Ödül sistemi
From Wikipedia, the free encyclopedia
Ödül sistemi (mezokortikolimbik devre); teşvik edicilik özelliği (yani "istemek"; bir ödül ve motivasyonu arzulamak), çağrışımsal öğrenme (öncelikle olumlu pekiştirme ve klasik koşullanma) ve pozitif değere sahip duygulardan (özellikle ana bileşen olarak hazzı içeren duygular; örneğin keyif, öfori ve coşku) sorumlu bir grup nöral yapıdır.[1][2] Ödül, bir uyaranın iştah (yaklaşma) ve tüketme davranışlarına yol açan çekici ve güdüsel özellikleridir.[1] Ödüllendirici bir uyaran şu şekilde tanımlanmaktadır: "Bizi ona yaklaşmaya ve onu tüketmeye yöneltme potansiyeli olan her uyaran, nesne, olay, aktivite veya durum; tanımı gereği bir ödüldür".[1] Edimsel koşullamada ödüllendirici uyaranlar, olumlu pekiştireç olarak işlev görürler[1] fakat bu ifadenin tersi de doğrudur; olumlu pekiştireçler ödüllendiricidir.[1]
Ödül sistemi, hayvanları uyaranlara yaklaşmaya veya zindeliği artıran davranışlarda bulunmaya (seks, enerji içeriği yüksek gıda tüketimi vb.) güdüler. Çoğu hayvan türü için hayatta kalma, yararlı uyaranlarla teması en üst düzeye çıkarmaya ve zararlı uyaranlarla teması en aza indirmeye bağlıdır. Ödül bilişi, çağrışımsal öğrenmeye sebep olarak, yaklaşma ve tüketme davranışlarını ortaya çıkararak ve pozitif değerlikli duyguları tetikleyerek hayatta kalma ve üreme ihtimallerini arttırmaya hizmet eder.[1] Bu nedenle ödül, hayvanların adaptasyona bağlı uyum gücünü (adaptive fitness) artırmaya yardımcı olmak için gelişen bir mekanizmadır.[3] Uyuşturucu bağımlılığında, bazı maddeler ödül devresini aşırı aktive ederek devredeki sinaptik plastisiteden kaynaklanan, takıntılı bir madde-arama davranışına (compulsive substance-seeking behavior) yol açar.[4]
Birincil ödüller, kişinin kendisinin ve yavrularının hayatta kalmasını kolaylaştıran bir ödüllendirici uyaran sınıfıdır ve bunlar, homeostatik ödülleri (örneğin lezzetli yiyecekler) ve üreme ödüllerini (örneğin, cinsel temas ve ebeveynlerin yavruları için yaptığı yatırımlar) içerir.[1][5] İçsel ödüller, çekici olan ve doğası gereği zevkli oldukları için davranışı motive eden koşulsuz ödüllerdir.[1] Dışsal ödüller (örneğin, para ya da en sevdiğin spor takımının bir oyunu kazandığını görmek) çekici ve davranışı motive eden ancak doğal olarak zevkli olmayan koşullu ödüllerdir.[1][6] Dışsal ödüller, içsel ödüllerle olan ilişkilerinin öğrenilmesi (yani koşullanma) sayesinde motivasyonel değerlerini elde eder.[1] Dışsal ödüller, içsel ödüllerle yapılan klasik koşullanmadan sonra, zevk (örneğin, bir piyangoda çok para kazanmanın verdiği coşku) de ortaya çıkarabilir.[1]