.
11. Williams, George M. (2008). Handbook of Hindu Mythology. Oxford University Press. পৃষ্ঠা. 48–51. ISBN 978-0-19-533261-2. https://books.google.com/books?id=N7LOZfwCDpEC.
12. Skorupski, Tadeusz (2015). Witzel, Michael. ed. Homa Variations: The study of ritual change across the longue durée. Oxford University Press. পৃষ্ঠা. 78–84. ISBN 978-0-19-935158-9. https://books.google.com/books?id=tIShCgAAQBAJ.
13. N. J. Shende (1965), Agni in the Brahmanas of the Ṛgveda, Annals of the Bhandarkar Oriental Research Institute, Volume 46, Number 1/4, pages 1–28
14. Hopkins, Edward Washburn (1968). Epic Mythology. Biblo & Tannen. পৃষ্ঠা. 97–99. ISBN 978-0-8196-0228-2. https://books.google.com/books?id=-H0eiuvcG5IC&pg=PA98.
15. Bettina Bäumer; Kapila Vatsyayan (1988). Kalatattvakosa: A Lexicon of Fundamental Concepts of the Indian Arts. Motilal Banarsidass. পৃষ্ঠা. 203–204. ISBN 978-81-208-1402-8. https://books.google.com/books?id=uPoIZaGGtiMC.
16. V.S. Agrawala (1960), Fire in the Ṛigveda, East and West, Volume 11, Number 1 (March 1960), pages 28–32
17. Davids, T.W. Rhys; Stede, William (1905). The Pali-English Dictionary. Asian Educational Services. পৃষ্ঠা. 4–5. ISBN 978-81-206-1273-0. https://books.google.com/books?id=dHWHmHnMLtAC.
18. Buswell, Robert E., Jr.; Lopez, Donald S., Jr. (2013). The Princeton Dictionary of Buddhism. Princeton University Press. পৃষ্ঠা. 852, 962. ISBN 978-1-4008-4805-8. https://books.google.com/books?id=DXN2AAAAQBAJ&pg=PA852.
19. Abe, Masao; Heine, Steven (1992). A Study of Dogen: His philosophy and religion. State University of New York Press. পৃষ্ঠা. 158–162. ISBN 978-0-7914-0837-7. https://books.google.com/books?id=dx300N5VQAIC&pg=PA158.
20. Chapple, Christopher Key (2006). Jainism and Ecology: Nonviolence in the Web of Life. Motilal Banarsidass. পৃষ্ঠা. 31, 43–44, 56, 173–175. ISBN 978-81-208-2045-6. https://books.google.com/books?id=abLZNdYxay8C.
21. von Glasenapp, Helmuth (1999). Jainism: An Indian Religion of Salvation. Motilal Banarsidass. পৃষ্ঠা. 263–264. ISBN 978-81-208-1376-2. https://books.google.com/books?id=WzEzXDk0v6sC.
22. Bäumer, Bettina; Vatsyayan, Kapila (1988). Kalatattvakosa: A Lexicon of Fundamental Concepts of the Indian Arts. Motilal Banarsidass. পৃষ্ঠা. 226–227. ISBN 978-81-208-1402-8. https://books.google.com/books?id=uPoIZaGGtiMC&pg=PA226.
23. Phillips, Maurice (1895). The Teaching of the Vedas: What light does it throw on the origin and development of religion?. Longmans Green. পৃষ্ঠা. 57. https://archive.org/details/in.ernet.dli.2015.205078.
24. Puhvel, Jaan (2011). Words Beginning with PA. Walter de Gruyter. পৃষ্ঠা. 25–26. ISBN 978-3-11-023865-5. https://books.google.com/books?id=4bNY4RoVrawC&pg=PA25.
25. MacDonell, Arthur Anthony (1898). Vedic Mythology. Motilal Banarsidass. পৃষ্ঠা. 99. ISBN 978-81-208-1113-3. https://books.google.com/books?id=b7Meabtj8mcC.
26. Griswold, Hervey De Witt (1971). The Religion of the Ṛigveda. Motilal Banarsidass. পৃষ্ঠা. 160 footnote 2. ISBN 978-81-208-0745-7. https://books.google.com/books?id=Vhkt5K1fw2wC.
27. Annette Wilke; Oliver Moebus (2011). Sound and Communication: An Aesthetic Cultural History of Sanskrit Hinduism. Walter de Gruyter. পৃষ্ঠা. 418 with footnote 147. ISBN 978-3-11-024003-0. https://books.google.com/books?id=9wmYz_OtZ_gC.
28. MacDonell, Arthur Anthony (1898). Vedic Mythology. Motilal Banarsidass. পৃষ্ঠা. 15–16, 92–93. ISBN 978-81-208-1113-3. https://books.google.com/books?id=b7Meabtj8mcC.
29. William Norman Brown; Rosane Rocher (1978). India and Indology: Selected articles. Motilal Banarsidass. পৃষ্ঠা. 59–61. https://books.google.com/books?id=BdaXdGm8h9gC.
30. Dasgupta, Surendranath (1933). A History of Indian Philosophy. Cambridge University Press. পৃষ্ঠা. 73–76. ISBN 978-0-521-04779-1. https://books.google.com/books?id=oc0lt2qklycC&pg=PA73.
31. Bodewitz, H. W. (1976). The Daily Evening and Morning Offering (Agnihotra) According to the Brāhmanas. Motilal Banarsidass. পৃষ্ঠা. 14–19. ISBN 978-81-208-1951-1. https://books.google.com/books?id=8hmmCoxGmX4C.
32. O'Flaherty, Wendy Doniger (1994). Hindu Myths. Penguin Books. পৃষ্ঠা. 97–98. ISBN 978-0-14-400011-1. https://books.google.com/books?id=ajLoN2yuZbwC&pg=PA97.
33. Doniger, Wendy (1981). The Rig Veda: An Anthology: One Hundred and Eight Hymns, Selected, Translated and Annotated. Penguin Books. পৃষ্ঠা. 80, 97. ISBN 978-0-14-044402-5. https://archive.org/details/rigvedapenguincl00anon.
34. Bäumer, Bettina; Vatsyayan, Kapila (1988). Kalatattvakosa: A Lexicon of Fundamental Concepts of the Indian Arts. Motilal Banarsidass. পৃষ্ঠা. 225–226. ISBN 978-81-208-1402-8. https://books.google.com/books?id=uPoIZaGGtiMC.
35. Daniélou, Alain (1991). The Myths and Gods of India: The Classic Work on Hindu Polytheism from the Princeton Bollingen Series. Inner Traditions. পৃষ্ঠা. 106–107. ISBN 978-0-89281-354-4. https://books.google.com/books?id=1HMXN9h6WX0C&pg=PA106.
36. Gonda, Jan (1969). "The Hindu Trinity". Anthropos খণ্ড Bd 63/64 (H 1/2): 212–226. https://www.jstor.org/stable/40457085.
37. "Satapatha Brahmana Part 1 (SBE12)". sacred-texts.com. http://www.sacred-texts.com/hin/sbr/sbe12/sbe1209.htm. "First Kân'da: I, 2, 3. Third Brâhmana"