From Wikipedia, the free encyclopedia
S Luwisch (uf hethitisch: luwili) isch en indogermanischi Sprooch, wo zäme mitem Hethitische und anderne Sprooche zom anatolische Zwiig ghört. S isch schriftlich abem 19. Joorhundert v. Chr. bizügt und isch dodemit nebetem Hethitische di eltisti schriftlich bizügti indogermanischi Sprooch. Öberliferet isches bis is 7. Jh. v. Chr., uusgstorbe isches woll erst i de Antiki, vermuetli i de Römerzitt. I de Bronzezitt isches im süüdliche Chliiasie verbraitet gsii, i de Isezitt im südöstliche Chliiasie und z Syrie, woses di offizielli Sprooch vo de neohethitische Stadtstaate gsii isch.
Zode anatolische Sprooche ghööred s Hethitisch, wo im End vo de Bronzezitt uusgstorben isch, und s Palaisch, wo vermuetli scho i de Bronzezitt e tooti Sprochh woren isch. S Lydisch, wo i de Antiki z Lydie gredt woren isch, stoot echli nööcher zum Luwische.
Die andere antike anatolische Sprooche, s Karisch, s Lykisch mitem Milyische und s Sidetisch ghööred zäme mitem Luwische zo de luwide Sprooche. Si underschaidet sich vom Hethitische, Palaische und Lydische vor alem imene sproochlich Archaismus und i gmainsame sproochliche Noierige.
I allne luwide Sprooche isch de indogermanischi Palatal /ḱ/ erhalte, z. B. luwisch zart- gege hethitisch kard- „Herz“ (us indogerm. *ḱṛd-). Im Gegesatz zo de Satemsprooche aber, isch /k/ nie palatalisiert woore. Dromm werd de Zuug as e Konservatismus aaglueget und s werd agnoo, as s Luwische ufem Weeg zo de Kentumisierig halbwegs stooblibe sai. I de jüngere luwide Sprooche isch de Lutt tails dör /z/ oder as /s/ vertrette.
Di indogermanische stimmhafte plosive Palatal und Velar /ģ, ģh, g, gh/ sind hüüffig verschwunde, z. B. luwisch wawa „Chue“ (us indogerm. *gṷeh3u-) oder luwisch immra- „Feld, Fluer“ gege heth. gemra-.
E Noierig isch d Schaffig vom genitivische Adjektiv uf -assa/i-, wie i luwisch tibassa Tarhunza „Himmels-Tarhunza“ oder o im luwische Ortsnamme Tarḫundassa. Da het grammatikalisch d Funktion vomene Genitiv, flektiert aber wienes Adjektiv.
I allne luwide Sprooche isch s Wort för „Gotthait“ massan(i)- (im Lykische mahan-), s Hethitische und Lydische hend s indogermanische Wort *dieu- biwart (heth. siu-, lyd. civ-), s Palaische hett da dör marḫa- ersetzt.
S Luwisch cha i zwee Hoptdielekt tailt were, nämli i s Kailschriftluwisch vo de Bronzezitt und is Hieroglypheluwisch vo de Isezitt. S erst isch mit de hethitische Kailschrift gschribe woore, s zwait mit de luwische Hieroglypheschrift, wo abem 14. Jh. v. Chr. z Chliiasie gschaffe woren isch, um Luwisch z schriibe. Do di zwoo Schrifte recht verschide sind, isch nöd immer klar, öb en Underschiid dör d Schrift bidingt isch. So cha im Kailschriftluwische e Nasal voreme Plosiv mengisch verschwinde, im Hieroglypheluwische aber, wo nume Zaiche vom Typ Konsonant-Vokal hett, chan e Nasal i dere Stelig nöd gschribe were. Hieroglypeluwischi Näme i assyrische Tegscht zaiget, as de Nasal erhalte bliben isch.
En Underschiid vo dene zwee Tielekt isch de Verlust vom alte Genitiv im Kailschriftluwische, wo im spöötere Hieroglypheluwische lebig bliben isch. De indogermanisch Ablutt isch i de luwische Tielekt underschidlich uusgliche woore, z. B. kluw. tappas- „Himmel“ (us *nébhos-) gege hluw. tibas- (us *nebhés-, wie au heth. nēpis-) oder kluw. tiyammi- „Erde“ (us *dhĝhém-) gege hluw. takm- (us *dhéĝhōm), s Hethitisch het de Ablutt biwaart: tēkan Nom. : taknas Gen.
S Hieroglypheluwisch zaigt e starche Rhotazismus vo intervokalischem /d/.
Kailschriftluwischi Tegscht sind i de Regle i hethitischi Tegscht ibettet, wo luwischi Ritual bischriibet. Well gwössi Sprüch und Hymne uf luwisch rezitiert wore sind, hend di hethitische Schriiber drumm de luwisch Wortluut aagee. Well di maiste öberlifrete luwische Ritual mit em Land Kizzuwatna, em antike Ebne Kilikie, i Verbindig stönd, wo Luwier glebt hend, werd de Tielekt au Kizzuwatnaluwisch gnennt. Die Tegscht sind nume chorz, d Bidüttig vo villne Wörter isch nöd bikannt und zom Tail Spezialwörter us de Ritualsprooch.
S Kailschriftluwische hett de alti ererbit Genitiv verloore, sini Funktion het s genitivische Adjektiv völig öbernoo. En archaischere Tielekt cha i de Lieder us de Stadt Istanuwa erchennt were. En andere Tielekt isch i de Kultstadt Taurisa gredt wore.
S Hieroglypheluwisch isch scho i de spoote Bronzezitt gschribe woore, s gitt aber nöd vill Tegscht, do s nöd uf Tontafle gschribe woren isch, sondern voralem i Felsinschrifte. De Underschiid zom spöötere Hierglypheluwische i de neohethitische Zitt isch nume chlii. Au die lokaale Underschiid i de spoothethitische Zitt sind nume chlii.
I hethitische Tegscht tauched geg s End vo de Bronzezitt immer me Wörter uuf, wo miteme „Glossekail“ markiert wered. Die Glosskailwörter sind Fremdwörter, offebar i de maiste Fäll luwischi. Die wered denn as Glossekailluwisch, Riichsluwisch oder Ḫattusaluwisch bizaichnet, do si i de Archiiv vo de hethitische Hoptstadt Ḫattusa vorchömed und vo luwische Schriiber stamed, wo im Tienst vo de Verwaltig gstande sind. S werd postuliert, as de Tielekt e direkte Vorgänger vom isezittliche Hieroglypheluwische sai.
Di eltische luwische Sproochzügnis sind Personenäme us de altassyrische Händlerkolonii z Kültepe im süüdliche Zentralanatolie. Well die Händler mit Iihaimische Verträäg abgschlosse hend, sind Personenäme vo verschidnige Völcher bikannt, nöd all chönt enere bikannte Sprooch zuegornnet were. Di luwische Näme chömed nume selte vor, vill weniger as hethitischi Näme. Ahand vo dene Näme isch offesichtlich, as di zwoo verwandte Sprooche sich scho recht wiit usenand entwicklet hend. Aidüttig luwischi Wörter, wo i de Näme vorchömed sind u. a. wawa- „Chue“, ḫawa- „Schooff“, zuwan- „Hund“, zidi- „Maa“, muwa- „Chraft“ oder ura- „grooss“. Au theophori Näme sind bikannt, so Tarḫuan, Ruwatia und Rutia oder Tiwatia.
Luwischi Personenäme sind o i hethitische Urchunde bis zom End vo de Bronzezitt nöd selte. Di typischte Wörter i luwische Näme sind mūwa- „Chraft“, zīdi- „Maa“ und piya- „Goob“. Abem 16. Jh. v. Chr. chömed i hethitische Ritual o luwischi Sprüch und Lieder vor, wo uf Luwisch rezitert were müend. Us de Bronzezitt sind nume Quasibilingue bikannt, da haisst de luwisch und de hethitisch Tegscht hend de gliich Inhalt, sind aber kai wörtlichi Öbersetzige.
Im 14. Jh. v. Chr. isch di luwischi Hieroglypheschrift entstande. Di elteste Zügnis wered uf Sigel bruucht, wo de Name und d Funktion vomene Biamte, oder Würdeträger, stoot. Erst gege s End vo de Bronzezitt fönd hethitischi König afoo Felsinschrifte uf Hieroglypheluwisch afeertige. Noch em Zämebruch vom Hethitische Riich um 1180 v. Chr. werd numeno s Hieroglypheluwisch gschribe, und zwoor im süüdliche Zentralanatolie, z Kilikie und z Syrie. Meriri luwisch-phönizischi Inschrifte sind gfunde wore, si hend maasgeblich dodezue biitrait, s Hieroglypheluwische z entziffere.
Nochem 7. Joorhundert v. Chr. sind kai luwischi Tegscht mee bikannt. Luwischi Personenäme hend sich aber z Kilikie bis i d Röömerzitt ine erhalte, z Isaurie sogär bis is 5. Jh. n. Chr. Allerdings isch z säge, ass Näme e Sprooch lang öberlebe chönnt. S gitt sogär ursprünglich luwischi Wörter und Näme, wo hütt no gloiffig sind. So isch s englische Wort dragoman „Öbersetzer“ vermuetli uursprüngli en Ablaitig vom luwische Wort tarkummi- „brichte, mittaile“. De Name vom gflöglete Dichterross Pegasus isch en altgriechischi Entleenig us luwisch pīḫasassa-, wa e genitivisches Adjektiv vo pīḫas- „Glanz, Blitz“ isch.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
