From Wikipedia, the free encyclopedia
En aragonés bi ha verbos acabaus en -iar no frecuentativos que derivan de verbos latinos acabaus en -IARE[1] y que no han tenito una etapas u variants centro-orientals en -eyar, propias d'os verbos frecuentativos derivaus de verbos latinos en -IDIARE. Os verbos acabaus en -iar no frecuentativos no se remontan a verbos latinos acabaus en -IDIARE y en son eixemplos verbos como cambiar[2], estudiar, ninviar, odiar y principiar beluns d'os cuals tamién se sienten como cambear, estudiar[3].
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla. |
Verbos irregulars en aragonés |
Acabaus en -iar (no freqüentativos) |
L'orichen d'os verbos acabaus en -iar no frecuentativos y os substantivos con os que se relacionan ye variau. Bi ha verbos d'este grupo propios d'o luengache culto como variar y ampliar.
L'orichen de beluns d'os verbos d'este conchunto ye a derivación verbal immediata en latín. Si en latín esta derivación se feba anyadendo immediatament as terminacions d'infinitivo -ARE, -ĒRE, -ĔRE e -IRE a lo substantivo, en a evolución t'as luengas romances ya no se podeba fer con -er y s'heba de fer con -ar u -ir.
Os verbos d'as conchugacions en -ĒRE como STUDĒRE e INVIDĒRE habioron de refer-se a partir d'os suyos substantivos como estudio (derivau de STUDIU(M)) y envidia, dando estudiar y envidiar[4].
Bel verbo d'a conchugación en -IRE como CUSTODIRE se refizo a partir de CUSTODIA y pasó a la conchugación en -ar como custodiar[4].
Cambiar deriva d'o latín CAMBĪRE a traviés d'o latín tardano CAMBIARE, feito a partir d'o substantivo CAMBIUM.
Ninviar deriva d'un hipotetico *INVIARE[1].
O infinitivo en -iar ye construito muitas vegadas etimolochicament dende sustantivos que acaban en -io u -ia, de cualsiquier orichen, patrimonial, culto, extrancherismos recients (esquiar), u dica en barbarismos (talment o caso de vaciar).
Cambiar | Estudiar | Odiar |
A vegadas a terminación en -iar (cambiar[3][6][8][9], estudiar[8]), se pronuncia -ear (cambear[3][9], estudiar[3]), podendo coexistir as dos pronunciacions en a mesma localidat. Ya en a Edat Meya trobamos camear coexistindo con camiar en o Fuero romanz de Teruel.
O cherundio -ando anyadiu a una radiz que acaba en -i orichina formas como cambiando[3], estudiando[2], odiando[10], ecetra.
Cambiar | Estudiar | Odiar |
Cambiando | Estudiando | Odiando |
En aragonés ribagorzano o cherundio pierde a o final y deixa de pronunciar-se a consonant final, encara que s'haiga d'escribir.
Cambiand | Estudiand | Odiand |
O particio -au anyadiu a una radiz que acaba en -i creya un triptongo (cambiau[3][11], odiau[10]). Manimenos en as zonas y usos de l'aragonés central a on que se conserva o particio -ato (estudiato[2], odiato[10])
# | Cambiar | Estudiar | Odiar |
Masculín singlar | Cambiau / cambiato | Estudiau / estudiato | Odiau / odiato |
Masculín plural | Cambiaus / cambiatos | Estudiaus / estudiatos | Odiaus / odiatos |
Femenín singlar | Cambiada / cambiata | Estudiada / estudiata | Odiada / odiata |
Femenín plural | Cambiadas / cambiatas | Estudiadas / estudiatas | Odiadas / odiatas |
Por o menos en Ribagorza bi ha formas rizotonicas, pero con a i atona formando un diftongo con as vocals d'os morfemas verbals,[11], li que representa a conservación de l'acentuación latina en estas formas verbals rizotonicas y una diferencia important con os atros verbos acabaus en -iar que derivan d'a terminación latina -IDIARE y que no son rizotonicos[1].
persona | Cambiar | Estudiar | Odiar |
1ª Sing. | Cambio | Estudio | Odio |
2ª Sing. | Cambias | Estudias | Odia |
3ª Sing. | Cambia | Estudia | Odia |
1ª Plur. | Cambiam(os) | Estudiam(os) | Odiam(os) |
2ª Plur. | Cambiaz | Estudiaz | Odiaz |
3ª Plur. | Cambian | Estudian | Odian |
O verbo vaciar conserva en aragonés l'accentuación clasica latina en o present vácio, a diferencia d'o castellano vacío[11].
En ansotano bi ha formas con a mesma acentuación pero que presentan hiato -eo, -ea en as silabas no acentuadas y diftongo ia en as acentuadas[3].
En Ribagorza Baixa se documenta chunto con as formas chenerals vacilacions orichinadas por interferencia con os verbos frecuentativos acabaus en -iar < -IDIARE: reprópio-repropeo, várian-varean, interferencias que por ultracorrección pueden fer predominar as segundas formas, propias de l'atro conchunto de verbos irregulars[11].
En cualques dialectos como o belsetán tamién veyemos interferencias con as formas personals d'os verbos frecuentativos, que acababan en -eyar y recientment s'han iu fendo en -iar: yo cambeyo, tu cambeyas, er cambeya, ers cambeyan. En chistabín tamién se documenta formas como cambeya[6].
En o castellano d'Aragón se troban formas como cambeo, estudio, manimenos este tipo d'interferencias con as formas d'os verbos frecuentativos se documentan en o castellano d'atras tierras[12], por o que no se puet considerar un aragonesismo.
Por o menos en Ribagorza bi ha formas rizotonicas, pero con a i atona formando un diftongo con as vocals d'os morfermas verbals.[11]
persona | 1ª Conchugación | 2ª Conchugación | 3ª Conchugación |
1ª Sing. | Cambie | Estudie | Odie |
2ª Sing. | Cambies | Estudies | Odies |
3ª Sing. | Cambie | Estudie | Odie |
1ª Plur. | Cambiem(os) | Estudiem(os) | Odiem(os) |
2ª Plur. | Cambiez | Estudiez | Odiez |
3ª Plur. | Cambien | Estudien | Odien |
En belsetán se documenta formas resultau d'a interferencia con os verbos incoativos en -iar < -IDIARE como estudiye, estudiyes, estudiye, estudiyan[2]. En chistabín trobamos formas como cambeye y cambeyes[6].
As interferencias con os verbos frecuentativos en -eyar/-iar se trobaban ya en a Edat Meya, y por eixemplo en o Fuero romanz de Teruel trobamos camie en a versión A y cameye en a versión B.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.