చిలీ
From Wikipedia, the free encyclopedia
చిలీ (అధికారిక నామం: చిలీ డి రిపబ్లిక్) దక్షిణ అమెరికాలోని ఒక దేశం. చిలీ పసిఫిక్ మహాసముద్ర తీరం పొడవునా విస్తరించి ఉంది. చిలీ ఉత్తర సరిహద్దులో పెరూ, ఈశాన్యసరిహద్దులో బొలీవియా, తూర్పుసరిహద్దులో అర్జెంటీనా, దక్షిణాగ్రమున డ్రేక్ కనుమ ఉన్నాయి. చిలీ సముద్రతీర పొడవు 6,435 కి.మీ.[5] చిలీ దేశం ఒక అసాధారణ రిబ్బన్-ఆకృతిలో ఏర్పడి యున్నది. దీని పొడవు 4,300 కి.మీ., వెడల్పు 175 కి.మీ.లు. దీనికి తూర్పుదిశలో ఆండీస్ పర్వతశ్రేణి ఉంది. పశ్చిమదిశలో పసిఫిక్ మహాసముద్రం ఉంది. చిలీ భూభాగాలలో జుయాన్ ఫెర్నాడెజ్, సలాస్ వై గోమెజ్, డెస్వెంచురాడాస్, ఈస్టర్ ద్వీపాలు (ఓషియానియా)ఉన్నాయి. దేశంలో 12,50,000 చ.కి.మీ.అంటార్కిటికా జలభాగం అంతర్భాగంగా ఉంది. మరికొన్ని జలభాగ వివాదాలు కొనసాగుతున్నాయి.
República de Chile రిపబ్లిక్ ఆఫ్ చిలీ |
||||||
---|---|---|---|---|---|---|
నినాదం Por la razón o la fuerza "By right or might" (in Spanish)[1] |
||||||
జాతీయగీతం |
||||||
రాజధాని అతి పెద్ద నగరం | శాంటియాగో1 33°26′S 70°40′W | |||||
అధికార భాషలు | స్పానిష్ | |||||
జాతులు | 65% Castizo, 30% White, 5% Amerindian[2] | |||||
ప్రజానామము | చిలీయన్ (Chilean) | |||||
ప్రభుత్వం | Representative democracy | |||||
- | President | Michelle Bachelet | ||||
స్వాతంత్ర్యము | స్పెయిన్ నుండి | |||||
- | మొదటి జాతీయ ప్రభుత్వం జుంట (Junta) |
సెప్టెంబర్ 18, 1810 |
||||
- | Declared | February 12, 1818 | ||||
- | Recognized | April 25, 1844 | ||||
- | Current constitution | September 11, 1980 |
||||
- | జలాలు (%) | 1.07² | ||||
జనాభా | ||||||
- | June 2009 అంచనా | 16,928,873 (60th) | ||||
- | 2002 జన గణన | 15,116,435 | ||||
జీడీపీ (PPP) | 2008 అంచనా | |||||
- | మొత్తం | $246.482 billion[3] | ||||
- | తలసరి | $14,688[3] (59th) | ||||
జీడీపీ (nominal) | 2008 అంచనా | |||||
- | మొత్తం | $181.464 billion[3] (45st) | ||||
- | తలసరి | $10,813[3] (53rd) | ||||
జినీ? (2006) | 54[4] (high) | |||||
మా.సూ (హెచ్.డి.ఐ) (2006) | 0.874 (high) (40th) | |||||
కరెన్సీ | Peso (CLP ) |
|||||
కాలాంశం | n/a (UTC-4) | |||||
- | వేసవి (DST) | n/a (UTC-3) | ||||
ఇంటర్నెట్ డొమైన్ కోడ్ | .cl | |||||
కాలింగ్ కోడ్ | +56 | |||||
1 | The legislative body operates in Valparaíso. | |||||
2 | Includes Easter Island and Isla Sala y Gómez; does not include 1,250,000 square kilometres (480,000 sq mi) of territory claimed in Antarctica. |
చిలీ ఉత్తర భూభాగంలో ఉన్న అటకామా ఎడారిలో గొప్ప ఖనిజ సంపద (ప్రధానంగా రాగి) ఉంది. చిలీ కేంద్ర ప్రాంతంలో అధికంగా జనసాంద్రత, వ్యవసాయ వనరులు ఉన్నాయి. చిలీ 19 వ శతాబ్దంలో ఉత్తర, దక్షిణ ప్రాంతాలు విలీనం చేసికొని విస్తరించిన తరువాత కేంద్రప్రాంతం సాంస్కృతిక, రాజకీయ కేంద్రంగా ఉంది. దక్షిణ చిలీ అడవులు, మేత భూములతో సుసంపన్నంగా ఉంది. ఇక్కడ అగ్నిపర్వతాలు, సరస్సులు, సెలయేరులు ఉన్నాయి. దక్షిణ తీరం ఫ్జోర్డ్స్, ప్రవేశద్వారాలు, కాలువలు, మెలితిప్పినట్లుండే ద్వీపకల్పాలు, ద్వీపాలు ఉన్నాయి.
16 వ శతాబ్దంలో స్పెయిన్ స్వాధీనం చేసుకుని కాలనీగా చేసుకున్న ఉత్తర, కేంద్ర చిలీ ప్రాంతంలో ఇంకా పాలన స్థానంలో స్పెయిన్ పాలన కొనసాగింది. అయినప్పటికీ దక్షిణ-మధ్య చిలీలోని స్వతంత్ర అరౌకేనియన్ జయించడంలో స్పెయిన్ విఫలమైంది. 1818 లో స్పెయిన్ నుంచి స్వాతంత్ర్యం ప్రకటించిన తరువాత 1830 లో చిలీ స్థిరమైన నిరంకుశ రిపబ్లిక్గా అవతరించింది. 19 వ శతాబ్దంలో చిలీలో మొదలై ఆర్థిక, భూభాగ అభివృద్ధి 1880 లో అరౌకేనియన్ ప్రతిఘటనతో ముగింపుకు వచ్చింది. చిలీ పసిఫిక్ యుద్ధంలో (1879-83) పెరూ, బొలీవియాలను ఓడించి ప్రస్తుత ఉత్తర భూభాగంగాన్ని విలీనం చేసుకుంది.1960 చివరిలో, 1970 ల ప్రారంభంలో దేశం తీవ్రమైన వామపక్ష, సాంప్రదాయ వాదుల రాజకీయ సంక్షోభం ఎదుర్కొంది. ఈ అభివృద్ధి 1973 లో తిరుగుబాటుగా రూపుదిద్దుకుని " సాల్వడార్ అల్లెండే " ప్రభుత్వం పడగొట్టబడి ప్రజాస్వామ్యపద్ధతిలో ఎన్నిక చేబడిన వామపక్ష ప్రభుత్వం స్థాపించబడింది. 16 ఏళ్ల సుదీర్ఘ మితవాద సైనిక నియంతృత్వం పాలనలో 3,000 మంది మరణించడం, కనిపించకుండా పోవడం జరిగింది. 1973లో ఆరంభమైన చిలియన్ ఆక్రమణ 1988 లో ఒక ప్రజాభిప్రాయం కోల్పోయిన తరువాత 1990లో తర్వాత " అగస్టో పినోచ్హేత్ " నేతృత్వంలోని పాలన ముగిసింది. 2010 వరకు అధికారంలో ఉన్న సెంటర్ లెఫ్ట్ సంకీర్ణంలో 4 మంది అధ్యక్షులు అధ్యక్షపీఠం అధిరోహించారు.
చిలీ దక్షిణ అమెరికా దేశాలలో అత్యంత స్థిరమైన, సంపన్న దేశాలలో ఒకటి. చిలీ లాటిన్ అమెరికన్ దేశాలలో మానవ అభివృద్ధి పోటీతత్వం తలసరి ఆదాయం, ప్రపంచీకరణ, శాంతి, ఆర్థిక స్వాతంత్ర్యం, తక్కువగా ఉన్న అవినీతి వంటి విషయాలలో ప్రత్యేకత కలిగినదేశంగా ఉంది. స్థిరత్వం, ప్రజాస్వామ్య అభివృద్ధిలో కూడా చిలీ ప్రాధాన్యత కలిగి ఉంది. ప్రస్తుతం చిలీ దక్షిణ అమెరికాలో అతితక్కువ గృహాంతర హత్యల శాతం కలిగి ఉంది. చిలీ యునైటెడ్ నేషన్స్, సౌత్ అమెరికన్ నేషన్స్ యూనియన్, లాటిన్ అమెరికన్ అండ్ కరేబియన్ స్టేట్స్ సంఘం వ్యవస్థాపక సభ్యదేశంగా ఉంది.