Sterrebeeld

'n Sterrebeeld is 'n groep sterre wat 'n patroon in die naghemel vorm, maar anders nie in enige verband met mekaar staan nie. Die tradisie om bepaalde beelde in die sterrehemel te sien, bestaan by alle volkere. By die vorming van sterrebeelde is daar soms verbasende ooreenkomste dwarsoor die wêreld.

Die Suidelike Sterrebeelde. Uit Andreas Cellarius se Harmonia Macrocosmica (1661)

Die huidige sterrebeelde is 'n erfenis van die Mesopotamiese, Griekse en Arabiese sterrekykers, wat 'n ryk universele mitologie geskep het. Van die sterrebeelde het baie ook Afrikaanse name, alhoewel die meeste sterrekundiges voorkeur aan die wetenskaplike Latynse benamings gee.

In 1928 en 1930 het die Internasionale Sterrekundige Vereniging in Leiden (Nederland) die 88 moderne sterrebeelde en hulle koördinate vasgelê en tegelykertyd die besluit geneem om geen nuwe beelde meer by te voeg nie. Enige sterrekundige voorwerpe wat in die toekoms ontdek sou word, sal as dele van die bestaande sterrebeelde beskou word.

Presies die helfte van die moderne sterrebeelde was al in die Griekse antieke tyd bekend, sommige van hierdie 44 beelde is selfs nog ouer en dateer uit die tydperk van die Babiloniërs.

Die begin van die sterrekunde

Die geskiedenis van die sterrekunde het moontlik saam met 'n ingrypende verandering in die menslike leefwyse begin – die oorgang van jag na die landbou. Terwyl die vroeë mense plante net ingesamel het, het die bepaling van die juiste tydstip vir die saad en oes 'n noodsaaklikheid vir beskawings geword wat boerdery as 'n ekonomiese basis gehad het. Mense het natuurverskynsels soos reën noukeurig dopgehou.

Met die verfyning van die landboumetodes is wetenskappe ontwikkel wat 'n oriëntasie in tyd en ruimte moontlik gemaak het, soos wiskunde en sterrekunde. Dit is dus nie ongewoon dat volke soos die Babiloniërs, die Maya en Inka onafhanklik van mekaar en in verskillende lande en tydperke dieselfde wetenskaplike ontwikkelingspeil bereik het nie.

Ongelukkig is daar geen argeologiese vondste of oorlewering van die vroeë geskiedenis van die sterrekunde nie. Die vroegste bronne van sowat 5 000 jaar gelede, byvoorbeeld uit Mesopotamië, is van beskawings wat reeds 'n baie hoë standaard van sterrekundige kennis gehad het. Die groot aantal sterrebeelde wat as dierefigure gesien word, dui daarop dat hulle in dié periode van die mensheidsgeskiedenis afgebaken is toe die mens diere nie meer gejag het nie, maar hulle begin teel en beheers het.

Die sterrebeeld Ursa Major (die Groot Beer) in Johann Bode se steratlas van 1782

Die Suiderkruis, soos gesien vanaf die Internasionale Ruimtestasie

Verder kan 'n mens 'n verbintenis tussen godsdiens, astrologie en die vroeë sterrekunde aanwys. Die sinchronisiteit van hemelse gebeurtenisse en oestye, wat vir die landbou uiters belangrik was, het tot die verering en aanbidding van die son, die maan en die sterre gelei.

Aangesien die meeste vroeë kalenders op die maanjaar met 354 dae berus het, is die sterre ook as 'n maat gebruik waarmee die wentelbaan van die maan noukeurig bepaal kon word.

Om die sterre as oriëntasie in hierdie tydsverloop op see en in die woestyne te kan gebruik, het mense die stergroeperings as beelde begin beskou. Sterre is in twee kategorieë sterrebeelde saamgevat – groepe van sterre, wat die silhoeët van 'n dier, mens of voorwerp uitbeeld, soos byvoorbeeld Orion, die jagter, en enkele sterre, wat op sigself 'n figuur simboliseer, soos byvoorbeeld die sewe sterre van die Plejade.

Om die hemele dop te hou, is in die antieke Mesopotamië, Egipte en Griekeland as die edelste van al die wetenskappe beskou. Die priesters van Assirië en Babilonië het tot die hoogs ontwikkelde sterrekykers behoort; hulle het selfs daarin geslaag om die skynbare wenteling van die hemel waar te neem.

Griekse sterrekundiges het vanaf die sesde eeu v.C. begin om elemente van die Mesopotamiese, Persiese en Egiptiese hemelkunde, astrologie en mitologie saam te smelt en verder te ontwikkel. Die idee van die tekens van die diereriem, wat later die grondslag van die Westerse astrologie en sterrekunde sou vorm, gaan terug na die 5de eeu v.C..

Endoxus, 'n student van Plato, was die eerste Griekse sterrekundige wat die bekende beelde stelselmatig begin lys het. Claudius Ptolemeus (2de eeu n.C.) het die destyds bekende kennis van die hemelkunde, onder meer die navorsing van Hippokrates (2de eeu v.C..), in 'n katalogus saamgevat waarin hy sowat 1 000 sterre, wat in die Mediterreense lande waargeneem kon word, gelys het. Hy het 48 sterrebeelde saamgestel, wat naas die twaalf beelde van die diereriem ook 21 noordelike en vyftien suidelike sterrebeelde ingesluit het. Sy werk het tot in die vyftiende eeu die belangrikste bron van die sterrekunde gebly en dien ook vandag nog steeds as 'n astronomiese standaardbron.

Dit was Europese ontdekkingsreisigers, wat 'n aantal suidelike sterrebeelde soos Crux (die Suiderkruis) waargeneem en beskryf het. Wetenskaplikes soos Johann Bayer (1572–1625), Johannes Hevelius (1611–1687) en Abbé Nicolas-Louis de Lacaille (1713–1762) het hulle by die bekende katalogus gevoeg.

De Lacaille het sy wetenskap in die gees van die Verligting beoefen en veertien van die moderne sterrebeelde afgebaken. Hy het hulle volgens die sterrekundige tradisie van die 17de en 18de eeu na voorwerpe vernoem wat in noue samehang met die wetenskaplike vooruitgang staan. Daar is dus sterrebeelde soos die Teleskoop, Mikroskoop, Kompas, Oktant, Oond en Horlosie in die suidelike hemel.

Ander moderne sterrebeelde versinnebeeld volke en eksotiese diere, wat deur die Europeërs in oorsese gebiede ontmoet en ontdek is, soos byvoorbeeld die Indiër en Kameleon, wat in die jare 1595–1597 deur die Nederlandse seevaarders Pieter Keyser en Frederik de Houtman vasgelê is. Die Poolse sterrekundige Johannes Hevelius het die beeld Skild ter ere van die Poolse koning Jan Sobieski III, oorspronklik selfs Sobieski se Skild, genoem.

Vandag word die sterrebeelde veral as 'n soort kartografiese stelsel gebruik, waarmee nuwe astronomiese voorwerpe met koördinate voorsien kan word. Sterre binne 'n sterrebeeld word volgens die rangorde van hulle helderheid met die letters van die Griekse alfabet benoem. Alpha Centauri was gevolglik die helderste ster in die beeld Centaurus, voordat daar ontdek was dat dit eintlik drie sterre is.

Maar ten spyte van die astronomiese nugterheid het die bekoring van die antieke mitologiese beelde in die hemel bewaar gebly, en hulle name is nooit aangetas nie.

Lys van die 88 sterrebeelde

Latynse naam	Afrikaanse naam	Afkorting	Latynse genitief	Luside (helderste ster)	Oorsprong
Andromeda	Andromeda	And	Andromedae	Alpheratz	Ptolemeus
Antlia	Lugpomp	Ant	Antliae	Alpha Antliae	Lacaille
Apus	Paradysvoël	Aps	Apodis	Alpha Apodis	Bayer
Aquarius	Waterdraer	Aqr	Aquarii	Sadalsuud	Ptolemeus
Aquila	Arend	Aql	Aquilae	Altair	Ptolemeus
Ara	Altaar	Ara	Arae	Beta Arae	Ptolemeus
Aries	Ram	Ari	Arietis	Hamal	Ptolemeus
Auriga	Koetsier	Aur	Aurigae	Capella	Ptolemeus
Boötes	Veewagter	Boo	Bootis	Arcturus	Ptolemeus
Caelum	Graveerstif	Cae	Caeli	Alpha Caeli	Lacaille
Camelopardalis	Kameelperd	Cam	Camelopardalis	Beta Camelopardalis	Plancius
Cancer	Kreef	Cnc	Cancri	Tarf	Ptolemeus
Canes Venatici	Jaghonde	CVn	Canum Venaticorum	Cor Caroli	Hevelius
Canis Major	Groot Hond	CMa	Canis Majoris	Sirius	Ptolemeus
Canis Minor	Klein Hond	CMi	Canis Minoris	Procyon	Ptolemeus
Capricornus	Steenbok	Cap	Capricorni	Deneb Algedi	Ptolemeus
Carina	Kiel	Car	Carinae	Canopus	Lacaille
Cassiopeia	Kassiopeia	Cas	Cassiopeiae	Schedar	Ptolemeus
Centaurus	Sentour	Cen	Centauri	Rigil Kentaurus	Ptolemeus
Cepheus	Kefeus	Cep	Cephei	Alderamin	Ptolemeus
Cetus	Walvis	Cet	Ceti	Menkar	Ptolemeus
Chamelaeon	Kameleon	Cha	Chamaeleontis	Alpha Chamaeleontis	Bayer
Circinus	Passer	Cir	Circini	Alpha Circini	Lacaille
Columba	Duif	Col	Columbae	Phakt	Plancius
Coma Berenices	Berenike se Hare	Com	Comae Berenices	Beta Comae Berenices	Ptolemeus
Corona Australis	Suidelike Kroon	CrA	Coronae Australis	Meridiana	Ptolemeus
Corona Borealis	Noordelike Kroon	CrB	Coronae Borealis	Alphekka	Ptolemeus
Corvus	Kraai	Crv	Corvi	Gienah	Ptolemeus
Crater	Beker	Crt	Crateris	Delta Crateris	Ptolemeus
Crux	Suiderkruis	Cru	Crucis Australis	Alpha Crucis	Hevelius
Cygnus	Swaan	Cyg	Cygni	Deneb	Ptolemeus
Delphinus	Dolfyn	Del	Delphini	Beta Delphini	Ptolemeus
Dorado	Swaardvis	Dor	Doradus	Alpha Doradus	Bayer
Draco	Draak	Dra	Draconis	Eltanin	Ptolemeus
Equuleus	Vul	Equ	Equulei	Kitalpha	Ptolemeus
Eridanus	Eridanus	Eri	Eridani	Achernar	Ptolemeus
Fornax	Oond	For	Fornacis	Alpha Fornacis	Lacaille
Gemini	Tweeling	Gem	Geminorum	Pollux	Ptolemeus
Grus	Kraanvoël	Gru	Gruis	Alnair	Bayer
Hercules	Hercules	Her	Herculis	Kornephoros	Ptolemeus
Horologium	Horlosie	Hor	Horologii	Alpha Horologii	Lacaille
Hydra	Noordelike Waterslang	Hya	Hydrae	Alphard	Ptolemeus
Hydrus	Suidelike Waterslang	Hyi	Hydri	Beta Hydri	Bayer
Indus	Indiër	Ind	Indi	Alpha Indi	Bayer
Lacerta	Akkedis	Lac	Lacertae	Alpha Lacertae	Hevelius
Leo	Leeu	Leo	Leonis	Regulus	Ptolemeus
Leo Minor	Klein Leeu	LMi	Leonis Minoris	Praecipua	Hevelius
Lepus	Haas	Lep	Leporis	Arneb	Ptolemeus
Libra	Weegskaal	Lib	Librae	Zubeneschamali	Ptolemeus
Lupus	Wolf	Lup	Lupi	Alpha Lupi	Ptolemeus
Lynx	Rooikat	Lyn	Lyncis	Alpha Lyncis	Hevelius
Lyra	Lier	Lyr	Lyrae	Vega	Ptolemeus
Mensa	Tafel	Men	Mensae	Alpha Mensae	Lacaille
Microscopium	Mikroskoop	Mic	Microscopii	Gamma Microscopii	Lacaille
Monocerus	Eenhoring	Mon	Monocerotis	Beta Monocerotis	Hevelius
Musca	Vlieg	Mus	Muscae	Alpha Muscae	Hevelius
Norma	Winkelhaak	Nor	Normae	Gamma2 Normae	Lacaille
Octans	Oktant	Oct	Octantis	Nu Octantis	Lacaille
Ophiuchus	Slangdraer	Oph	Ophiuchi	Rasalhague	Ptolemeus
Orion	Jagter	Ori	Orionis	Rigel	Ptolemeus
Pavo	Pou	Pav	Pavonis	Peacock	Bayer
Pegasus	Vlieënde Perd	Peg	Pegasi	Enif	Ptolemeus
Perseus	Perseus	Per	Persei	Mirfak	Ptolemeus
Phoenix	Feniks	Phe	Phoenicis	Ankaa	Bayer
Pictor	Skilder	Pic	Pictoris	Alpha Pictoris	Lacaille
Pisces	Visse	Psc	Piscium	Alpherg	Ptolemeus
Piscis Austrinus	Suidelike Vis	PsA	Piscis Austrini	Fomalhaut	Ptolemeus
Puppis	Agterdek	Pup	Puppis	Naos	Lacaille
Pyxis	Kompas	Pyx	Pyxidis	Alpha Pyxidis	Lacaille
Reticulum	Net	Ret	Reticuli	Alpha Reticuli	Lacaille
Sagitta	Pyl	Sge	Sagittae	Gamma Sagittae	Ptolemeus
Sagittarius	Boogskutter	Sgr	Sagittarii	Kaus Australis	Ptolemeus
Scorpius	Skerpioen	Sco	Scorpii	Antares	Ptolemeus
Sculptor	Beeldhouer	Scl	Sculptoris	Alpha Sculptoris	Lacaille
Scutum	Skild	Sct	Scuti	Alpha Scuti	Hevelius
Serpens	Slang	Ser	Serpentis	Unukalhai	Ptolemeus
Sextans	Sekstant	Sex	Sextantis	Alpha Sextantis	Hevelius
Taurus	Bul	Tau	Tauri	Aldebaran	Ptolemeus
Telescopium	Teleskoop	Tel	Telescopii	Alpha Telescopii	Lacaille
Triangulum	Driehoek	Tri	Trianguli	Beta Trianguli	Ptolemeus
Triangulum Australis	Suidelike Driehoek	TrA	Trianguli Australis	Atria	Bayer
Tucana	Toekan	Tuc	Tucanae	Alpha Tucanae	Bayer
Ursa Major	Groot Beer (Groot Wa)	UMa	Ursae Maioris	Alioth	Ptolemeus
Ursa Minor	Klein Beer (Klein Wa)	UMi	Ursae Minoris	Polaris	Ptolemeus
Vela	Seile	Vel	Velorum	γ2 Velorum	Lacaille
Virgo	Maagd	Vir	Virginis	Spica	Ptolemeus
Volans	Vlieënde Vis	Vol	Volantis	Beta Volantis	Bayer
Vulpecula	Vos	Vul	Vulpeculae	Anser	Hevelius

Kleure:

Noordelike sterrehemel

Suidelike sterrehemel

Sien ook

• Lys van sterrebeelde

Eksterne skakels

• Webwerf van die Astronomiese Vereniging van Suider-Afrika, Bloemfonteintak, met 'n lys van sterrebeelde