Universum
s Gsammte vo de Energii, vo Ruum und Materie From Wikipedia, the free encyclopedia
s Gsammte vo de Energii, vo Ruum und Materie From Wikipedia, the free encyclopedia
S Wort Uniwersum (von latiin. universus „gsamt“, vo unus und versus „in äins keert“), au: dr Kosmos oder s Wältall, bezäichnet in dr Füsik d Aaordnig vo allere Materie und Energii zum ene gwüsse Zitpunkt, aagfange bi de elementare Däili bis zu de groossrüümige Strukturen wie Galaxie und Galaxiehüfe.
| S Uniwersum | |
|---|---|
 | |
| Hubble Ultra Deep Field: e seer diefe Blick ins Uniwersum | |
| Füsikalischi Äigeschafte (bezoge uf s beobachtbare Universum) | |
| Radius | > 45 Mrd. Lj[1] |
| Masse (sichtbar) | ca. 1053 kg |
| Middleri Dichdi | ca. 4,7 · 10−30 g/cm3 |
| Alter | 13,798 ± 0,037 Mrd. Joor[2] |
| Galaxie | öbbe 100 Mrd. |
| Tämpratuur Hindergrundstraalig | 2,7 K |
Die allgemäini Relatiwidäätstheorii vom Albert Einstein isch hüte allgemäin anerkennt as d Theorii, wo die groossrüümigi Struktur vom Uniwersum beschribt. Au d Kwantefüsik het wichdigi Bidrääg zum Verständnis bsundrigs vom früeje Uniwersum gliiferet, wo d Dichdi und d Tämpratur seer hooch gsi si und e Hufe Brozäss abgloffe si, wo Elementardäili e Rolle gspiilt häi (Astrodäilifüsik). Woorschiinlig bechömme mer e bessers Verständnis vom Uniwersum erst denn, wenn d Füsik e Theorii entwirft, wo die allgemäini Relatiwidäätstheorii mit dr Kwantefüsik veräinigt. Dere säit mä T.O.E. (Theory Of Everything) oder au Wältformle. In dere Theorii vo dr Kwantegrawitazioon sölle die vier Grundchreft vo dr Füsik (elektromagnetischi Chraft, Grawitazioon, starki und schwachi Chärnchraft) äihäitlig erklärt wärde. Scho dr Albert Einstein het joorelang nrobiert, e sonigi Theorie ufzstelle, het aber kä Erfolg gha.
D Kosmologii isch e Däilgebiet vo dr Füsik wie au vo dr hütige Filosofii vo de Naturwüsseschafte und befasst sich mit em Studium vom Uniwersum und brobiert Äigeschafte vom Uniwersum wie d Fiinabstimmig vo de Naturkonstante z erklääre.
D Urknalltheorii, wo hüte allgemäin anerkennt isch, goot drvo us, ass s Uniwersum im ene bestimmte Augeblick, em Urknall, us ere Singularidäät uuse entstande isch und sich sithär usdeent (Expansion vom Uniwersum). Zit, Ruum und Materie si mit em Urknall entstande. Zite „vor“ em Urknall und Ort „usserhalb“ vom Uniwersum cha mä füsikalisch nit definiere. Dorum „git“ s in dr Füsik kä rüümligs „Usserhalb“, kä zitligs „Vorhär“ und au kä Ursach vom Uniwersum.
Für die ersti 10−43 Sekunde (Planck-Zit) noch em Urknall kennt mä die füsikalische Gsetz nid, aber nochhär beschribt d Theorii was bassiert isch, und mä het s Alter vom Uniwersum mit Prezisionsmässige dur s Wältruumteleskop Planck seer genau chönne mässe: 13,80 ± 0,04 Milliarde Joor. Mä cha au e statischs Uniwersum, wo unändlig alt und unändlig grooss isch, usschliesse, aber nid e dünamischs unändlig groosses Wältall. Dr Grund dodrfür isch d Expansion vom Wältall, wo mä beobachdet het.
Dr Ruum zwüsche de Galaxie isch nit vollständig leer. Es het din stark verdünnts Wasserstoff-Gas, öbbe äi Atom bro Kubikmeter. Innerhalb vo de Galaxie isch d Dichdi vo dr Materie aber wääsentlig hööcher. Dr Wältruum isch au voll vo Fälder und Straalig. D Tämpratur vo dr Hindergrundstraalig isch zurzit 2,7 Kelvin (also öbbe −270 °C). Si isch 380'000 Joor noch em Urknall entstande. S Uniwersum bestoot aber nume zum ene chliine Däil (öbbe 5 %) us Materie und Energie, wo uns bekannt si, und vo deene si nume öbbe 10 % sichtbar. E gröössere Däil (27 %) macht „dunkli Materie“ us. Die het mä indiräkt mit Beobachtige noochgwiise, aber us was si bestoot, wäiss mä nid. Dr grösst Däil isch aber „dunkli Energii“ (68 %), und die isch drfür verantwortlig, ass s Wältall immer gröösser wird.[3]
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
