Kanton

En Kanton (au: Stand, früehner au Ort) isch en Gliidstaat vo de Schwiizerische Eidgnosseschaft.

Dä Artikel behandelt d Kantön vu de Schwiz. Für witteri Bedüttige vum Wort lüeg Kanton (Begriffsklärung).

d Schwizer Kantön

dr Begriff Kanton

Im 14. Johrhundert het me d Bündnispartner vo dr Alten Eidgnosseschaft as «Stadt» oder «Land» bezeichnet, spöter isch drfür au dr Begriff «Ort» uffcho. Däm het im Französische ‹canton› entsproche, e Bezeichnig, wo zum erste Mol 1475 in eme Friburger Dokumänt bruucht wird und sich denn in dr ganze Romandie und im Tessin verbreitet het. In dr Dütschschwiiz het mä in dr zweite Helfti vom 16. Johrhundert dr Begriff «Stand» vorzoge, und erst im 17. Johrhundert isch «Kanton» au bi de Alemanne vorcho. D Helvetik het 1798 d Begriff Stand und Ort abgschafft und «Kanton» as Bezeichnig für die oberste Verwaltigseinheite iigfüehrt. Sit dr Mediationsakte si «Kanton» und «Stand» synonym bruucht worde, und au dr Bundesstaat het 1848 beidi Begriff übernoh.

s politische System

D Kantön oder d Ständ sind Staaten im Chlyne. Jede vo de 26 Kantön hätt en eigeni Verfassig, en eiges Parlament (die heisse Grosse Rat, Kantonsrat, Landrat oder Parlamänt), en eigeni Regierig (Regierigsrat, Regierig, Staatsrat, Standeskommission) und eigeni Gricht (Obergricht, Kantonsgricht, Bezirksgricht, Chräisgricht, Vermittler, Fridesrichter usw.). D Parlamänt händ je nach Grössi zwüsche 49 bis 180 Sitz, d Kantonsregierige zelet je nach Kanton föif odr sibe Mitglidr.

Alli Berich, wo nid vo de Verfassig odr vom ene Bundesgsetz am Bund zuegwise werdet, ghöret automatisch id Kompetänz vo de Kantön (z. B. s Schuelwäse, Teil vom Gsundheitswäse, s Planigs- und Bourecht, d Polizei, d Gerichtsverfassig, Stüüre u. a.). By vilne vo dene Berych hätt de Bund aber glych nones Wörtli mitzrede. Drum isch mängisch vom ene «Kompetänzwirrwarr» d Red. Umgchehrt redt me vom «Kantönligeischt», wänn d Lokal- oder d Regionalpolitik nöd wott über iri Gränzen useluege.

I de beide Kantön Glarus und Appizell Innerrhode git’s no bis hütt einisch im Jahr d Landsgmeind, wo s Stimmvolch vo Hand abstimmt und sini Kantonsvertreter wählt.

Gschicht

Di sogenannten Urkantön, wo ane 1291 (odr wahrschinli au früehner) en erschte Bund mit enand gschlosse händ, sind Uri, Schwyz und Underwalde. I dr Alten Eidgnosseschaft hätt mer zu de Kantön «Ort» gseit. Drum redt mer no hütt vo den Acht Alten Ort, wo den zu de 13-örtige Eidgnosseschaft uusgwytet worde sind. Verbündeti, wo nonig Vollmitglidr i de Eidgnosseschaft gsi sind, hätt mer als zuegwandti Ort bezeichnet.

I de Helvetische Republik (1798–1803) sind d Kantön denn nume no Verwaltigsbezirk gsi ohni Autonomi. D Grenze sind neu zoge worde, dass alli Kantön ungfäär glych gross und politisch zueverlässig sind. Zue säber Zyt hätts die alte Kantön Basel, Bärn, Züri, Friburg, Schaffhuuse, Soledurn, Wallis wo zum Deil Gebiet verlore hai bi dr Neuiideilig, und die neue Kantön Bade, Bellinzona, Léman, Lugano Linth, Oberland, Rhätie, Säntis und Waldstette gäh, wo spöter wider neuiideilt worde si oder en andere Name übercho hai, und d Kantön Aargau und Thurgau. Gämf het nit zur Republik ghört, wil Frankriich s am 15. April 1798 anektiert het.

Mit dr Mediationsverfassig 1803 sind s denn 19 Kantön gsi, wo wider e gwüssi Autonomii gha hän, und nach em Wiener Kongress 1815 22. De jüngscht, de 23., isch de Kanton Jura, wo sich 1979 vom Kanton Bern abgspalte hätt.

Halbkantön

Hütt redt mer meischtens vo 23 Ständ und 26 Kantön, will sich zwei i Halbkantön ufgspalte händ: Appezöll Inneroode, Appezäll Osserode, Basel-Stadt und Baselbiät. Obwaldä und Nidwaudä sind „Halbkantön“, obwohl si nie zäme ein Kanton gsi sind. Im Ständerat hän alli sächs jeweils numen ein Sitz, di andere händ zwei.

Lischte mit Eckdate

Kennz.	Wappe	Kanton	Bitritt	Houptort	Iwohner1	Flechi km²	Bev.- Dichti2	Azahl Gmeinde	Offizielli Sproche
ZH		Züri	1351	Züri	1'487'565	1'729	860	166	Dütsch
BE		Bärn	1353	Bärn	1'026'227	5'959	172	347	Dütsch, Französisch
LU		Lozärn	1332	Lozärn	403'341	1'493	270	83	Dütsch
UR		Uri	1291	Altdorf	36'142	1'077	34	20	Dütsch
SZ		Schwyz	1291	Schwyz	155'836	908	172	30	Dütsch
OW		Obwaldä	1291	Sarne	37'376	491	76	7	Dütsch
NW		Nidwaudä	1291	Schtans	42'547	276	154	11	Dütsch
GL		Glaris	1352	Glaris	40'141	685	59	3	Dütsch
ZG		Zoog8	1352	Zug	123'925	239	519	11	Dütsch
FR		Frybùrg	1481	Frybùrg	311'830	1'671	187	136	Französisch, Dütsch
SO		Soledurn	1481	Soledurn	269'375	791	341	109	Dütsch
BS		Basel-Schtadt	1501	Basel	193'021	37	5'217	3	Dütsch
BL		Baselbiet	1501	Lieschtl	285'572	518	551	86	Dütsch
SH		Schafuuse	1501	Schafuuse	80'761	298	271	26	Dütsch
AR		Appezäll Osserode	1513	Herisau3	54'947	243	226	20	Dütsch
AI		Appezöll Inneroode13	1513	Appezöll	16'003	173	93	6	Dütsch
SG		Sanggale	1803	Sanggale	502'476	2'026	248	77	Dütsch
GR		Graubünda	1803	Chur	197'529	7'105	28	108	Dütsch, Rätoromanisch, Italiänisch
AG		Aargou	1803	Aarau	663'342	1'404	473	212	Dütsch
TG		Thurgau	1803	Frauefeld	270'672	991	273	80	Dütsch
TI		Tessin	1803	Bellinzona	354'357	2'812	126	115	Italiänisch
VD		Waadt	1803	Losann	784'681	3'212	244	309	Französisch
VS		Wallis	1815	Sitte	339'060	5'224	65	126	Französisch, Dütsch
NE		Nöieburg	1815	Nöieburg	178'537	803	222	31	Französisch
GE		Gämf	1815	Gämf	489'361	282	1'733	45	Französisch
JU		Jura	1979	Dälschberg	73'106	839	87	55	Französisch
CH		Schwiiz		Bärn	7'261'200	41'285	174	2'889	Dütsch, Französisch, Italiänisch, Rätoromanisch

Bemerkige:
¹ Stand: 31. Dezember 2016, gemäss em Bundesamt für Statistik
² Ihwohner pro km², Stand: 31. Dezember 2016
³ Sitz vor Kantonsregierig und em Parlamänt, Sitz vor Justiz isch Troge
⁸ bis do: die Acht Alte Ort
¹³ bis do: die Driizäh Alte Ort

Die zwöibuchstabige Kantonsabchürzige si vrbreitet, si werden u. a. bi den Autokennzeiche brucht und wärde ou i dr ISO 3166-2:CH brucht (mit em Präfix "CH-", z. B. CH-SZ für dr Kanton Schwyz).

Literatur

• Andreas Auer: Staatsrecht der schweizerischen Kantone. Stämpfli, Bern 2016, ISBN 978-3-7272-3217-6.
• Andreas Kley: Kantone. In: Historisches Lexikon vo dr Schwiiz.

Ekschterni Syte

• Die Kantone Erchlärige zum politische System vor Schwiz uf ch.ch
• Informazione über Schwizer Kantön - vierschprochig

Kantön vo de Schwiizerische Eidgnosseschaft Züri Uri Glaris Basel-Stadt Sanggale Waadt Bärn Schwyz Zoog Baselbiät Kanton Graubünden Graubünda Wallis Lozärn Obwaldä Frybùrg Schaffhuuse Aargou Nöieburg Nidwaudä Soledurn Appezäll Osserode Thurgau Gänf Appezöll Inneroode Tessin Jura