Carl il Grond
From Wikipedia, the free encyclopedia
Carl il Grond (latin Carolus Magnus u Karolus Magnus, franzos ed englais Charlemagne; * probablamain ils 2 d’avrigl 747 u 748; † 28 da schaner 814 ad Aachen) è stà da l’onn 768 fin il 814 retg dal Reginavel dals Francs (fin il 771 ensemen cun ses frar Karlmann). Ils 25 da december da l’onn 800 ha el obtegnì sco emprim regent da l’Europa Occidentala dapi l’antica la dignitad imperiala; quella è uschia vegnida renovada e dueva furmar in impurtant element en l’istorgia europeica dal temp medieval e dal temp modern tempriv. Carl il Grond era il biadi da l’administratur Karl Martell ed è stà il pli impurtant regent or da la famiglia dals Carolings. Durant ses temp da regenza ha il Reginavel dals Francs cuntanschì la pli gronda extensiun e pussanza.
A Carl èsi reussì da segirar sia pussanza entaifer il Reginavel dal Francs e d’extender quel considerablamain en rom da pliras campagnas militaras. Cun vehemenza tut speziala èn vegnidas manadas las Guerras dals Saxons ch’han durà cun interrupziuns dal 772 fin il 804. La finamira da quellas ha furmà la submissiun e cristianisaziun sfurzada dals Saxons. Carl è er intervegnì en l’Italia ed ha conquistà il 774 il Reginavel dals Langobards. La campagna militara dal 778 drizzada cunter ils Maurs en la Spagna dal Nord ha percunter fatg naufragi. A l’ost da ses reginavel ha el mess fin il 788 a l’independenza dal ducadi da la Baviera e conquistà en il decurs dals onns 790 il reginavel restant dals Avars. Ils cunfins en l’ost cunter ils Danais ed ils pievels slavs sco er en il sidvest cunter ils Maurs ha el segirà cun endrizzar marcas. Il Reginavel dals Francs è avanzà a la nova pussanza gronda sper Bizanz ed il califat dals Abbasids. Il reginavel cumpigliava la part centrala da la cristianadad latina dal temp medieval tempriv ed ha furmà il pli impurtant urden statal en il vest dapi la fin da l’Imperi roman occidental.
Carl ha procurà per in’administraziun effizienta ed è sa stentà da realisar ina refurma da la furmaziun cumplessiva, la quala ha manà ad ina renaschientscha culturala en il Reginavel dals Francs. Il punct culminant en sia vita politica ha furmà la curunaziun sco imperatur tras papa Leo III il di da Nadal da l’onn 800. Quella ha stgaffì la basa per la dignitad imperiala occidentala. Tant en la retscha dals imperaturs roman-tudestgs sco er entaifer quella dals retgs franzos vegn el dumbrà sco Carl I. Sia residenza principala Aachen è restada fin en il 16avel tschientaner il lieu da curunaziun dals retgs tudestg-romans.
L’onn 1165 è Carl vegnì canonisà dal cuntrapapa Paschalis III. Il di commemorativ en la baselgia catolica ed evangelica è ils 28 da schaner. Carl vala sco in dals pli impurtants regents dal temp medieval ed entaifer la schientscha istorica da l’Europa insumma; gia da ses temp da vita vegniva el numnà Pater Europae (‹bab da l’Europa›). En la belletristica ed en l’art è sia vita vegnida tematisada repetidamain. Punct da partenza ha mintgamai furmà il maletg da l’istorgia sco ch’el era gist actual; correspundentamain han er ils litterats ed artists adina puspè mess novs accents en lur interpretaziun da la persuna da Carl il Grond.