Żywiec
miasto i gmina w województwie śląskim Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Żywiec (niem. Saybusch, cz. Živec) – miasto w południowej Polsce, w małopolskiej części obecnego województwa śląskiego; siedziba władz powiatu żywieckiego.
| miasto i gmina | |||
 Rynek, Park w Żywcu, Stary Zamek, Ławeczka Alicji Habsburg, Domek Chiński, Nowy Zamek, Ratusz | |||
| |||
| Państwo | |||
|---|---|---|---|
| Województwo | |||
| Powiat | |||
| Aglomeracja | |||
| Prawa miejskie |
przed 1327[1] | ||
| Burmistrz | |||
| Powierzchnia |
50,54 km² | ||
| Wysokość |
344 do 400 m n.p.m. | ||
| Populacja (2021) • liczba ludności • gęstość |
| ||
| Strefa numeracyjna |
33 | ||
| Kod pocztowy |
34-300 do 34-330 | ||
| Tablice rejestracyjne |
SZY | ||
Położenie na mapie Polski  | |||
Położenie na mapie województwa śląskiego  | |||
Położenie na mapie powiatu żywieckiego  | |||
 49°41′21″N 19°12′21″E | |||
| TERC (TERYT) |
2417011 | ||
| SIMC |
0927642 | ||
Urząd miejski Rynek 234-300 Żywiec | |||
| Strona internetowa | |||
| BIP | |||
Według danych z 31 grudnia 2022 miasto liczyło 29 878 mieszkańców[3].
Żywiec leży w południowej Polsce, w województwie śląskim, w głębokim obniżeniu śródgórskim – Kotlinie Żywieckiej, nad łączącymi się w pobliżu centrum miasta rzekami Sołą i Koszarawą, nad Jeziorem Żywieckim[4], na wysokości 345–350 m n.p.m.
Żywiec leży w historycznej Małopolsce, w dawnej ziemi krakowskiej, w ramach której stanowił pierwotnie część kasztelanii oświęcimskiej[5]. W czasach przynależności do księstwa cieszyńskiego, a następnie księstwa oświęcimskiego był przejściowo administracyjnie związany z księstwami śląskimi[6]. Jest głównym ośrodkiem miejskim regionu kulturowego znanego jako Żywiecczyzna[4].
Miasto graniczy z gminami: Czernichów, Gilowice, Lipowa, Łękawica, Łodygowice, Radziechowy-Wieprz, Świnna[7].
Według danych z 2002 r. Żywiec miał powierzchnię 50,5 km², w tym: użytki rolne 45%, użytki leśne 17%[8]. Według danych z 1 stycznia 2011 r. powierzchnia miasta wynosiła 50,54 km²[9]. Miasto stanowi 4,9% powierzchni powiatu żywieckiego.
W latach 1945–1975 miasto administracyjnie należało do województwa krakowskiego[10], natomiast W latach 1975–1998 do województwa bielskiego[11][12].
Centrum znajduje się na wysokości około 345–350 m n.p.m. Najniżej położonymi terenami są okolice zajezdni MZK – ok. 340 m n.p.m. (poniżej maksymalnego poziomu Jeziora Żywieckiego), a najwyżej północno-wschodnie krańce, w rejonie Jaworzyny w Beskidzie Małym – ok. 830 m n.p.m. Najbardziej wyróżniające się szczyty górskie widoczne z okolic miasta to: pobliski Grojec (612 m n.p.m.), Łyska (614 m n.p.m.), Pilsko (1557 m n.p.m.), Babia Góra (1725 m n.p.m.), Lipowska (1324 m n.p.m.), Wielka Rycerzowa (1226 m n.p.m.), Romanka (1365 m n.p.m.), Wielka Racza (1236 m n.p.m.) oraz Skrzyczne (1257 m n.p.m.).
Do 1940 r. miejscem o najniższej zarejestrowanej temperaturze w Polsce –40,6 stopni Celsjusza był Żywiec. Taka temperatura wystąpiła w 1929 r. Stracił to miano w 1940 r. na rzecz Siedlec, gdzie zarejestrowano temperaturę –41 stopni Celsjusza[13].
Do obiektów przyrodniczych należą:
- północno-zachodnie fragmenty Grojca – stanowiska bardzo rzadkich i ginących gatunków roślin, np.: obuwik pospolity – najbardziej okazały przedstawiciel rodzimych storczykowatych, tojad lisi – roślina znana w Polsce tylko z kilku stanowisk[14];
- torfowisko wysokie na zachodnich zboczach Grojca, ze stanowiskiem owadożernej rosiczki okrągłolistnej;
- rezerwat przyrody „Grapa”, chroniący zachowane na stromych zboczach fragmenty lasów grądowych o charakterze naturalnym;
- park zamkowy z licznymi okazami sędziwych, rodzimych i egzotycznych drzew, w tym wielu o randze pomników przyrody;
- inne pomniki przyrody, w tym jedna z najstarszych topól białych w Polsce, datowana na 1800–1830 r. rosnąca przy ul. Paderewskiego 10a.
Według raportu Światowej Organizacji Zdrowia w 2016 roku Żywiec został sklasyfikowany jako miasto o najbardziej zanieczyszczonym powietrzu w Unii Europejskiej[15].
W skład Żywca wchodzi 8 dzielnic[7]:
| struktura ludności dane z 31 XII 2021[3] | ||||||
| Opis | Ogółem | Kobiety | Mężczyźni | |||
|---|---|---|---|---|---|---|
| jednostka | osób | % | osób | % | osób | % |
| populacja | 30 313 | 100 | 15 790 | 52,09 | 14 523 | 47,91 |
| gęstość zaludnienia | 600 | 312 | 288 | |||
| wykształcenie dane z Narodowego Spisu Powszechnego z 2002 roku[16] | |||||
| brak | podstawowe | zawodowe | średnie | wyższe | |
|---|---|---|---|---|---|
| osób | 403 | 6476 | 5833 | 10273 | 3248 |
| kobiet | 245 | 3722 | 2234 | 5578 | 1757 |
| mężczyzn | 158 | 2754 | 3599 | 4695 | 1491 |
Żywiec w 2021 liczył ponad 30 tys. mieszkańców i plasował się na 31. miejscu pod tym względem wśród miast województwa śląskiego[2][17].
Zmiana liczby mieszkańców miasta w latach 1810–2019[18][19][20][21][22][23][24][25][26][27][3]:
W Żywcu w 2021 na 100 mężczyzn przypadało 108 kobiet[3].
Struktura etniczna i językowa
W Narodowym Spisie Powszechnym Ludności i Mieszkań 2021 na 30 334 mieszkańców Żywca 99,40% (30 152 osoby) zadeklarowało narodowość polską. 1,59% zadeklarowało inną narodowość (jako jedyną lub wspólnie z polską), w tym: 0,25% (77 osób) śląską, 0,23% (71 osób) angielską, 0,15% (46 osób) ukraińską, 0,14% (41 osób) romską, a 0,07% (21 osób) góralską, natomiast 0,38% (114 osób) podało inną narodowość bądź nie została ona ustalona[28].
W świetle tego samego spisu 99,83% zamieszkałych w mieście (30 281 osób) posługuje się w kontaktach domowych językiem polskim. Inne najczęściej używane języki (wyłącznie lub wspólnie z polskim) to: angielski (2,03%, 617 osób), niemiecki (0,41%, 125 osób), romani (0,11%, 32 osoby) i śląski (0,10%, 29 osób)[29].
Pierwsze wzmianki w XIV wieku jako Zivicz (1326)[30], Zipscha (1327)[31] lub Ziwcza (1335[32], 1346–1358[33]). W wieku XV Zywiec (1445), na Zywczy (1460)[34]. Nazwę miejscowości w zlatynizowanych staropolskich formach Zywyecz oraz Antiqua Zywyecz wymienia w latach 1470–1480 Jan Długosz w księdze Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis[35]. Długosz w dziele tym wymienia również jako osobne miejscowości dzisiejsze dzielnice Żywca, które w procesach urbanizacyjnych zostały wchłonięte przez miasto: Zabłocie jako Zablocze oraz Moszczanicę jako Mosczennycza. Na mapach Stanisława Porębskiego z 1563[36] i Abrahama Orteliusa z 1603 roku miasto nazwane jest Ziwiecz[37].
Nazwa prawdopodobnie wywodzi się od rzeczownika „żywiec”, staropolskiego określenia żywego inwentarza, co ilustruje głowa tura w herbie. Nawiązuje do powszechnej w Żywcu niegdyś hodowli bydła, owiec i trzody chlewnej oraz ich uboju. Kolejna wersja podaje ten sam źródłosłów, ale trochę inaczej go tłumaczy. Wskazuje bowiem, że nazwa miasta wywodzi się od wypasania inwentarza gospodarskiego na żołędziach w pobliskich lasach oraz żywienia ich tym sposobem[38].
Istnieje również lokalna legenda, która głosi, że nazwa miejscowości wywodzi się od imienia słowiańskiej bogini pogańskiej z głową tura – Żywii. Cytuje ją Jan Nepomucen Gątkowski w swojej książce Rys dziejów księstwa oświęcimskiego i zatorskiego wydanej we Lwowie w 1867 roku. Podaje, że nazwa pochodzi „od wyrazu Żywie (Szywa) bożyszcza pogańskiego z głową tura – czyli woła, jaka jest w herbie miasta. Mieszkaniec bowiem jeden z tej okolicy był tak silny, iż złapawszy tura, przebił mu nozdrze gałęzią i przyprowadził go jak cielę na pierścionku do gminy”[38]. Legenda ta istnieje również w wersji niemitologicznej, podając, że pod miastem złapano żywcem żubra i ofiarowano go księciu oświęcimskiemu, który w zamian nadał miastu herb z głową żubra na niebieskim polu[39].
W 1440 r. wzmiankowany jest jako Salbchus[40], a w 1445 r. jako Zeywissch[em][41], następnie w 1590 jako Seypusch[42], później Saybusch, prawdopodobnie przekształcenie formy Saubusch, od Sau (świnia) i Busch (busz, krzak). Andrzej Komoniecki w Dziejopisie Żywieckim tłumaczył pochodzenie niemieckiej nazwy miasta w następujący sposób[43]:
...To miejsce, na którym miasto Żywiec z gruntami zasiadło, naonczs lasem bukowym było, na którym się obficie bukowie rodziło. Gdzie okoliczni mieszkańcy osobliwe Śleziacy Miemieckiego języka będący (gdyż tu Oświęcimskie Księstwo Śląskim nazywano dlatego, że się tu ludzie z różnych miejsc schodzili, to jest Polski i z Morawy i z Czech zleźli albo ześli się, jakoby Śląsko uczynili) stada świni swoich pasali zowiąc ten las z niemiecka Zaypus, to jest Świni Las albo Świniopas. Którego jeszcze języka dotychczas Miemcy wszyscy używają i miasto Żywiec Zaypus nazywają.
Średniowiecze
Kolebka Żywca to wzgórze Grojec (612 m n.p.m.), które zostało zasiedlone w czasach starożytnych przez Celtów. Istniała na nim wczesnośredniowieczna warownia. Na początku XV w. została ona przekształcona w zameczek myśliwski rozbójniczej rodziny Skrzyńskich herbu Łabędź. W 1462 r. zameczek został zniszczony przez wojska Kazimierza Jagiellończyka. Historycznie miejscowość jest częścią księstwa oświęcimskiego[38].
Żywiec powstał na przełomie XIII i XIV w. Najstarsze wzmianki związane są z miejscową parafią katolicką. Pierwsza wzmianka o niej pochodzi z 1308 r.[44] Po raz kolejny wzmiankowana została w spisie świętopietrza parafii dekanatu Oświęcim diecezji krakowskiej z 1326 r. pod nazwą Zivicz[45]. Ówczesny Żywiec, będący częścią najpierw księstwa cieszyńskiego, a od 1315/1316 księstwa oświęcimskiego, znajdował się w nieco innym miejscu – na terenie późniejszej wioski Stary Żywiec, zalanej w roku 1966 wodami Jeziora Żywieckiego. W 1327 książę Jan I Scholastyk oddał księstwo oświęcimskie w lenno Królestwu Czech, a w towarzyszącym dokumencie z dnia 24 lutego wymieniono również miasteczko (oppidum) Żywiec (Zipscha)[31].
Żywiec po raz kolejny wymieniony został w łacińskim dokumencie lennym wystawionym 24 lutego 1327 r. w Bytomiu jako miejscowość lokowana na prawie polskim iure polonico w zlatynizowanej formie Zipscha. Umieszczony w gronie innych miejscowości znajdujących się na terenie księstwa oświęcimskiego – miasteczek (oppida, na prawie zwyczajowym, polskim): Kęty (Kant), Wadowice (Wadowicz) i Spytkowice (Spitkowicz) oraz lokowanych na zachodnim prawie lokacyjnym Oświęcimia (Osswencin) oraz Zatora (Zathor)[31].
W związku z częstymi powodziami, miasto lokowano ponownie w innym miejscu – na wyżej położonym terenie, u ujścia Koszarawy do Soły, gdzie obecnie znajduje się jego historyczne centrum[46][47]. Uczynił to 10 września 1448 książę Przemysław toszecki, który nadał wówczas Żywcowi prawo magdeburskie[48].
W 1457 r. śląskie księstwo oświęcimskie zostało sprzedane polskiemu królowi Kazimierzowi Jagiellończykowi, tracąc swoją niezależność i stając się integralną częścią Polski. Zamek w Żywcu, należący do książąt oświęcimskich, stał się własnością polskiego króla[49]. Do początku XVII w. Żywiec należał do powiatu śląskiego[50], natomiast w rejestrze do podatku podymnego z 1676 powiat o tej nazwie już ten nie występował, a miasto zostało w nim przedstawione w rubryce dotyczącej terenu księstwa oświęcimskiego i zatorskiego[51].
Panowanie Komorowskich: 1467–1624
W 1467 r. Kazimierz Jagiellończyk nadał dobra żywieckie – zwane odtąd państwem żywieckim – w dziedziczne władanie rodowi Komorowskich herbu Korczak. Była to nagroda za pomoc w ukróceniu rozbójniczej działalności Skrzyńskich i wsparcie w wyprawie króla na Węgry[49].
Piotr Komorowski, pierwszy właściciel państwa, wkrótce zmienił orientację polityczną i poparł króla Węgier, Macieja Korwina, który sprzymierzył się z zakonem krzyżackim przeciw Polsce. W 1477 r. Kazimierz Jagiellończyk podjął przeciwko Komorowskim akcję zbrojną zakończoną m.in. zniszczeniem zamku w Żywcu. Udało im się jednak uzyskać królewskie przebaczenie i mogli dalej panować na Żywiecczyźnie[52][53]. W 1512 r. Zygmunt I Stary uwolnił miasto od czopowego[54], a w 1518 r. nadał mu przywileje organizowania dwóch jarmarków na święto trzech króli oraz na św. Wawrzyńca[55].
W 1447 r. w miejscowości miał miejsce pożar, a drewniana zabudowa została w znacznej części spalona wraz z drewnianym kościołem. W latach 1515–1542 zbudowano w mieście murowany kościół parafialny w Żywcu, którego uposażenie ze środków Jana Komorowskiego zatwierdził w 1550 król polski Zygmunt August[38]. W 1542 roku w mieście powstał także pierwszy szpital zorganizowany w domu darowanym miastu na ten cel przez mieszczanina Marcina Halamę, który finansowali później z własnych środków Jan Spytek oraz Wawrzyniec Komorowski[56]. W 1537 Komorowscy nadali miastu prawo wyrabiania słodu na piwo oraz wódkę wraz z prawem wyszynku, a w 1548 powstał pierwszy miejski browar[57]. W 1558 roku Jan Komorowski ufundował szkołę, którą podpalił w 1676 roku „złośliwy uczeń Kazimierz Świerczkiewicz z Rybarzowic” odbudowaną później przez jego ojca[57].
W 1541 została uruchomiona łaźnia miejska, w związku z czym ulica, przy której się znajdowała, otrzymała nazwę Łaziebnej. Po otwarciu przy niej warsztatów garbarzy, została przemianowana na Garbarską[a][58].
Od początku XV wieku w posiadanie Żywca wszedł las Kabat, położony na lewym brzegu Soły. Kwestia lasu była powodem sporów z mieszkańcami sąsiedniej wsi Zabłocie, którzy po części karczowali las miejski i urządzali na jego miejscu pola uprawne. W 1554 Jan Komorowski wyznaczył nowe granice lasu, od strony Zabłocia powstały graniczne kopce, natomiast od strony Pietrzykowic granicę oparto na potoku Kiemlichowiec. W związku ze zmniejszeniem w ten sposób terenu przynależącego do Żywca, Komorowski w zamian przyłączył do miasta obszar o nazwie Łączki, zlokalizowany wzdłuż brzegu Soły i będący do tej pory częścią Zabłocia. Przy nowej granicy z Zabłociem żywczanie zbudowali stawy – duży staw Borowy oraz pięć stawów Gołubowskich, do których woda była dostarczana przez rowy biegnące przez pola Zabłocia[59].
Od 1564 r. Żywiec wraz z całym księstwem oświęcimskim i zatorskim leżał w granicach Korony Królestwa Polskiego, znajdował się w województwie krakowskim. Po unii lubelskiej w 1569 r. księstwo Oświęcimia i Zatora stało się częścią Rzeczypospolitej Obojga Narodów, w granicach której pozostawało do I rozbioru Polski w 1772 r.[38] Po rozbiorach Polski miejscowość znalazła się w zaborze austriackim i leżała w granicach Austrii, wchodząc w skład Królestwa Galicji i Lodomerii[60].
Żywiec uzyskał prawo składu w 1579 roku[61]. W 1579 r. król polski Stefan Batory ustanowił w Żywcu jarmarki w ostatnią niedzielę przed zielonymi świątkami oraz targi, które odbywały się w każdą sobotę. Wydał także przywilej zezwalający miastu ustanowienie składów towarów głównie ołowiu, miedzi oraz soli z żup krakowskich jakie szły drogą handlową z Polski, Węgier na Śląsk i odwrotnie[62]. W 1588 Krzysztof Komorowski nadał ustawę cechowi kowalskiemu w Żywcu[63].
W 1595 roku miasto położone w powiecie śląskim województwa krakowskiego było własnością kasztelana sądeckiego Krzysztofa Komorowskiego[64]. Komorowscy władali państwem żywieckim jako niepodzielnymi dobrami do 1608 r., kiedy zostało podzielone między synów Krzysztofa Komorowskiego na trzy części: suskie, ślemieńskie i największe żywieckie. Właściciel tego ostatniego, Mikołaj Komorowski, okazał się utracjuszem i z powodu problemów finansowych najpierw w 1618 r. sprzedał dobra łodygowickie, a w 1624 r. – kiedy okazał się zupełnym bankrutem – wystawił całość na sprzedaż[65].
Panowanie Wazów: 1624–1678
Wystawione w 1624 r. na sprzedaż państwo żywieckie kupiła za 600 000 złotych Konstancja Habsburżanka, żona polskiego króla Zygmunta III Wazy[65].
Królowa Konstancja zasłynęła tym, że w 1626 r. wydała zakaz osiedlania się w granicach Żywca Żydów. Nigdy nie zniesiony i przestrzegany nawet dwa czy trzy wieki później spowodował, że w obrębie miasta nie zamieszkała ani jedna żydowska rodzina. W przeciwieństwie do okolicznych wiosek (a dziś dzielnic) – Sporysza, Ispa czy Zabłocia[66][67][68].
5 marca 1626 na drodze przywileju królewskiego Konstancja potwierdziła prawo magdeburskie dla miasta. Zgodnie z przywilejem, wybierano tu burmistrza i rajców, jak również wójta i sześciu ławników[48].
W 1627 powstała ulica Nowy Świat[b], stanowiąca osadę zamkową. W tym samym roku wytyczony został również plac Rudza Solna[c] stanowiący centrum osady Rudza[58].
Po śmierci Konstancji w 1631 r. państwo żywieckie odziedziczyli jej synowie, Jan II Kazimierz Waza i Karol Ferdynand Waza[65].
W okresie potopu szwedzkiego Żywiec znalazł się na linii frontu[69]. Posłowie szwedzcy zażądali hołdu i wysokich kontrybucji, grożąc w przeciwnym razie spaleniem miasta. Szlachta, mieszczanie oraz górale postanowili nie dopuścić do wkroczenia wojsk szwedzkich. W dolinie Soły w Międzybrodziu i w Bramie Wilkowickiej utworzono fortyfikacje. 8 marca 1656 r. w Mikuszowicach Krakowskich miała miejsce wielka polsko-szwedzka bitwa zakończona zwycięstwem Szwedów[70]. Miasto zostało zdobyte, splądrowane i w znacznym stopniu zniszczone[69][71].
Panowanie Wielopolskich: 1678–1838
W 1678 r. państwo żywieckie kupił – też za 600 000 złotych – od Wawrzyńca Wodzickiego, dzierżawiącego dobra Wazów po śmierci Jana Kazimierza w 1672 r., kanclerz wielki koronny Jan Wielopolski herbu Starykoń[65][72].
Panowanie Wielopolskich – obejmujące cały wiek XVIII – nie zostało zapamiętane zbyt dobrze. Był to czas gospodarczej stagnacji i pogarszania się sytuacji chłopstwa. Państwo żywieckie dwukrotnie uległo uszczupleniu w wyniku podziałów spadkowych. W połowie XVIII wieku składało się z miasta Żywca i sześciu kluczy: sporyskiego, jeleśniańskiego, wieprzskiego, starożywieckiego, lipowskiego i węgierskogórskiego[65].
Do zasług Wielopolskich należy dbałość o żywiecki zamek. Rozbudowali go oni w stylu barokowym i założyli 25-hektarowy park zamkowy[73][74].
W pierwszych latach XVIII w. ówczesny wójt Żywca, Andrzej Komoniecki, wystawił u stóp Góry Burgałowskiej niewielki kościółek Przemienienia Pańskiego, mając sobie na to dwie niwki od miasta darowane[75].
2 sierpnia 1711 r. piorun uderzył w wieżę kościoła parafialnego, który spłonął całkowicie wraz z sąsiednią szkołą i jednym z domostw. Jego odbudowa trwała do roku 1713. W 1723 r. rozebrana została dawna wieża drewniana, a na jej miejscu wzniesiono w następnym roku nową, murowaną dzwonnicę. W 1731 r. w mieście założona została misja jezuicka. W 1747 r. Karol Wielopolski wybudował jezuitom dom, w którym ci następnego zaraz roku oratorjum sobie urządzili, aż później (1760) i kaplicę założyli mimo nieustannych sporów z proboszczem[75].
W latach 1779–1782 wybudowany został nowy trakt odchodzący od ówczesnego przebiegu ulicy Świętokrzyskiej w kierunku mostu na Sole. Wraz z łączącym go z Rynkiem odcinkiem ul. Świętokrzyskiej otrzymał on nazwę ulicy Bielskiej. Wzdłuż nowej drogi powstały liczne zajazdy i karczmy[58].
W 1772 r., w wyniku I rozbioru Polski, cały obszar państwa żywieckiego, znalazł się w granicach Austrii, wchodząc w skład kraju koronnego Galicja i Lodomeria[60].
Postacią XVII- i XVIII-wiecznego Żywca był wspomniany wyżej, żyjący w latach 1658–1729 Andrzej Komoniecki, przez z górą czterdzieści lat (do swej śmierci) pełniący funkcję wójta. Stworzył on monumentalną kronikę miejską, „Chronografia albo Dziejopis Żywiecki”, w której szczegółowo opisał dzieje miasta i regionu od 1400 do 1728 r. „Dziejopis” jest głównym źródłem historycznym dot. czasów średniowiecznych i nowożytnych Żywca. Jego rękopis znajduje się w Muzeum Miejskim[76], trzykrotnie – w 1938, 1987 i 2005 – został też wydany drukiem[77][78].
Panowanie Habsburgów: 1838–1944
Żywiec pod panowaniem Habsburgów w składzie Galicji
.jpg)
.jpg)
.jpg)
W 1838 r. nie mogący zapanować nad ubożeniem majątku Adam Wielopolski wystawił państwo żywieckie na sprzedaż. Kupił je książę cieszyński, arcyksiążę Karol Ludwik Habsburg i włączył w skład Komory Cieszyńskiej[65].
Przedsiębiorczość cieszyńskich Habsburgów, którzy tworzyli wiele zarządzanych przez Komorę zakładów przemysłowych i rozwijali gospodarkę leśną, spowodowała, że księstwo cieszyńskie wraz z państwem żywieckim należało do najbardziej dochodowych majątków szlacheckich w Austrii[71].
XIX wiek to okres szybkiej industrializacji okolic Żywca. W samym mieście żadne większe zakłady nie powstały – centrum przemysłowym regionu były wsie, dzisiejsze dzielnice, Zabłocie i Sporysz. W 1856 r. z inicjatywy Albrechta Fryderyka Habsburga na południowych krańcach Zabłocia powstał Browar Arcyksiążęcy – dziś wizytówka miasta i jeden z największych producentów piwa w Polsce[79]. Inne wielkie zakłady tamtych czasów to założona w 1837 r. w Sporyszu Huta Fryderyka przekształcona w 1910 r. we fabrykę śrub (obecnie Żywiecka Fabryka Śrub „Śrubena”)[80], uruchomiona w 1885 r. w Zabłociu Fabryka Wyrobu Masy z Drzewa na Papier (dziś Fabryka Papieru „Solali”)[81], otwarta w Zabłociu w 1902 r. Fabryka Maszyn braci Wróblów (obecnie Ponar Żywiec)[82] i powstała w Zabłociu w 1921 r. Fabryka Skór i Pasów „Siła”[83].
W 1867 został utworzony powiat żywiecki[84], do 1923 r.[85] i w latach 1932[86]–1955[87] obejmujący również znaczną część ziemi suskiej[60], a Żywiec stał się jego siedzibą. Zlokalizowane tu zostały starostwo oraz sąd powiatowy. W związku ze wzrostem rangi ośrodka miejskiego, zdecydowano o budowie nowego gmachu ratusza, pod który kamień węgielny wmurowano 23 czerwca 1868. W okresie tym Żywiec liczył około 4000 mieszkańców. Ludność zamieszkiwała w 391 domach, przeważnie drewnianych i pokrytych gontem, posiadających podcienia i niekiedy piętrowych. Znajdowały się tutaj także murowane kamienice. Miasto było bardzo dobrze utrzymane i czyste. Działały w nim dwie szkoły ludowe, apteka, dwa gabinety lekarskie, czy dom opieki nad biednymi mieszkańcami. Miejscowa parafia rzymskokatolicka skupiała również ludność z 15 pobliskich miejscowości, licząc 12 399 wiernych w 1855, a kościół parafialny podczas świąt i uroczystości gromadził tłumy[84].
W 1878 r. Żywiec uzyskał połączenie kolejowe z Bielskiem i Czechowicami-Dziedzicami poprzez odnogę Kolei Północnej Cesarza Ferdynanda. W 1884 r. miasto zostało połączone Koleją Transwersalną ze wszystkimi ważniejszymi miejscowościami po północnej stronie Karpat. Stację, ze względu na sprzeciw żywieckich radnych, ulokowano w Zabłociu[88].
Był to też czas gwałtownej urbanizacji. Większość zabudowy mieszkalnej centrum pochodzi z II poł. XIX i początku XX w. Powstały też liczne gmachy użyteczności publicznej, jak ratusz, Zarząd Dóbr Arcyksiążęcych, c. k. Wyższa Szkoła Realna czy Szkoła Panieńska[89]. Habsburgowie zmienili oblicze zespołu zamkowego – przebudowali zamek w stylu neogotyckim, zbudowali neoklasycystyczny pałac zwany Nowym Zamkiem i przekomponowali park w stylu angielskim[90][91].
W 1869 uruchomiona została drukarnia Teodora Lintschera, zlokalizowana w kamienicy przy ówczesnej ul. Bielskiej 15. Założyciel stał na jej czele do swojej śmierci w 1917, a następnie kierownictwo nad zakładem objął jego syn Rudolf. W czasie okupacji niemieckiej podczas II wojny światowej przez drukarnię wydawana była gazeta podziemna „Front Polski”. Po zakończeniu wojny przedsiębiorstwo zostało znacjonalizowane i w latach 70. XX wieku przeniesione do nowej siedziby zlokalizowanej w barakach przy ul. Wincentego Witosa, a następnie do nowego budynku przy ul. Świętokrzyskiej. W okresie tym drukarnia stanowiła filię Zakładów Poligraficznych w Cieszynie. W 1991 przeszła do prywatnego właściciela[92].
W 1871 w centrum Żywca miały miejsce dwa pożary, w związku z czym postanowiono o założeniu tu ochotniczej straży pożarnej. 14 kwietnia 1872 miejscowe starostwo powiatowe zatwierdziło statut nowej jednostki, a jej siedzibą stał się barak zlokalizowany na obszarze nazywanym Pod Górą[93].
16 września 1887 Rada Powiatowa podjęła decyzję o budowie w mieście szpitala. Powstał wówczas piętrowy budynek, w którym znalazło się początkowo 30 miejsc dla chorych. Opieką nad pacjentami oraz administracją nad placówką zajmowały się Siostry Miłosierdzia, które pojawiły się w mieście w sierpniu 1888. W 1893 rodzina Cholewińskich przeznaczyła pomieszczenie w swoim domu pod ochronkę dla sierot. Instytucja została uruchomiona w 1895 i prowadzona była przez siostry serafitki i w późniejszych latach została przeformowana w przedszkole, które prowadzi działalność do czasów współczesnych[94].
6 grudnia 1885 władze miejskie wystosowały petycję do Sejmu Krajowego w celu otwarcia w Żywcu szkoły wydziałowej dla stolarstwa i zabawek drewnianych. Po jej zatwierdzeniu przez Sejm, decyzją Wydziału Krajowego do Spraw Przemysłu Domowego i Rękodzielniczego z 12 lipca 1887 została tu utworzona Krajowa Szkoła Przemysłowa dla Stolarstwa i Zabawek, w której naukę rozpoczęto 1 października 1887. Jej siedzibę stanowił budynek szkoły podstawowej męskiej przy ul. Mickiewicza. W 1897 placówka została przemianowana na Uzupełniającą Szkołę Przemysłową, naukę w klasach stolarskich i zabawkarskich przeniesiono do szkoły w Kalwarii Zebrzydowskiej, a profil kształcenia w żywieckiej szkole przemysłowej zmieniono i znacznie rozszerzono. Pierwotnie naukę prowadzono tylko dla chłopców, w 1914 szkoła przekształcona została w koedukacyjną, jednak początkowo dziewczęta uczyły się tylko w klasach o profilu handlowym. W 1925 nastąpiła kolejna zmiana nazwy na Publiczną Szkołę Zawodową Dokształcającą, uruchomiona została wówczas także nauka w kolejnych zawodach. W 1940 działalność placówki została zawieszona decyzją władz okupacyjnych, a kształcenie wznowiono w 1945 w budynku szkoły podstawowej przy ul. Zielonej jako Publiczna Koedukacyjna Szkoła Zawodowa. Z uwagi na nieodpowiednie warunki lokalowe, instytucji przydzielono następnie dawny budynek Żydowskiej Szkoły Powszechnej w Zabłociu, w późniejszych latach całkowicie przebudowany. W 1947 została przemianowana na Publiczną Średnią Szkołę Zawodową, a w 1953 przekształcono ją w Państwową Szkołę Zasadniczą Metalowo-Drzewną, prowadzącą jedynie klasy stolarskie i metalowe. Wobec niezadowolenia Cechu Rzemiosł Różnych z tej sytuacji, w 1956 przywrócone zostały klasy wielozawodowe i przyjęła ona nazwę Zasadniczej Szkoły Zawodowej, zmienioną w 1975 na Zespół Szkół Budowlano-Drzewnych[95][96].
Koniec XIX wieku wraz z rozwojem placówek edukacyjnych przyniósł powstanie organizacji zajmujących się oświatą. W 1870 została założona „Czytelnia Polska”, a w 1892 utworzono tu Towarzystwo Szkoły Ludowej. W budynku Szkoły Realnej działalność prowadziła wówczas czytelnia, prenumerująca liczne czasopisma, w tym w językach obcych i prowadząca prelekcje dla młodzieży i dorosłych. 15 lipca 1893 przyjęty został statut Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Żywcu[94].
W 1892 działalność rozpoczęła Kasa Oszczędności Miasta Żywca[97]. W końcu wieku zainicjowano także wydawanie pierwszego czasopisma regionalnego, którym został „Przewodnik Powiatu Żywieckiego”, zajmujący się tematami związanymi ze sprawami powiatu, ogłoszeniami samorządowymi, wiadomościami politycznymi i związanymi z przemysłem miejskim. Ukazywało się ono do 1908[98].
W 1895 r. państwo żywieckie odziedziczył Karol Stefan Habsburg[65], który zapoczątkował żywiecką linię Habsburgów. Mimo że Habsburgowie są rodem niemieckim, przedstawiciele linii żywieckiej konsekwentnie deklarowali swoją polskość i prowadzili propolską politykę. Karol Stefan był prezesem Polskiej Akademii Umiejętności, a przed i w czasie I wojny światowej był głównym pretendentem do tronu niepodległego Królestwa Polskiego, które miałoby powstać[99]. Po 1918 r. żywieccy Habsburgowie wystąpili o obywatelstwo polskie, które otrzymali w 1921[100], dzięki czemu mogli zachować swoje posiadłości (w 1919 r. trafiły automatycznie pod zarząd państwowy)[71]. W okresie międzywojennym część z tych terenów podarowali państwu (np. stoki Babiej Góry, gdzie powstał park narodowy, czy majątek w Lipowej, z którego do dziś korzysta PAN)[101][102].
Na początku XX wieku w mieście pojawili się przedstawiciele społeczności greckokatolickiej. Według spisu w 1900 na terenie Żywca nie mieszkał żaden grekokatolik, natomiast już w 1902 było to 14 osób, a do 1913 ich liczba wzrosła do 23. W związku z podejmowaniem nauki w miejscowej szkole realnej przez greckokatolicką młodzież narodowości ukraińskiej, wprowadzono tam naukę języka ukraińskiego[103].
W 1910 przy ul. Bielskiej powstał budynek z garażami dla zaprzęgów konnych, mieszczący siedzibę straży pożarnej, w którym następnie działały remiza Ochotniczej Straży Pożarnej oraz Pogotowie Zawodowe Straży Pożarnych[104].
15 lipca 1910 przy ul. Kościuszki został odsłonięty Pomnik Grunwaldzki[105].
W okresie poprzedzającym wybuch I wojny światowej na terenie miasta działał szereg innych organizacji: oświatowych (Towarzystwo „Czytelnia Kupiecka”, Towarzystwo Uniwersytetu Ludowego, Związek Młodzieży Akademickiej), rolniczych (kółka rolnicze, Spółdzielnia Rolniczo-Handlowa „Siejba”, Towarzystwo Rolnicze, Towarzystwo Ogrodniczo-Pszczelarskie), artystycznych (Teatr i Chór Ludowy), turystycznych (Polskie Towarzystwo Tatrzańskie), finansowych (kasa zapomogowa, Spółka Oszczędności i Pożyczek), charytatywnych (Stowarzyszenie „Bratnia Pomoc”, Stowarzyszenie Weteranów Wojskowych, Towarzystwo Opieki nad Wychodźcami „Opatrzność”), czy katolickich (Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży Polskiej, Katolickie Stowarzyszenie „Przyjaźń”, Polskie Towarzystwo Katolickich Pracowników, Polski Związek Katolickich Czeladników, Polski Związek Katolickich Uczniów Rękodzielniczych). Znajdowało się tu również Kasyno Powszechne. Stanowiąc siedzibę przeszło 30 stowarzyszeń, miasto pomimo swej wielkości było znaczącym ośrodkiem kulturalnym. Funkcjonowało także kino miejskie, które w 1911 przeniesiono do nowego obiektu[106].
W mieście powstały również tajne organizacje paramilitarne, jak koło Organizacji Młodzieży Niepodległościowej „Zarzewie” utworzone w czerwcu 1910, Polska Organizacja Bojowa powołana przez młodzież rzemieślniczą oraz działające jawnie Towarzystwo Sportowo-Gimnastyczne „Strzelec”, powstałe 11 marca 1913[107].
I wojna światowa
W związku z rozpoczęciem I wojny światowej, po otrzymanym 7 sierpnia 1914 rozkazie mobilizacji, członkowie Towarzystwa „Strzelec” rozpoczęli walkę na rzecz niepodległości Polski jako część Pierwszej Kompanii Kadrowej. Kolejne miejscowe oddziały powstały po wymarszu młodzieży strzeleckiej i wyruszyły 22 sierpnia 1914. Zawieszono naukę w szkołach, których wszystkie budynki przeznaczono na szpitale dla wojska. Obiekty te zostały zwrócone na cele oświatowe od września 1915[107].
26 sierpnia 1914 powołany został Powiatowy Komitet Narodowy, zajmujący się zorganizowanym pozyskiwaniem ochotników do walk oraz zbiórką funduszy na ich rzecz[107].
18 lutego 1918 w Żywcu miała miejsce demonstracja antyaustriacka, zorganizowana z powodu podpisania traktatu brzeskiego. Nastąpiło przerwanie działalności miejskich instytucji i zakładów pracy, a zgromadzona ludność wzięła udział w nabożeństwie, a następnie przemarszu pod Pomnik Grunwaldzki, gdzie śpiewane były patriotyczne pieśni. Powstał także miejscowy oddział Polskiej Organizacji Wojskowej, posiadający w Żywcu kilka sekcji[107].
Wobec klęski armii austriackiej, w październiku 1918 postanowiono o zorganizowaniu polskiej administracji, czym zajęli się członkowie POW oraz żołnierze służący dotychczas w austriacki wojsku. 30 października rozbrojony został oddział wartowników pilnujący Urzędu Miejskiego. Dzień później dokonano również rozbrojenia stacjonującej w Żywcu austriackiej kompanii wojskowej. Miasto zostało udekorowane, odbywały się patriotyczne manifestacje i nabożeństwa w kościołach[107].
Czasy II Rzeczypospolitej
_Żywiec.jpg)
W nową rzeczywistość powojenną miasto weszło jako nadal czyste, lecz w stagnacji i zaniedbaniu. Poza reprezentacyjnymi gmachami, jak również miejskimi kamienicami, które dominowały na terenie centrum Żywca, znajdowały się tu także stare drewniane domy, przede wszystkim w dzielnicy Rudza, która zachowała odrębny architektonicznie charakter do 1939. Miasto posiadało wybrukowane kostką ulice Kościuszki, św. Marka[d], Jagiellońską i Komonieckiego, jak również częściowo Komorowskich i Rynek. Pozostałe nawierzchnie ulic wykonane były z kamieni rzecznych, a chodniki – z płyt kamiennych, zastąpionych w latach 30. XX wieku płytami betonowymi. Obok okazałej siedziby Towarzystwa „Sokół” ulokowane były rudery i szopy. Teren oddzielający budynek od Soły zajmowały wypalone i pozbawione opieki budynki po dawniej działających tam zakładach przemysłowych. Obszar ten został zajęty następnie przez tartak, którego właścicielem była zabłocka fabryka „Solali”[108].
W 1921 powstał projekt włączenia w granice miasta pobliskich miejscowości Isep, Sporysz, Stary Żywiec i Zabłocie, czemu przeciwny był Wydział Powiatowy, który obawiał się utraty wpływów z podatków z tych miejscowości na rzecz Żywca. Inicjatywie tej sprzeciwiły się również władze miejskie[108].
Miasto w 1921 liczyło 5320 mieszkańców, z czego 2469 mężczyzn i 2851 kobiet. 5284 osoby przyznawały się do narodowości polskiej, 26 do niemieckiej, 4 określały się jako Rusini, a 6 osób było innej narodowości. Żywiec liczył 5277 rzymskich katolików, 21 grekokatolików, 20 ewangelików i 2 żydów[109].
15 listopada 1923 miała miejsce uroczystość otwarcia Państwowego Seminarium Nauczycielskiego Żeńskiego w Żywcu, które ulokowano na parterze Szkoły Powszechnej Żeńskiej przy ulicy Zielonej. Seminarium funkcjonowało do 1936[110].
Działalność prowadziła większość przedwojennych związków i organizacji[111], powstały również nowe, jak utworzone 10 maja 1923 Koło Związku Inwalidów Wojennych Rzeczypospolitej Polskiej, powstała w 1925 Powiatowa Rada Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego, czy Towarzystwo Śpiewacze „Lutnia”, którego statut został przyjęty 30 stycznia 1925, jednak działalność rozpoczęło ono już wcześniej[112]. W 1926 przy Seminarium Nauczycielskim utworzone zostało Koło Krajoznawcze Młodzieży Szkolnej, które zajmowało się zbieraniem eksponatów w celu powołania muzeum miejskiego. Kolejne Koło Krajoznawcze powstało w 1928 przy Gimnazjum i do jego zadań należało m.in. gromadzenie dokumentacji odnośnie zwyczajów i wierzeń w Żywcu oraz jego okolicy. Jego członkowie brali udział w zjazdach podobnych organizacji w Krakowie i Warszawie oraz współpracowali z Sewerynem Udzielą[113].
Mieszkańcy należeli również do ugrupowań politycznych, jak Polska Partia Socjalistyczna i Polskie Stronnictwo Ludowe. W 1925 powstało tu także Koło Mieszczańskie Chrześcijańskiej Demokracji, które realizowało program podobny do Narodowej Demokracji[112].
W styczniu 1925 w budynku miejskiego Gimnazjum zainaugurowano prowadzenie wykładów we współpracy z Uniwersytetem Jagiellońskim, w których organizację zaangażowane było żywieckie Koło Towarzystwa Szkoły Ludowej. Akcja prowadzona przez uniwersytet miała na celu propagowanie oświaty wśród mieszkańców prowincji[113]. Towarzystwo Szkoły Ludowej prowadziło także centralną bibliotekę w Żywcu oraz uruchomioną 3 maja 1927 czytelnię im. Juliusza Słowackiego z książkami oraz czasopismami krajowymi i zagranicznymi[114].
W 1925 rozpoczęto wydawanie „Gazety Żywieckiej”, a siedziba jej redakcji mieściła się w lokalu przy ul. Krakowskiej[e]. Czasopismo wydawane było najpierw przez miejscową drukarnię prowadzoną przez Teodora Lintschera, a następnie jej drukiem zajął się zakład Studenckiego w Białej Krakowskiej. Zajmowała się zarówno tematyką lokalną, jak i wydarzeniami na szczeblu krajowym. Gazeta posiadała charakter chadecki, była nieprzychylna ówczesnemu rządowi i żywieckim przeciwnikom popieranej przez nią ideologii politycznej[115]. Po kilku latach jej wydawanie wstrzymano. Kolejna gazeta lokalna powstała w 1928. Nowe czasopismo „Głos Ziemi Żywieckiej” przedstawione było jako niezależna gazeta narodowa. Jego redakcja miała siedzibę w Żywcu, a drukowano je w Cieszynie. Pismo wychodziło do 1933. Czasopisma ukazujące się w Żywcu w tym okresie były przeważnie stronnicze i wspierały określoną opcję polityczną, ganiąc jej oponentów. W związku z tym nie przedstawiały właściwego poziomu i były niechętnie kupowane przez mieszkańców miasta, wobec czego w krótkim czasie ich wydawanie było przerywane[113].
Dzięki działalności prowadzonej przez miejscową Radę Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego w 1926 w przyległym do miasta Zabłociu otwarty został park sportowy. Został zlokalizowany u stóp Grojca, pomiędzy Sołą i groblą kanału, odprowadzającego wody z papierni. W jego budowę zaangażowana została młodzież z żywieckich szkół. Stał się on szybko popularnym miejscem spędzania wolnego czasu, odbywały się tam festyny, mecze i zawody w różnych dyscyplinach, a także inne imprezy, jak Tydzień Sportowy[116].
W mieście panował duży ruch, w szczególności podczas odbywających się tam targów. Z dworca kolejowego położonego w pobliskim Zabłociu kursowały dorożki, umożliwiając pasażerom dotarcie na pociągi odjeżdżające w kierunku Bielska, Zwardonia i Suchej. W związku z popularnością tej formy transportu, w miejscowej Szkole Zawodowej Doszkalającej powstała klasa kształcąca w zawodzie fiakra. Wkrótce pojawiła się również komunikacja samochodowa pod postacią taksówek, uruchomione zostały też linie autobusowe łączące Żywiec z Bielskiem i Krakowem[117].
Na terenie Żywca rozwijał się przemysł. Działała tu m.in. fabryka „Lechia”, wywodząca się z dawnego zakładu należącego do braci Wróblów i stanowiąca największy zakład przemysłowy w mieście. Istniały również cegielnia pod nazwą „Miejska Fabryka Cegieł i Dachówek”, oraz tartak parowy, będący częścią papierni „Solali”. W 1923 na obrzeżach miasta przy granicy z Pietrzykowicami otwarto Fabrykę Dywanów Orientalnych „Persja”[117].
Działalność prowadziły tu także duże zakłady rzemieślnicze i hurtownie, jak również liczne placówki handlu detalicznego, do których należały między innymi: drogeria prowadzona przez Tadeusza Plucińskiego, księgarnia Rudolfa Karuzela, składnica żelazna „Bisanz-Ernst”, delikatesy kolonialne Jana Drohomeckiego, sklep bieliźniany Zygmunta Rottera. Istniał także sklep prowadzący sprzedaż towarów kolonialnych, mąki, warzyw, nawozów i produktów naftowych Rudolfa Kaisera, księgarnia i sklep papierniczy Piotra Bielewicza, sklep bławatny Królikowskich, czy apteka Gebauera i apteka z drogerią Tadeusza Pucińskiego. Działały tutaj też zakłady, takie jak masarnia „Janina”, należąca do Walentego Wrężlewicza, piekarnia mechaniczna Molińskiego, pracownia trykotarska „Irena” Mieczysława Dowolnego, zakład obuwniczy Józefa Jeziorskiego, laboratorium chemiczno-kosmetyczne wraz z drogerią Kornickiego, zakład maszynowo-ślusarski Juliana Rybarskiego, zakład kamieniarsko-betoniarski Łatanika, zakład kamieniarski Rudolfa Faltusa. Istniała Spółdzielnia Rolniczo-Handlowa „Siejba”, zajmująca się sprzedażą maszyn rolniczych, nawozów, paszy dla zwierząt, a także soli, węgla czy materiałów budowlanych. Przy spółdzielni prowadzony był skup zboża. Przy ul. Kościuszki mieściły się hotel i restauracja Meresa. Oprócz tego na terenie miasta działały dziesiątki małych sklepików, zakładów, pracowni rzemieślników, restauracji i jadłodajni[118].
Prowadzony był szereg gabinetów lekarskich, a pojemność szpitala wynosiła wówczas około 100 łóżek. W 1927 utworzono Miejski Ośrodek Zdrowia, w którym powstały specjalistyczne poradnie. Ośrodek posiadał dwa ambulatoria, które uruchomiono w oddanym do użytku w 1929 gmachu Kasy Chorych przy ul. Sokolskiej. Ośrodek obsługiwał również kilka podżywieckich miejscowości[119].
Każdego roku organizowane były przez Polską Partię Socjalistyczną i miejscowe związki zawodowe uroczyste obchody Święta Pracy 1 Maja. Pochody przeważnie odbywały się spod dworca kolejowego w Zabłociu, następnie ich uczestnicy przechodzili na Rynek, gdzie odbywały się przemówienia, a następnie pochód obchodził centrum miasta pobliskimi ulicami, wracając pod dworzec. Uroczystości kończyły się akademią odbywającą się w gmachu „Sokoła”. Udział w pochodzie brało od 2000 do 3000 osób, wśród nich członkowie PPS i związków zawodowych z miejscowości na terenie powiatu[120].
25 lipca 1929 miasto odwiedził prezydent Ignacy Mościcki, który został powitany na Rynku przez mieszczan przebranych w tradycyjne stroje oraz przedstawicieli wszystkich miejscowości powiatu. Cech masarzy podarował prezydentowi 30 m kiełbasy, która została nawinięta na stelaż ze srebrnym orłem na szczycie, a Okręgowe Towarzystwo Rolnicze oraz kobiety z Pietrzykowic wręczyły mu sery owcze. Mościcki odwiedził wówczas również miejscowe gimnazjum oraz pałac Habsburgów[110].
W 1929 r. do Żywca włączono wieś Stary Żywiec[121], liczącą wówczas 321 ha powierzchni oraz 720 mieszkańców w 84 domach. Wówczas liczba mieszkańców miasta osiągnęła 6870 osób w 824 domach i rozciągało się ono na 1274 ha[110]. W 1939 r. na niecałe 5 lat częściami miasta stały się również Isep, Sporysz i Zabłocie[122].
W 1932 otwarta została elektrownia miejska, w której agregat napędzany był maszynami parowymi. Działała ona do okresu okupacji niemieckiej, kiedy to przeprowadzono rozwój sieci energetycznej na terenie miasta. Następnie została uruchomiona stacja transformatorowa zlokalizowana w budynku cegielni, która została połączona z elektrownią „Silesia” w Czechowicach. Działały także małe elektrownie przyzakładowe[123].
Również w 1932 powołano Towarzystwo Kultury Artystycznej, organizujące między innymi spotkania literackie i wydające czasopismo „Żagiew”, gdzie publikowane były utwory jego członków, jednak ukazały się jedynie dwa numery gazety w związku z publikacją tam tekstu o zabarwieniu erotycznym, co wywołało zgorszenie wśród niektórych mieszkańców miasta[124]. Rozwiniętą działalność prowadziły zespoły teatralne skupiające aktorów-amatorów. Sztuki wystawiały też Związek Młodzieży Akademickiej, Stowarzyszenie Młodzieży Katolickiej, czy społeczności Gimnazjum Miejskiego oraz Seminarium Nauczycielskiego[124]. Poza biblioteką i czytelnią Towarzystwa Szkoły Ludowej, w mieście znajdowały się Biblioteka Pedagogiczna Związku Nauczycielstwa Polskiego oraz szereg niewielkich bibliotek działających przy różnych instytucjach i stowarzyszeniach[125].
16 marca 1932 w wyniku protestu przeciwko ograniczaniu praw robotników oraz wzrostowi bezrobocia, we wszystkich zakładach przemysłowych na terenie Żywca miał miejsce strajk okupacyjny, zorganizowany w wyniku poprzedzającej go konferencji przedstawicieli Polskiej Partii Socjalistycznej, związków zawodowych, Powiatowego Komitetu Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego oraz bezrobotnych z miasta i okolicy, która miała miejsce w lutym tego roku. Dzień strajku był dniem targowym i z uwagi na obecność wielu ludzi w mieście miały miejsce również pochód oraz wiec na Rynku, w którym wzięło udział około 3000 osób, do których dołączyli także członkowie Komunistycznej Partii Polski. Żądano wprowadzenia na terenie powiatu robót publicznych, jak również większej ochrony praw robotników. Na Wyszymieściu doszło do starć demonstrantów z policją, która otwarła ogień do protestujących, w wyniku czego cztery osoby zginęły, a około 30 kolejnych zostało rannych. Zajścia te zostały upamiętnione 16 marca 1962 poprzez odsłonięcie tablicy ku czci poległych w miejscu ich śmierci[126].
11 września 1932 w mieście odbyła się wizyta Józefa Hallera, spotkanie z generałem miało miejsce w siedzibie Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”[127].
W latach 1933–1934 ukazywała się gazeta „Przegląd Żywiecki”, mająca być niezależnym czasopismem skupionym na tematach gospodarczych, kulturalnych i społecznych. Jednak w związku z opublikowanym tam artykułem krytykującym miejscową Radę Powiatową, po wydaniu dziewiątego numeru gazetę zamknięto[124].
W 1934 w lesie miejskim Kiełbasów na terenie należącej do Żywca części Koleb uruchomiono ośrodek obozów i kolonii letnich dla młodzieży szkolnej[128].
W 1936 działalność rozpoczęła Miejska Jednoroczna Szkoła Przysposobienia Kupieckiego, od 1937 jako Miejskie Gimnazjum Kupieckie. W czasie okupacji w trakcie II wojny światowej funkcjonowanie szkoły zawieszono, a do jej reaktywacji doszło w kwietniu 1945 w formie Miejskiego Koedukacyjnego Liceum Handlowego oraz Liceum Handlowego II stopnia[129]. W pierwszym okresie wznowienia działalności placówka prowadziła zajęcia w dwóch lokalizacjach – w budynku szkoły podstawowej przy ul. Zielonej oraz na parterze siedziby Liceum. Od 1 września 1947 na potrzeby Liceum Handlowego przeznaczono budynek dawnej szkoły podstawowej przy ul. Mickiewicza 6. Trzy lata później zostało przejęte przez Ministerstwo Finansów, które przekształciło je w Technikum Finansowe[130]. Na skutek wstrzymania naboru do szkoły, od 1 września 1954 żywieckie Technikum Finansowe stało się Technikum Ekonomicznym Ministerstwa Skupu[131]. Od 1956 placówka zaczęła podlegać Ministerstwu Oświaty i została przekształcona w Technikum Ekonomiczne, przy którym rok później powstała Zasadnicza Szkoła Handlowa. Zakres kształcenia szkoły zawodowej został od 1966 poszerzony o kierunki związane z gastronomią, w związku z czym przyjęła ona nazwę Zasadnicza Szkoła Zawodowa w Żywcu. W kolejnych latach powstały tu również Technikum Gastronomiczne, a także zaoczne i policealne studium zawodowe oraz technika dla pracujących[132]. Po roku 1989 jednostki wchodzące w skład szkoły utworzyły Zespół Szkół Ekonomiczno-Gastronomicznych w Żywcu[133]. W 2003 naukę w szkole pobierało 1021 uczniów, działało tu wówczas liceum profilowane, technikum i zasadnicza szkoła zawodowa[134].
W 1937 w należącej do miasta części Koleb została oddana do użytku dwuklasowa szkoła powszechna, w tym samym roku otwarto też jednoklasową szkołę w dzielnicy Stary Żywiec. W związku z tym na terenie Żywca działały w sumie dwie szkoły powszechne siedmioklasowe, jedna dwuklasowa i jedna jednoklasowa, dwie szkoły średnie, Gimnazjum Miejskie im. Mikołaja Kopernika, Miejskie Gimnazjum Kupieckie i Publiczna Szkoła Zawodowa Dokształcająca[125].
W związku z napiętą atmosferą na arenie międzynarodowej od 1938 zaczęto prowadzić szkolenia obronne dla członków organizacji harcerskich i powstała Powiatowa Komenda Pogotowia Harcerek i Harcerzy. Powołany został też Powiatowy Komitet Ziemi Żywieckiej Dla Dozbrojenia Armii, a działające w mieście stowarzyszenia i szkoły zaczęły zbiórkę środków finansowych w celu zakupu sprzętu dla wojska. W dotacje na cele wojskowe włączył się również arcyksiążę Karol Olbracht. 25 marca 1939 w Żywcu ulokowany został batalion „Berezwecz” Korpusu Ochrony Pogranicza. W tym czasie powołano także 2 Pułk Strzelców, którego dowództwo umieszczono w Starym Zamku. Przez skierowany tu oddział wojsk inżynieryjno-saperskich w kwietniu 1939 rozpoczęta została również budowa umocnień w rejonie miasta. Powstał także Batalion Obrony Narodowej „Żywiec”. Jego dowództwo stacjonowało w zabudowaniach fabryki „Lechia”, a żołnierzy skoszarowano w stodołach w pobliżu placu targowego, w gmachu „Sokoła”, na terenie tartaku oraz w Zabłociu. W lipcu i sierpniu 1939 harcerze zostali zgrupowani w ośrodku kolonijnym w lesie Kiełbasów w Kolebach i przeszkoleni przez przebywających w mieście żołnierzy[135].
30 sierpnia 1939 ogłoszona została powszechna mobilizacja. Władze miasta i powiatu ewakuowano, od tej pory stanowisko pełniącego obowiązki burmistrza sprawował Mieczysław Mączyński. Harcerze rozpoczęli pełnienie służby patrolowej i wartowniczej, nadzorując budynki będące siedzibami instytucji, mosty, wiadukty oraz stan linii telefonicznych[135].
II wojna światowa
Po rozpoczęciu wojny 1 września 1939 miejskie drogi pełne były uciekających mieszkańców, słyszalne były również dźwięki bomb i pocisków spadających na prowadzące obronę forty na terenie Węgierskiej Górki. Pozostała na miejscu ludność zajmowała się zabezpieczeniem szyb w zamieszkałych przez nich budynkach. Tłum na drogach powiększył się w następnych dniach[136].
Po wprowadzeniu administracji niemieckiej Żywiec znalazł się w granicach III Rzeszy, w prowincji górnośląskiej[60]. Ostatni właściciel państwa żywieckiego, Karol Olbracht Habsburg, odmówił podpisania volkslisty[137]. W efekcie dobra przeszły pod zarząd państwowy[122][71], a sam arcyksiążę został internowany w Cieszynie[137], skąd dzięki interwencji międzynarodowej został zwolniony, a po zakończeniu wojny wyjechał do Szwecji, skąd pochodziła jego żona[138]. W 1940 r. na Żywiecczyźnie przeprowadzono Aktion Saybusch – wysiedlenie ok. 20 000 osób do Generalnego Gubernatorstwa. Ich miejsce mieli zająć koloniści niemieccy przesiedlani ze wschodu i południa Europy w ramach akcji kolonizacyjnej zwanej Heim ins Reich (pol. Dom w Rzeszy)[122][139]. Mimo akcji propagandowej, przybyli na miejsce koloniści byli częstokroć rozczarowani i niechętni do zamieszkiwania w ubogich, wiejskich chałupach[140]. Po wojnie większość wysiedlonych dotychczasowych mieszkańców powróciła w okolice Żywca[141].
W 1944 r. na podstawie dekretu o reformie rolnej państwo żywieckie – po 477 latach istnienia – definitywnie przestało istnieć[65].
W lutym i marcu 1945 r. miały miejsce krwawe walki o miasto. Walki i ostrzał artyleryjski Armii Czerwonej spowodowały poważne zniszczenia w dzielnicach Rudza i Stary Żywiec. Wycofujące się wojska niemieckie wysadziły most kolejowy i dwa mosty drogowe, a także podpaliły dworzec kolejowy oraz parowozownię[142][143][144]. Ponadto zaminowane przez Niemców zostały obiekty takie jak Pałac Habsburgów, Stary Zamek, dzwonnica, gmach Starostwa Powiatowego, Szkoła Podstawowa i Fabryka „Lechia” przy ul. Zielonej, kamienice przy Rynku i stodoły na „Pod Górą”, jak również Fabryka Papieru „Solali” w Zabłociu. Nie doszło jednak do ich zniszczenia dzięki wykryciu, a następnie uszkodzeniu sieci kabli minerskich przez oddziały konspiracyjne Armii Krajowej. Żywiec został ostatecznie wyzwolony 5 kwietnia 1945[144].
Losy ludności żydowskiej w trakcie wojny
Na czas okupacji w granice miasta zostały włączone wsie Isep i Zabłocie, a także częściowo Sporysz, zamieszkałe przez mniejszość żydowską, liczącą w chwili wybuchu wojny około 1200 osób. Po rozpoczęciu działań wojennych część z nich opuściła miasto, udając się w stronę Krakowa, jednak do 20 września większość z nich powróciła do domów, a pozostali osiedlili się w Krakowie i w miejscowościach położonych dalej na wschód kraju[145].
Burmistrzem miasta mianowano Rudolfa Drobenkę, będącego narodowości ukraińskiej i przed wojną pracującego jako adwokat w Milówce. Przez pierwsze kilka dni nakazano Żydom otwarcie prowadzonych przez nich sklepów i prowadzenie w nich sprzedaży. Sklepy te oznaczone zostały Gwiazdą Dawida. Jednak po około 4 dniach od wydania tego zarządzenia okupacyjny burmistrz postanowił o ich zamknięciu, konfiskacie utargu z kasy, wywózce towarów do zbiorczego magazynu urządzonego w gmachu „Sokoła”, a następnie opieczętowaniu lokali. Później zabrane towary zostały sprzedane przez władze miejskie mieszkańcom po przedwojennych cenach[145].
20 września 1939 okupanci dokonali pierwszej egzekucji czterech miejscowych Żydów, których wywieźli za miasto i zastrzelili[145].
Nakazem burmistrza, wraz z początkiem października 1939 przeprowadzony został spis Żydów mieszkających na terenie miasta w celu objęcia ich nakazem pracy. Według zarządzenia Rudolfa Drobenki codziennie 50–60 młodych osób pochodzenia żydowskiego kierowanych było do pracy rolnej i w pobliskich majątkach dworskich, między innymi w Wieprzu, nie otrzymując za nią żadnego wynagrodzenia. Ludność tę angażowano także do zasypywania okopów[145].
12 grudnia 1939 zostało przeprowadzone pierwsze wysiedlenie Żydów z terenu Żywca, czego dokonano z inspiracji burmistrza. Zostali oni przewiezieni m.in. do Krakowa. Przeprowadzono wówczas także spis wszystkich Żydów na obszarze powiatu żywieckiego. W efekcie spisu liczbę Żydów w powiecie obliczono na 557, a wszystkich wyznawców judaizmu na 580[145].
W styczniu 1940 na mocy rozporządzenia wprowadzone zostały obowiązki noszenia przez Żydów opaski z Gwiazdą Dawida, oraz płacenia przez nich specjalnego podatku. Ludność żydowska utrzymywała się wówczas z nieoficjalnego handlu i wyprzedaży własnego dobytku, jak również rzemiosła i opieki społecznej, której udzielała rada żydowska[145].
19 kwietnia 1940 ogłoszone zostało zarządzenie Gestapo o nakazie przesiedlenia do końca kwietnia tego roku wszystkich Żydów zamieszkałych na terenie powiatu do getta w Suchej. Wysiedlenie trwało jednak przez około rok, ponieważ objęci nią mieszkańcy wsi byli wymagani do przeprowadzenia niezbędnych prac polowych. Rozpoczęło się w maju 1940 i co miesiąc typowano 40-50 osób, które furmankami udawały się do Suchej, a biedniejsi otrzymywali dotację na przewóz wypłacaną przez radę żydowską. Przesiedlenie trwało do października 1941[145].
W 1940 na terenie dzielnicy Zabłocie utworzony został obóz przejściowy, działający do 1943. We wrześniu 1943 w Zabłociu został uruchomiony obóz pracy, który funkcjonował do 1945[145].
Oprócz tego w Zabłociu zarząd okupacyjny prowadził obóz pracy, który obejmował również lokalizację w Wieprzu. Znajdowało się w nim jednocześnie około 40 Żydów przywożonych wcześniej z getta w Suchej, a następnie stopniowo wysyłanych do Auschwitz-Birkenau i zastępowanych kolejnymi. Został on zamknięty w maju 1944, kiedy miał miejsce ostatni transport do Auschwitz[145].
Lata powojenne
.jpg)
W 1945 wprowadzono parcelację majątków należących m.in. do Habsburgów i Kępińskich, a ich część przeszła pod zarząd państwowy. 1 maja 1945 odbyła się demonstracja robotnicza na Rynku, podczas której zostały nadane pierwsze akty własności ziem wchodzących w skład dawnych majątków. Lasy należące do dawnych panów zostały włączone w skład Zespołu Nadleśnictw w Żywcu. Powstały też pierwsze sklepy Spółdzielni „Samopomocy Chłopskiej”. W lipcu 1945 w mieście utworzono Oddział Państwowego Urzędu Repatriacyjnego, którego zadaniem była koordynacja osadnictwa na Ziemiach Odzyskanych w celu likwidacji przeludnienia na terenie powiatu. W czerwcu 1946 oddział został przekształcony w Komitet Osadniczo-Przesiedleńczy, a wyjazdy z terenu powiatu trwały do 1953[146]. Nowy Zamek stał się od 1 października 1946 siedzibą Gimnazjum Przemysłu Drzewnego[147].
We wrześniu 1945, dzięki odbudowaniu zniszczonych mostów kolejowych, przywrócono kursowanie pociągów w relacji Żywiec-Bielsko, a w listopadzie tego roku – od Żywca do Węgierskiej Górki. Na pełnej długości linii w kierunku południowym do Zwardonia pociągi ponownie zaczęły jeździć w 1946, wtedy też przywrócono ruch na trasie Żywiec-Sucha. Komunikacja autobusowa została uruchomiona 2 maja 1947 w relacji Bielsko-Żywiec, natomiast pierwszymi liniami autobusowymi wewnątrzpowiatowymi były pojazdy kursujące od lipca 1949 z Żywca do Lipowej oraz Ślemienia[148].
9 maja 1947 została utworzona Spółdzielnia Przemysłu Ludowego i Artystycznego „Chałupnik”, od 1964 działająca pod nazwą Spółdzielnia Pracy Przemysłu Ludowego i Artystycznego „Pilsko”. Na początku swojego istnienia prowadziła skup i sprzedaż wyrobów bednarskich, koszy i zabawek ludowych. W 1954 ze spółdzielni wydzieliła się jednostka zajmująca się wikliniarstwem. Spółdzielnia „Pilsko” zajmowała się następnie produkcją tkanin i chodników wełnianych, narzut, pledów, dywanów, kilimów oraz chust. Była wykonawcą strojów żywieckich noszonych przez członków zespołów „Mazowsze” i „Śląsk”[149].
Od 1949 następowało upaństwowienie dotychczas prywatnych placówek handlowych, które były przejmowane przez Powszechną Spółdzielnię Spożywców „Społem”. W 1951 w Żywcu pod szyldem spółdzielni działały 22 sklepy spożywcze, jeden warzywniak, cukiernia, dwa sklepy handlujące chemią domową, 5 placówek tekstylno-odzieżowych, 10 sklepów mięsnych, 6 piekarń, 7 zakładów usługowych, 3 gospody, 2 stołówki, 2 bary, kawiarnia, zakłady mięsne, ciastkarnia oraz zakład produkujący wody gazowane. Do 1958 liczba sklepów w strukturach PSS wzrosła na terenie miasta do 60[150].
1 maja 1949 przez Powszechną Spółdzielnię Spożywców „Społem” została wydzierżawiona restauracja „Pod Filarem” Stefana Bizona, zlokalizowana przy Rynku. Jej właściciel objął stanowisko pierwszego kierownika lokalu w nowej formie[151].
13 listopada 1949 w Żywcu założona została Spółdzielnia Inwalidów „Jedność”, która rozpoczęła działalność 1 grudnia 1949. Przejęła ona wówczas prowadzenie działającego od 10 września 1947 sklepu monopolowo-spożywczego prowadzonego przez Związek Inwalidów Wojennych, jak również prywatnego warsztatu piekarskiego. Władysław Wajda przekazał spółdzielni wytwórnię wyrobów drucianych i przyborów kancelaryjnych, a Marian Idechowski – zakład fryzjerski. Biura spółdzielni powstały w dwupokojowym lokalu w kamienicy przy ul. Kościuszki 24, a stanowisko jej prezesa pełnił Mieczysław Paciorek. Spółdzielnia przejęła 25 maja 1950 wytwórnię past i kitów przy ul. Kolejowej (współcześnie ul. Dworcowej) w Zabłociu oraz wynajęła w jej sąsiedztwie nowe lokale biurowe, dokąd przeniesiono z Żywca jej siedzibę[152].
Lata 50. XX wieku
W 1950 r. granice Żywca rozszerzono o Isep, Kocurów, Pawlusie, Sporysz i Zabłocie[153]. Na skutek tego powierzchnia miasta wyniosła wówczas 3296 ha, a liczba mieszkańców – 15 715 osób[154]. W 1976 r. częściami miasta stały się Moszczanica i Rędzina[155], w 1991 r. – Oczków[156], a w 2001 r. – Podlesie[157].
Wobec problemu powtarzających się nazw ulic na terenie miasta i we włączonym do niego Zabłociu, w 1951 dokonano korekty ich nazewnictwa. Na terytorium dotychczas zajmowanym przez Żywiec zmieniono nazwę ul. Rzeźniczej na ul. Stefana Żeromskiego, ul. Wąskiej na ul. Rzeczną i ul. Garbarską na ul. Stefanii Sempołowskiej[158].
W styczniu 1950 w Żywcu została otwarta hurtownia należąca do Wojewódzkiego Przedsiębiorstwa Hurtu Spożywczego. Zajmowała się ona zaopatrzeniem w artykuły spożywcze sklepów, jak również instytucji takich jak szpitale, czy schroniska[159].
1 lipca 1950 została tu powołana pierwsza spółdzielnia pracy na terenie powiatu – Spółdzielnia Pracy Kaflarzy i Zdunów w Żywcu. Wytwarzała ona kafle, szamoty i cegłę, zajmowała się też budową pieców przenośnych oraz zapewniała usługi zduńskie. W końcu lat 60. XX wieku zajęła się również produkcją narzędzi ściernych o chemicznym wiązaniu, w czym pozostawała monopolistą w skali kraju przez około dwadzieścia kolejnych lat. Natomiast we wrześniu 1953 doszło do połączenia Spółdzielni Stolarzy i Metalowców w Rajczy oraz żywieckiego działu drzewnego Centrali Przemysłu Ludowego i Artystycznego „Chałupnik” i utworzenia w ten sposób Drzewnej Spółdzielni Pracy „Góral” w Żywcu, która zajmowała się wyrabianiem sklejki, płyt stolarskich, mebli białych, a także akcesoriów budowlanych oraz ich elementów z drewna. W miejskich stolarniach w Śródmieściu oraz dzielnicy Sporysz, a także w Radziechowach powstawały meble fornirowane, wyposażenie meblowe sklepów oraz inne elementy stolarskie. 17 września 1950 przez piętnastu żywieckich rzemieślników została otwarta Spółdzielnia Pracy Szewców i Cholewkarzy, w skład której weszła 7 sierpnia 1952 również Rzemieślnicza Spółdzielnia Pracy Branży Skórzanej[154]. Fabryka Dywanów „Persja” została przejęta przez Spółdzielnię Rękodzieła Ludowego i Artystycznego „Chałupnik” (późniejszą Spółdzielnię „Pilsko”)[160]. W 1954 uruchomiona została Spółdzielnia Krawiecka, a w 1956 – spółdzielnia fryzjerska, która wraz ze zjednoczeniem szewców i pracowników przemysłu skórzanego powołała wspólną Powiatową Wielobranżową Spółdzielnię Pracy Usług Rzemieślniczych „Żywczanka” w Żywcu[154].
Przy ul. Marchlewskiego 22 w 1951 w wyniku przekształcenia działającej tam w dwudziestoleciu międzywojennym Przetwórni Owoców i Jagód Furhmanna, powstały Żywieckie Zakłady Przetwórcze „Las”, wchodzące w skład Zjednoczenia Leśnej Produkcji Niedrzewnej. Fabryka zajmowała się wyrabianiem dżemów, syropów, soków i win owocowych[150].
Również w 1951 zostało otwarte żywieckie pogotowie ratunkowe. W tym samym roku został rozbudowany także miejski szpital[150].
27 września 1952 w Żywcu powstało państwowe przedsiębiorstwo „Miejski Handel Detaliczny”, zajmujące się sprzedażą produktów spożywczo-przemysłowych. W 1953 posiadało ono 14 sklepów, a do 1958 liczba jego placówek wzrosła do 40[161].
1 września 1953 w budynku dawnej Szkoły Podstawowej Żeńskiej zostało uruchomione Liceum Pedagogiczne w Żywcu, działające do 6 czerwca 1973. W wyniku zaistnienia potrzeby założenia internatu, obiekt został rozbudowany o jedną kondygnację. W budynku mieściła się w dalszym ciągu szkoła podstawowa, stanowiąca szkołę ćwiczeń dla liceum. W 1953 została natomiast zlikwidowana Zasadnicza Szkoła Papiernicza zlokalizowana przy ul. Marchlewskiego w dzielnicy Zabłocie, w związku z czym w jej dotychczasowym budynku została otwarta nowa, druga szkoła podstawowa dla dzielnicy – Szkoła Podstawowa nr 4[f][162].
W 1953 przy Spółdzielni Przemysłu Ludowego i Artystycznego „Chałupnik” został powołany chór. W 1954 utworzono również zespół taneczny, prezentujący folklor ziem górkach oraz miasta, który po 1960 przyjął nazwę Zespołu Pieśni i Tańca „Pilsko”[149][163].
W 1954 w Żywcu powstał Urząd Stanu Cywilnego z siedzibą w gmachu Starostwa Powiatowego, który objął terenem swojej działalności obszar powiatu żywieckiego i przejął księgi metrykalne od roku 1890 od parafii rzymskokatolickiej[164].
W 1955 powołane zostało Miejskie Przedsiębiorstwo Gospodarki Komunalnej, które zajęło się m.in. oczyszczaniem miasta, oświetleniem, wodociągami, studniami i melioracją, prowadzeniem hotelu, pralń i łaźni miejskiej, czy opieką nad grobami wojennymi. Jej siedzibą został dawny budynek gazowni przy ul. Brackiej. Również w 1955 zostały otwarte baza PKS w Sporyszu oraz dworzec autobusowy w Zabłociu[165].
W latach 1956–1957 w siedzibie Miejskiego Domu Kultury działał Teatr Ziemi Żywieckiej, zlikwidowany z powodu problemów finansowych[166].
Miasto ucierpiało na skutek powodzi 29 czerwca 1958, kiedy to wylała zarówno Soła, jak i Koszarawa. Zniszczeniu uległy mosty kolejowy i drogowy na Sole, a niżej położone budynki zostały zalane (w tym Fabryka Papieru, garbarnia i Spółdzielnia „Chałupnik”)[167][168]. Woda wdarła się wówczas do centrum miasta, zalewając m.in. ulice Kościuszki[169][170] oraz Dworcową. W celu umożliwienia komunikacji przez rzekę po zniszczeniu mostu drogowego, w dniach po ustąpieniu powodzi wojsko wzniosło most pontonowy, który działał do 15 sierpnia 1958, kiedy to został oddany do użytku tymczasowy most stalowy, zastąpiony 17 lipca 1960 betonową przeprawą, która funkcjonowała do 2014[168][171]. Kolejna powódź nawiedziła miasto w 1960[172].
15 lipca 1959 w Żywcu powstało Powiatowe Archiwum Państwowe, które poza powiatem żywieckim obejmowało także powiat suski. Jego siedzibą został do października 1960 budynek Prezydium Powiatowej Rady Narodowej, następnie przeniesiono je do pomieszczeń Starego Zamku, skąd biura i część magazynów przeniesiono kolejny raz w 1976 i ulokowano w zastępczej lokalizacji przy ul. Marchlewskiego. Pozostałe magazyny archiwum znajdowały się w Starym Zamku do 1982. Kolejną siedzibą archiwum został budynek przy ul. Świętokrzyskiej 50a[173][174]. 14 sierpnia 2015 placówka działająca jako oddział Archiwum Państwowego w Katowicach została przekształcona w ekspozyturę[175].
Dzieje od lat 60. XX wieku do 1989
.jpg)
W dzielnicy Sporysz w 1960 został oddany do użytku nowy budynek szkoły podstawowej. Rok później utworzona została tam również Szkoła Zawodowa Przyzakładowa PKS Oddział w Żywcu, początkowo ulokowana w pomieszczeniach nowo wybudowanej Szkoły Podstawowej nr 3. W 1966 szkoła zawodowa pozyskała budynek należący do dawnego majątku dworskiego, który został otwarty po przebudowie ukończonej dwa lata później. W 1981 siedziba szkoły powiększona została o nową część, a poza zasadniczą szkołą zawodową zostało uruchomione tam technikum dla pracujących, później liceum zawodowe, a następnie technikum dla młodzieży[176].
W 1963 roku przy al. Wolności wzniesiono pomnik upamiętniający bitwy żołnierzy Wojska Polskiego i polsko-radzieckie braterstwo broni autorstwa Antoniego Biłka[177]. W tym samym roku pracownia urbanistyczna Wojewódzkiej Rady Narodowej w Krakowie opublikowała plan zagospodarowania przestrzennego Żywca, w którym przeznaczała lewobrzeżną część miasta na budownictwo mieszkaniowe oraz tereny rekreacyjne, natomiast dzielnice na prawym brzegu Soły wybrała na miejsce koncentracji zakładów przemysłowych i magazynów. Sporysz, Śródmieście oraz położoną nad nim Górę Burgałowską określiła jako tereny pod zabudowę niską[178].
1 stycznia 1964 w wyniku przekształcenia Zakładu Wodociągów i Kanalizacji powstało Miejskie Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji, zajmujące się zaopatrzeniem w wodę, jak również budową i konserwacja urządzeń wodociągowych oraz kanalizacyjnych[179].
W 1964 w mieście została zorganizowana wielka wystawa przemysłowa, mająca uczcić dwudziestolecie utworzenia Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Zaprezentowano na niej osiągnięcia miejscowych zakładów przemysłowych oraz drobnych producentów[180].
W 1966 r. poprzez spiętrzenie wód Soły zaporą w Tresnej utworzono zbiornik retencyjny Jezioro Żywieckie. Decyzję o jego budowie podjęto po katastrofalnej powodzi w 1958 r., kiedy pod wodą znalazło się m.in. centrum Żywca. Powstanie jeziora spowodowało zalanie dzielnicy Stary Żywiec, wsi Zadziele i części wsi Zarzecze oraz Tresna[181].
W latach 1960–1966 na terenie miasta otwarto szereg nowych budynków szkół podstawowych, powstałych w ramach akcji „Tysiąc szkół na Tysiąclecie”. Były to m.in. Szkoła Podstawowa nr 1 (Zabłocie), nr 3 (Sporysz), nr 5 (Osiedle 700-lecia). W 1966 rozpoczęto również budowę siedziby Szkoły Specjalnej przy ul. Kopernika[182], oddanej do użytku we wrześniu 1968[183].
1 stycznia 1968 powołana została w Żywcu Zawodowa Straż Pożarna, co nastąpiło decyzją Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Krakowie, na wniosek Komendanta Wojewódzkiego Straży Pożarnej, Stanisława Zarzyckiego. Początkowo Zawodowa Straż Pożarna zajmowała pomieszczenia wygospodarowane w budynku Ochotniczej Straży Pożarnej przy ul. Kościuszki, następnie po 1975 zajmując kolejne sale w obiekcie. Na potrzeby ZSB planowano na lata 1975–1976 powstanie nowego budynku jej strażnicy, jednak na skutek trudności finansowych prace pozostawały w fazie projektów. W 1984 przystąpiono do rozbudowy siedziby OSP Żywiec-Zabłocie przy ul. Objazdowej 2, a jej nowe pomieszczenia przeznaczone zostały dla ZSP. Prace zostały zakończone w 1990. W 1997 powstał dodatkowo kolejny budynek, mieszczący pomieszczenia wykorzystywane przez ZSP[104].
W 1968 miały miejsce uroczystości związane z obchodami 700-lecia miasta, co związane było z przyjęciem przez władze miasta roku 1268 jako daty jego założenia. Patronat nad jubileuszem objął Józef Cyrankiewicz. Główne wydarzenia związane z jubileuszem miały miejsce w dniach 7–16 września 1968, a w ceremonii odbywającej się 15 września uczestniczyli wicepremier Zenon Nowak, a także przedstawiciele władz administracyjnych i politycznych województwa krakowskiego oraz miast partnerskich. W celu uczczenia 700-lecia, w latach je poprzedzających oddana do użytku została Zapora Tresna, wyremontowano Rynek, Plac Mariacki, a także liczne ulice. Zmodernizowano wodociąg i kanalizację, otwarte zostały oczyszczalnia ścieków przy ul. Brackiej oraz zakład uzdatniania wody przy ul. Kopernika, a na Górze Burgałowskiej powstał zbiornik wyrównawczy. Przez Towarzystwo Miłośników Ziemi Żywieckiej zostało z tej okazji wznowione ukazywanie się wychodzącego w okresie międzywojennym czasopisma „Gronie”, które przyjęło nowy tytuł „Karta Groni”. Ponadto jeden ze statków zbudowanych w stoczni w Warnie otrzymał nazwę „Żywiec”, a następnie użytkowały go Polskie Linie Oceaniczne w Szczecinie. Załoga statku utrzymywała partnerskie kontakty ze Szkołą Podstawową nr 2[183].
Darem Wojewódzkiej Spółdzielni Spożywców „Społem” dla miasta z okazji 700-lecia był otwarty 29 lutego 1968 Spółdzielczy Dom Handlowy „Beskid”, będący pierwszym domem towarowym na terenie Żywca[184]. Obiekt powstał według projektu Wiktora Zina[185]. Początkowo parter budynku mieścił wyroby dziewiarskie, a na piętrze można było zakupić ubrania, tkaniny i obuwie[184]. Następnie parter zajął dział spożywczy, a artykuły przemysłowe dostępne były na piętrze[185].
W 1969 pierwszy raz odbył się festiwal folklorystyczny „Żywieckie Gody”, stanowiący konkurs kolędniczy. Wtedy też powstał w Żywcu Ochotniczy Hufiec Pracy, który został utworzony na mocy uchwały Rady Ministrów z 1958. Hufiec stanowił jednostkę stacjonarną, związaną z Powiatowym Przedsiębiorstwem Remontowo-Budowlanym, a jego członkowie zostali rozlokowani w siedzibie hufca przy ul. Marchlewskiego (współcześnie budynek Szkoły Podstawowej nr 9)[92].
Do miasta zostały w 1970 przeniesione „Dni Polskie”, organizowane do tego czasu w Zakopanem i stanowiące wybory uczestników Międzynarodowego Festiwalu Folkloru Ziem Górskich. W 1974 „Dni Polskie” zostały przeorganizowane w osobny festiwal, pod nazwą „Festiwal Folkloru Górali Polskich”, na którym od 1979 przyznawane są nagrody „Żywieckie Serca”. Początkowo miejscem odbywania się imprezy był Miejski Dom Kultury, następnie w 1980 stał się nim amfiteatr zlokalizowany u stóp wzgórza Grojec. W 1982 daty odbywania się Festiwalu Folkloru Górali Polskich i Tygodnia Kultury Beskidzkiej połączono[172].
W 1970 miała miejsce kolejna powódź, która tylko w infrastrukturze związanej z regulacją wód spowodowała straty na łączną kwotę 66,5 miliona ówczesnych złotych. Na terenie miasta i powiatu kataklizm doprowadził do uszkodzenia dróg, mostów i linii energetycznych, zniszczenia wałów[172].
30 marca 1971 powstała Miejska Komunikacja Samochodowa. Początkowo prowadziła przewozy na jednej linii prowadzącej ze Świnnej do Browaru[186].
W latach 1971–1973 doszło do budowy nowego dworca kolejowego Żywiec Sporysz, który powstał na miejscu dawnego budynku z 1884, zniszczonego w trakcie przejścia frontu w 1945 i rozebranego po zakończeniu działań wojennych. Nowy dworzec wzniesiony został jako nowoczesny, parterowy pawilon z licznymi przeszkleniami, a w bryłę budynku zostały wkomponowane dekoracyjne otoczaki, mające nawiązywać do górskiego położenia stacji[186][187].
1 września 1972 w Żywcu została utworzona filia Szkoły Muzycznej w Oświęcimiu. Pierwotnie mieściła się ona w pomieszczeniach należących do Szkoły Podstawowej nr 5. W 1975 usamodzielniła się i jako Szkoła Muzyczna w Żywcu zajęła poddasze Szkoły Podstawowej nr 2. W 1990 placówka uzyskała własny budynek przy ul. Łącznej. Obiekt ten mieścił poprzednio dyrekcję zakładów budowlanych. Na skutek jego oddalenia od centrum miasta, w 1996 ostateczną siedzibą szkoły stał się były biurowiec Fabryki Wtryskarek „Ponar” przy ul. Sienkiewicza[188][189].
10 września 1972 zostało otwarte Policealne Studium Medyczne kształcące pielęgniarki. W 1974 uruchomiono również liceum medyczne na podbudowie szkoły podstawowej. Do 1975 placówka zajmowała barak po dawnym internacie, zlokalizowany na podwórzu I Liceum Ogólnokształcącego. Po przeniesieniu działalności Zespołu Szkół Mechaniczno-Elektrycznych do nowej siedziby, jego dotychczasowy budynek przy ul. Grunwaldzkiej został przeznaczony na potrzeby Liceum Medycznego. Szkole udostępniono także internat przy ulicy Kopernika. W 1996 zlikwidowane zostało liceum, a 31 stycznia 2003 – studium policealne. Liceum Medyczne zostało przekształcone w II Liceum Ogólnokształcące[190], działające do 2009, kiedy to zostało połączone z I LO[191].
W 1972 przez Miejski Handel Detaliczny został otwarty reprezentacyjny Dom Handlowy „Centrum”, o którego budowie postanowiono jeszcze w 1968, zważywszy na sukces Domu Handlowego „Beskid”. Nowy obiekt zlokalizowany został przy skrzyżowaniu ulic Kościuszki i Handlowej i posiadał cztery kondygnacje, z czego pierwotnie dwie handlowe (parter mieścił wówczas dział spożywczy oraz bar kawowy, natomiast I piętro – działy przemysłowy, odzieżowy i obuwniczy), a kolejne dwie przeznaczono na biura i magazyny[184][192][193].
W 1975 powstała w Żywcu jednostka Narodowego Funduszu Ochrony Zdrowia, działającego przy Froncie Jedności Narodu i zajmującego się m.in. tworzeniem nowych ośrodków zdrowia. Dzięki jego działalności nastąpiła tu budowa nowej przychodni. Z jego środków, pozyskiwanych dzięki składkom pracowniczym, dokonano również zakupu nowych karetek dla pogotowia ratunkowego[194][195].
W okresie PRL wzniesiono wielorodzinne osiedla mieszkaniowe. Pierwsze bloki na terenie miasta powstały przy ul. Handlowej, Witosa oraz na Osiedlu Pod Grapą[196]. W 1961 wybudowane zostało Osiedle Kochanowskiego, będące zespołem bloków zakładowych Fabryki Papieru „Solali”[176][197]. Budowę Osiedla Parkowego zakończono w 1964[167], Osiedla Młodych – w 1971, natomiast Osiedle 700-lecia powstało w latach 1973–1992, a Osiedle Paderewskiego w 1981[198]. Ponadto w 1976 rozpoczęto budowę osiedli domów jednorodzinnych zlokalizowanych na Górze Burgałowskiej[176].
W 1976 w siedzibie Zespołu Szkół Mechaniczno-Elektrycznych została uruchomiona filia Wydziału Mechanicznego Politechniki Krakowskiej, funkcjonująca do 1982[199][200].
W 1977 PSS „Społem” przeprowadziła generalny remont restauracji „Pod Filarem” przy Rynku, w wyniku którego zostało zamurowane dawne wejście główne umieszczone pod filarem kamienicy, a w zamian powstało nowe, od strony ul. Mickiewicza. Doszło wówczas także do budowy szatni, a piętro kamienicy stanowiącej siedzibę restauracji zostało przekształcone pod działalność gastronomiczną, powstała tu także kawiarnia. Restauracja po remoncie została otwarta pod nową nazwą i od tej pory funkcjonowała jako „Ratuszowa”. Kierowniczką lokalu pozostawała wówczas Krystyna Muś, natomiast stanowisko szefowej kuchni pełniła Stanisława Gawlas. Do specjalności restauracji należał żurek staropolski i kurczak po cygańsku. Po 1989 „Ratuszowa” została wynajęta prywatnemu inwestorowi[151].
Pierwszy publiczny żłobek na terenie miasta został uruchomiony w 1977 na Osiedlu 700-lecia. Posiadał 75 miejsc. Do tej pory w Żywcu funkcjonował jedynie żłobek zakładowy przy Fabryce Papieru „Solali”, posiadający 25 miejsc[151].
26 maja 1977 miasto gościło I Sekretarza Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej Edwarda Gierka. Uroczystość jego powitania odbyła się na Rynku, uczestniczył w niej I Sekretarz Komitetu Miejskiego PZPR Stanisław Kowalski, odbyły się też występy zespołów regionalnych. Następnie Edward Gierek wraz z towarzyszeniem mieszczanek ubranych w tradycyjne stroje udał się ul. Kościuszki do Starego Zamku, później odwiedził Zakład A Fabryki Wtryskarek[201].
W 1977 wybudowana została kładka na Koszarawie, łącząca Sporysz z Śródmieściem[202]. W tym samym roku dzięki przeprowadzonemu remontowi, ulica Żeromskiego, Aleja Wolności i ulica Wojsk Ochrony Pogranicza utworzyły pierwszy obwód drogowy ścisłego centrum miasta, dzięki czemu możliwe były wyprowadzenie z niego ruchu tranzytowego[151].
Zarówno w okresie przed- jak i powojennym Żywiec należał do województwa krakowskiego. W latach 1975–1998 miasto i okolica wchodziły w skład województwa bielskiego, następnie zostały włączone do województwa śląskiego[60].
3 maja 1978 przez Przedsiębiorstwo Budownictwa Ogólnego „Oświęcim” ukończona została rozbudowa Szpitala Rejonowego, który wzbogacił się o dwa nowe budynki mieszczące oddział urazowo-kostny oraz stołówkę dla personelu[203].
We wrześniu 1978 został otwarty Dom Spokojnej Starości przy ul. Śliżowy Potok, wybudowany dzięki czynowi społecznemu mieszkańców miasta oraz pracowników spółdzielni „Społem” oraz „Góral”, zakładów przemysłowych zlokalizowanych na terenie Żywca i w okolicznych miejscowościach oraz Zakładu Doświadczalnego Polskiej Akademia Nauk w Lipowej. Inicjatorem powstania placówki był lekarz Adam Pliszewski, który objął stanowisko przewodniczącego komitetu budowy. Środki na powstanie obiektu pochodziły głownie z dotacji Narodowego Funduszu Ochrony Zdrowia, jak również z funduszy zakładów pracy i osób prywatnych. Wanda Mojżyszek dokonała przekazania budynku mieszczącego kino „Janosik” na rzecz komitetu budowy, który został przez niego sprzedany Wojewódzkiemu Zarządowi Kin, a pozyskane w ten sposób środki zasiliły budżet inwestycji. Prace budowlane zostały przeprowadzone przez Przedsiębiorstwo Budownictwa Ogólnego „Oświęcim”. Nowy Dom Spokojnej Starości im. lek. Adama Pliszewskiego posiadał 100 miejsc w 68 pokojach jednoosobowych i 16 dwuosobowych. Dysponował pełnym węzłem sanitarnym. Powstała tu również świetlica, biblioteka, pokój do zajęć własnych, ambulatorium lekarsko-dentystyczne, kuchnia, jadalnia i pomieszczenia gospodarcze[203].
W 1979 w budynku przy Placu Mariackim zostało uruchomione domowe przytulisko dla zwierząt, prowadzone przez Marię Tomiak. Z powodu wzrostu liczby podpiecznych, doprowadziła ona do utworzenia w Żywcu oddziału Towarzystwa Opieki nad Zwierzętami oraz podjęła starania o powstanie w mieście schroniska dla bezdomnych zwierząt, które zostało ostatecznie uruchomione w pozyskanym na ten cel drewnianym domu z ogrodem zlokalizowanym przy ul. Batorego[203]. W 1991 siedziba schroniska została przeniesiona na ul. Świętokrzyską[204].
W 1980 rozpoczęta została budowa amfiteatru, zlokalizowanego nad rzeką Koszarawa pod Grojcem[202]. Jeszcze w trakcie prac w 1980 miał tu miejsce Festiwal Folkloru Górali Polskich, zorganizowany na tymczasowej estradzie i przy prowizorycznie urządzonych miejscach dla widowni[205]. Budowę obiektu ukończono rok później. Posiadał on widownię na 1500 miejsc[202].
W 1980 utworzone zostało Przedsiębiorstwo Robót Elektrycznych i Teletechnicznych „Elmontaż”[205], a w 1985 w mieście została otwarta hala warsztatowa należąca do Zakładu Doskonalenia Zawodowego w Katowicach[206].
W 1990 w Żywcu powstał urząd rejonowy, który stanowił jednostkę rządowej administracji na terytorium dawnego powiatu żywieckiego. 6 kwietnia 1990 utworzona została również Komenda Rejonowa Policji[207].
Miasto w III RP
.jpg)
W 1991 decyzją Rady Miejskiej dokonano zmian nazw szeregu ulic na terenie miasta. W ten sposób dotychczasowy Plac Zjednoczenia powrócił do nazwy Rynek, Aleja XXX-lecia PRL stała się Aleją Piłsudskiego, ul. 22 Lipca przemianowano na ul. 3 Maja, ul. Juliana Marchlewskiego na Dworcową, ul. Marcelego Nowotki na ul. Komorowskich, ul. Hanki Sawickiej na ul. Fabryczną, ul. Karola Świerczewskiego na Pod Górą, ul. Wojsk Ochrony Pogranicza na Aleję Legionów. Osiedle XX-lecia PRL zmieniło nazwę na Osiedle Parkowe, a Osiedle PKWN – na Osiedle Zgoda[208].
1 maja 1991 na mocy zarządzenia burmistrza z dnia 15 marca 1991 została utworzona Straż Miejska w Żywcu[209].
16 maja 1991 rozformowane zostały Wojska Ochrony Pogranicza i powołano wówczas Straż Graniczną. Utworzono Beskidzki Oddział Straży Granicznej, którego wydział w Żywcu znalazł siedzibę w dawnych koszarach WOP przy ul. Witosa[208].
W 1991 rozpoczęto również likwidację zakładów państwowych. Zamknięte zostały wówczas cegielnia, Rejonowe Przedsiębiorstwo Remontowo-Budowlane, czy Przedsiębiorstwo Turystyczne „Soła”. Wydzierżawione zostały hotel „Polonia”, bar „Relaks” i Przedsiębiorstwo Turystyki Zagranicznej „Orbis”[208]. W październiku 1991 w stan likwidacji została postawiona Spółdzielnia Pracy Przemysłu Ludowego i Artystycznego „Pilsko”[149].
25 marca 1992 r. na mocy bulli papieża Jana Pawła II została utworzona rzymskokatolicka diecezja bielsko-żywiecka, a kościół Narodzenia Najświętszej Maryi Panny otrzymał rangę konkatedry. 1 kwietnia tego roku powstał również posterunek Urzędu Celnego[210].
25 stycznia 1992 w Żywcu gościli Karol Stefan Altenburg, Maria Krystyna Altenburg oraz Joachim Badeni. Otrzymali oni honorowe obywatelstwa miasta[49].
We wrześniu 1993 w mieście otwarta została niepubliczna szkoła zawodowa prowadzona przez Zakład Doskonalenia Zawodowego w Katowicach. 1 września 1994 otrzymała ona uprawnienia szkoły publicznej, działając od tego czasu jako zasadnicza szkoła zawodowa. Placówka została zlikwidowana w grudniu 1995. W październiku 1996 należące do niej dawne warsztaty szkolne stały się miejscem szkolenia praktycznego dla uczących się w ZDZ w Katowicach. We wrześniu 1996 żywiecka szkoła Zakładu Doskonalenia Zawodowego w Katowicach została reaktywowana, ponownie jako instytucja niepubliczna. Działało technikum uzupełniające dla dorosłych, przy którym w październiku 2006 powołano Państwową Komisję Egzaminacyjną w zawodzie „kucharz małej gastronomii”. We wrześniu 2007 w ramach szkoły działalność rozpoczęło również technikum fryzjerskie[206]. Z czasem placówka utworzyła Zespół Szkół w Żywcu Zakładu Doskonalenia Zawodowego w Katowicach, stanowiące niepubliczną szkołę o uprawnieniach szkół publicznych, prowadzącą technikum, branżową szkołę I i II stopnia oraz policealne studium zawodowe[211][212]. 1 września 2023 działające w jej składzie technikum zawarło umowę patronacką z Wydziałem Transportu i Inżynierii Lotniczej Politechniki Śląskiej, rozpoczynając dzięki niej kształcenie na kierunku „technik transportu kolejowego”[206].
22 maja 1995 miała tu miejsce wizyta papieża Jana Pawła II[213].
15 lipca 1995 Żywiec uzyskał pierwsze miasta partnerskie, nawiązana została umowa z niemieckim Unterhaching. Kolejne akty partnerstwa zostały podpisane z Riom we Francji (6 sierpnia 1995), Czadcą na Słowacji (10 sierpnia 1997), dystryktem Adur w Wielkiej Brytanii (6 sierpnia 2000), miastem Gödöllő na Węgrzech (1 czerwca 2002)[214], Szczytnem (8 listopada 2004) i Liptowskim Mikułaszem na Słowacji (20 czerwca 2008)[215].
W 1996 miasto nawiedziła kolejna powódź, a fala kulminacyjna przelała się przez jego teren w nocy z 7 na 8 września. Uszkodzony został wówczas most kolejowy na Sole, a filary podtrzymujące most drogowy uległy naruszeniu[216]. Zalane zostały domy położone przy ulicach Łączki i Jana Kazimierza[217]. Rok później, podczas powodzi tysiąclecia w 1997, podmyte zostały filary mostu kolejowego[218].
14 listopada 1996 została otwarta pływalnia miejska, która powstała w wyniku przebudowy jednej z dawnych hal Fabryki Wtryskarek „Ponar-Żywiec”[219].
W 1998 rozpoczęta została budowa nowego mostu na Sole na odcinku między ul. Bracką a ul. Wesołą, z dwoma rondami na jego końcach, mającymi łączyć go z planowanymi wówczas obwodnicami. Został otwarty 4 grudnia 1999. Posiadając 450 m długości, stanowił wówczas najdłuższy most na terenie południowej Polski[220][221].
W końcu 1998 dokonano przeniesienia działającego dotychczas przy ul. Komonieckiego targowiska miejskiego na plac pomiędzy ulicami Zieloną i Jagiellońską, zlokalizowany na terenie dawnego zakładu A Fabryki Wtryskarek „Ponar”, którego obszar został wykupiony przez miasto. W celu powiększenia powierzchni placu wyburzony został budynek istniejącej tam dawnej kotłowni zakładowej, z której pozostawiony został ponad 40 metrowy metalowy komin, przeznaczony następnie na cele reklamowe. 26 stycznia 1999 komin został rozebrany z powodu odchylania się podczas silnego wiatru[220][222].
Na skutek reformy administracyjnej w Polsce, 1 stycznia 1999 Żywiec został włączony w skład województwa śląskiego i stał się ponownie siedzibą powiatu[221][223][224].
W 1999 siedziba Urzędu Stanu Cywilnego została przeniesiona z gmachu Starostwa Powiatowego do pomieszczeń w Starym Zamku[164].
Początkiem listopada 1999 zainaugurowane zostały prace budowlane nad przedłużeniem ulicy Jodłowej w celu połączenia Osiedla Widok z Osiedlem Góra Burgałowska i poprowadzenia tą trasą linii autobusowych komunikacji miejskiej[225].
Na mocy porozumienia podpisanego 18 lutego 2000 w Rajczy przez przedstawicieli stron polskiej i słowackiej, powołany został Euroregion Beskidy, w skład którego wszedł Żywiec[226][227].
29 lutego 2000 miało miejsce otwarcie Centrum Handlowego „Mega”, powstałego w wyniku adaptacji dawnej hali produkcyjnej zakładu A Fabryki Wtryskarek „Ponar” przy ulicy Zielonej. W centrum działał wówczas supermarket spożywczy „Lider Market”, sklep AGD i RTV „Euronorm”, salon wyposażenia łazienek „Madix”, salon prasowy „Kolporter”, sklep odzieżowy, obuwniczy i ogrodniczo-kwiatowy oraz kawiarnia[228].
W 2000 została uruchomiona Samorządowa Szkoła Muzyczna II stopnia, dzieląca siedzibę z Państwową Szkołą Muzyczną I stopnia[189]. W tym samym roku założona została również Beskidzka Wyższa Szkoła Turystyki, działająca początkowo w pomieszczeniach Zespołu Szkół Drzewnych i Leśnych w Nowym Zamku. W 2003 uczelnia przeniosła się do własnego budynku, dawnego biurowca Fabryki Śrub[229].
W 2000 do Żywca powróciła Maria Krystyna Altenburg, urodzona w 1923 córka Karola Olbrachta Habsburga – ostatniego właściciela państwa żywieckiego. Zamieszkała w wydzielonym jej przez władze mieszkaniu w Nowym Zamku[230].
6 października 2001 miała miejsce inauguracja roku akademickiego w nowo powstałym Ośrodku Dydaktycznym w Żywcu Wydziału Inżynierii Lądowej Politechniki Krakowskiej, którego siedzibą stały się pomieszczenia w gmachu Zespołu Szkół Budowlano-Drzewnych[200].
W styczniu 2002 w Żywcu została uruchomiona pierwsza na terenie powiatu stacja dializ[231]. 2 grudnia 2003 w siedzibie Komendy Powiatowej Państwowej Straży Pożarnej powstało Centrum Powiadamiania Ratunkowego[232].
11 listopada 2005 na Placu Grunwaldzkim odsłonięty został odbudowany Pomnik Grunwaldzki[233].
8 stycznia 2007 został otwarty odcinek drogi ekspresowej S69 pomiędzy węzłami Żywiec i Przybędza, stanowiący zachodnie obejście drogowe miasta. Uruchomiono wówczas również odcinek łączący ją z mostem na Sole[234]. 24 lipca 2015 droga ekspresowa została przedłużona w kierunku północnym do Bielska-Białej[235].
15 kwietnia 2008 przy ul. Żeromskiego zostało otwarte Centrum Handlowe „Targówek”, które powstało na miejscu budynków należących do dawnego Przedsiębiorstwa Budownictwa Ogólnego „Oświęcim”. Obiekt posiadał wówczas 2000 m² powierzchni, na której znalazło się 40 sklepów i punktów usługowych[236]. Po rozbudowie i modernizacji został ponownie otwarty 22 listopada 2022 pod nazwą „NOWA – Twoje Centrum”[237][238].
9 listopada 2009 miało miejsce otwarcie nowej siedziby schroniska dla bezdomnych zwierząt przy ul. Kabaty, dokąd placówka została przeniesiona z poprzedniego obiektu zlokalizowanego przy ul. Świętokrzyskiej[203][239][240].
Od 5 sierpnia 2011 do 13 czerwca 2013 trwała budowa sali koncertowej na 250 miejsc, przyległej do budynku Szkoły Muzycznej[241]. Jej otwarcia dokonano 25 września 2013[242].
17 listopada 2011 miało miejsce otwarcie północnej obwodnicy miasta, która połączyła Nowy Most na Sole ze skrzyżowaniem ulic Sienkiewicza i Krakowskiej, gdzie wybudowane zostało rondo[243].
24 października 2013 przystąpiono do budowy nowego mostu na Sole w Śródmieściu pomiędzy ulicami Kościuszki i Dworcową, który zastąpił znajdującą się tam dotychczas starą przeprawę[244]. Jego otwarcia dokonano 15 października 2015[245]. Powstało również przedłużenie Alei Jana Pawła II, które połączyło ją z ul. Witosa[246].
W 2014 zakończona została przebudowa miejskiego amfiteatru, który został otwarty w lipcu 2014[202].
W listopadzie 2015 rozpoczęła się budowa nowego szpitala, zlokalizowanego w dzielnicy Sporysz. Uroczystość jego otwarcia miała miejsce 21 września 2020, a obsługę pacjentów uruchomiono 24 września. Jego powstanie było możliwe dzięki pierwszej w skali kraju umowie partnerstwa publiczno-prywatnego dotyczącej służby zdrowia[247].
11 października 2016 odsłonięty został obelisk z popiersiem Józefa Piłsudskiego, zlokalizowany przed siedzibą Starostwa Powiatowego[248][249][250].
21 grudnia 2021 została podpisana umowa w celu dofinansowania projektu „SMART ŻYWIEC – (r)ewolucja”, który zostanie zrealizowany w terminie do 30 kwietnia 2024. Do inwestycji związanych z projektem należy m.in. powstanie kładki pieszo-rowerowej na rzece Sole prowadzącej z dzielnicy Sporysz do Zabłocia wraz z budową ścieżek pieszo-rowerowych wzdłuż brzegów Soły i Koszarawy[251] – od kładki na rzece Koszarawie do kładki na Sole, następnie od kładki na Sole do ul. Tetmajera oraz za boiskiem Czarni Góral do istniejącej kładki na Leśniance[252] (prace rozpoczęto 21 sierpnia 2023[253][254], a kładka wraz ze ścieżkami została oddana do użytku 1 stycznia 2024[252][255]), realizacja programu zajęć rekreacyjno-sportowych, wdrożenie systemu elektronicznego monitorowania poziomu zapełnienia koszy na śmieci na terenie miasta (uruchomiony końcem października 2023[256]) oraz program „Zielony Żywiec”, jak również organizacja aktywności związanych z integracją społeczną[251]. 9 października 2023 miało miejsce także podpisanie umowy na budowę związanej z projektem „SMART ŻYWIEC – (r)ewolucja” tężni solankowej, zlokalizowanej na terenie parku arcyksiążęcego, uruchomionej 19 kwietnia 2024[257][258].
24 stycznia 2023 miało miejsce przekazanie placu pod budowę nowego ronda zlokalizowanego na skrzyżowaniu ulic Kopernika i Isep[259]. 14 sierpnia 2023 rondo zostało udostępnione do ruchu w ciągu ul. Kopernika[260], natomiast uroczystości związane z jego otwarciem odbyły się 20 września 2023[261]. 30 listopada 2023 otrzymało ono nazwę Ronda Solidarności[262].
15 czerwca 2023 została otwarta nowa kładka na rzece Koszarawa prowadząca do rejonu amfiteatru „Pod Grojcem”, która zastąpiła wcześniej istniejącą tam przeprawę[263].
Na mocy uchwały Rady Miejskiej z dnia 30 listopada 2023 most na Sole łączący ulice Kościuszki i Dworcową otrzymał nazwę Mostu Jukacy[262]. Uroczystości związane z nadaniem nazwy przeprawie miały miejsce 1 stycznia 2023[255][264]. Do przyznania nazwy kolejnemu mostowi doszło 14 grudnia 2023, kiedy to zgodnie z uchwałą Rady most w ciągu ulicy Isep otrzymał imię Wandy Miodońskiej[265].
1 grudnia 2023 zgodnie z decyzją zwierzchnika archieparchii przemysko-warszawskiej kościoła greckokatolickiego abp Eugeniusza Popowicza w Żywcu został powołany greckokatolicki punkt duszpasterski podległy parafii św. Cyryla i Metodego w Bielsku-Białej, którego rektorem został jej proboszcz, ks. Dmytro Fedluk. Miejscem sprawowania cotygodniowych nabożeństw żywieckiej wspólnoty katolickiej obrządku bizantyjsko-ukraińskiego został rzymskokatolicki kościół św. Marka przy ul. Sienkiewicza, a pierwsza greckokatolicka liturgia miała w nim miejsce 3 grudnia 2023[266].
Żywieckie obyczaje miejskie ukształtowały się w okresie rozwoju ośrodka na przełomie XV i XVI wieku. Stanowił on wówczas miasto handlowe, do którego wjazd wiązał się z opłatą w postaci myta. Odbywały się tutaj jarmarki, na których swe towary wystawiali kupcy zmierzający na Węgry i do Krakowa. Powstały wówczas stroje miejskie, używane tylko i wyłącznie przez tutejszych mieszczan, różne od ubioru zamieszkujących tę okolicę górali żywieckich. Wygląd stroju rozwijał się do końca XIX wieku[267][268][269].
Stroje miejskie
Strój męski ma ascetyczny charakter i składa się on z czarnego lub brązowego płaszcza z wełny, pod który zakładany jest żupan uszyty z jedwabiu bądź aksamitu, zapinany na pągwice (zdobione guziki). Spodnie z ciemnego sukna wpuszczane są w skórzane buty z cholewami, mające długość do połowy łydki. Żupan przewiązany jest pięciometrowym, zdobionym złotymi nićmi pasem, bogato wyszywanym i zakończonym frędzlami. Na głowę mężczyzna zakłada rogatywkę z aksamitu[268][269].
Strój żeński ma bardzo bogaty charakter i różni się zależnie od wieku i stanu cywilnego danej osoby. Składa się on przede wszystkim z dużej liczby spódnic, wkładanych jedna na drugą. Ostatnią z warstw stanowi spódnica wykonana z jedwabiu lub brokatu w kolorze pąsowym, zielonym, bądź niebieskim. Na to zakładany jest tiulowy fartuch. Kobiety noszą białe bluzki z haftowaną kryzą. Mężatki ubierają czepce wyszywane koronkami, perłami, cekinami i złotymi nićmi, natomiast niezamężne ozdabiają głowy kwiatami[267][268][269].
Nazewnictwo mieszkańców miasta
Mieszczanie żywieccy stanowili społeczność bardzo konserwatywną i z dumą kultywującą dawne tradycje. Żywiec mogli zamieszkiwać jedynie wybrani, nie pozwalano tu osiedlać się Żydom, Romom, jak również ludziom niewykształconym, nieposiadającym wyuczonego zawodu i ubogim. W celu określenia typu członków miejskiej społeczności powstały specyficzne nazwy, które nadawano jego mieszkańcom[268][66]:
- Putosze – nazwa ta pochodzi od słowa puta lub buta, które oznacza dumę[66]. Tą cechą mieli się charakteryzować mieszkańcy wywodzący się z dawnego patrycjatu. Zaliczały się do nich zamożne osoby pochodzące z bogatych rodów, takich jak Studenccy, Jeziorscy, Miodońscy, Obtułowiczowie, Staszkiewiczowie i inni. Zajmowali się między innymi pełnieniem stanowisk w żywieckich urzędach. Mieli prawo noszenia stroju miejskiego[268].
- Szczupoki – stanowili ich mieszkańcy miasta, którzy nie mogli się poszczycić taką zamożnością jak putosze i nie pracujący w urzędach[66]. Byli to wszyscy ci, którzy nie zaliczali się do pustoszy, ale mieszkali w Żywcu od kilku pokoleń, na skutek czego zapomniano o ich obcym pochodzeniu. Dopuszczone były też związki pomiędzy putoszami a szczupokami[268].
- Przystoce – osoby mieszkające w Żywcu, ale pochodzące spoza miasta. Na ich obcość zwracano uwagę przez kilka następnych pokoleń, a następnie stawali się oni szczupokami bądź putoszami, w zależności od majętności i wpływów tej rodziny w mieście[268].
- gorol lub górol – ludność zamieszkująca okoliczne wsie, odwiedzająca miasto podczas jarmarków, a także zatrudniona na jego terenie[268].
Tańce
Kilka razy do roku odbywały się tu bale, w których udział brały miejskie elity. Dodatkowo miały miejsce również uroczystości cechowe, przeznaczone dla określonych grup rzemieślników[270][271].
Każdy z cechów rzemieślniczych posiadał określony, charakterystyczny dla siebie rodzaj tańca. Najbardziej popularnym na przełomie XIX i XX wieku pozostawał cech szewców, posiadający taniec o nazwie szewc żywiecki. Do pozostałych rodzajów tańców należały takie jak, ogrodnik, piekarz, czy świniarz. Podczas wesel oprócz tańców cechowych tańczono ojcowskiego (pierwszy taniec), mietlorza i poloneza całowanego, polkę żywiecką oraz tramla polkę[270][271].
Od XVIII wieku zaczęły tu się pojawiać tańce z pozostałego terytorium Polski, takie jak polonez czy mazur. Dostosowywano je jednak w celu nadania im form charakterystycznych dla miejscowych tańców. Te wykonywane przez żywieckich mieszczan pozbawione były elementów skocznych, co związane było między innymi z ograniczonymi możliwościami na skutek noszenia bogatych strojów miejskich[270][271].
Jukace
Z dzielnicą Zabłocie związany jest obrzęd dziadów żywieckich (jukacy). Terytorium jego występowania obejmuje wsie położone na północny zachód od Żywca, aż do Zabłocia, będącego dawną podżywiecką miejscowością, od 1950 włączoną w granice administracyjne miasta. W Sylwestra i Nowy Rok mężczyźni przebrani w wielokolorowe stroje i maski, mające wywoływać wrażenie na widzach, zajmują się kolędowaniem i składaniem życzeń, a także wykonywaniem żartów przechodniom. Granicą, której nie mogły przekroczyć dziady, pozostawał most na Sole między Zabłociem a Żywcem. Współcześnie tradycja jukacy ma charakter zorganizowanej imprezy miejskiej[272].
- zespół zamkowo-parkowy:
- Stary Zamek – wzniesiony przez Komorowskich w latach 1485–1500, kilkukrotnie przebudowywany, obecny neogotycki wygląd jest efektem przebudowy przez Habsburgów w latach 1850–1870, siedziba Muzeum Miejskiego
- Nowy Zamek – neoklasycystyczny pałac Habsburgów z lat 1893–1895, rozbudowany w latach 1906–1910
- Park Zamkowy – założony przez Wielopolskich w końcu XVII w., przekomponowany w stylu angielskim przez Habsburgów na przełomie XIX i XX w.
- Domek Chiński – dwukondygnacyjna XVIII-wieczna altana na parkowej wyspie
- konkatedra Narodzenia NMP – powstała w połowie XV w., wskutek licznych przebudów mieszana stylowo (dominuje gotyk i renesans)
- dzwonnica – wolnostojąca, kamienna, wzniesiona w latach 1723–1724
- kościół św. Krzyża – gotycki, powstały w 1428 r., wieża z 1910 r.
- kościół św. Marka – neogotycki, wzniesiony w 1885 r. w miejscu wcześniejszej drewnianej świątyni
- cmentarz przy starym kościele św. Marka – założony w 1591 r., zamknięty w 1797 r.
- cmentarz Przemienienia Pańskiego – założony w 1705 r.[273]
- kościół cmentarny Przemienienia Pańskiego – barokowy, zbudowany w 1701 r.
- zespół dworski w Moszczanicy:
- dwór – powstał w stylu klasycystycznym w 1828 r., przebudowany w latach 1907–1910
- stajnia z 1907 r.
- kaplica z 1908 r.
- park założony na przełomie XIX i XX w.
- kaplica św. Floriana – neogotycka, zbudowana na początku XIX w. i rozbudowana w 1894 r.
- Siejba – klasycystyczny budynek z końca XVIII w., obecnie siedziba Żywieckiej Biblioteki Samorządowej
- cmentarz żydowski – założony w połowie XIX w.
- ratusz – zbudowany w 1868 r., swoją architekturą – łączącą neorenesans i neomauretanizm – przypomina synagogę
- zabudowania browaru Żywiec – neorenesansowe, wzniesione w końcu XIX wieku
- dworzec kolejowy – powstał w 1878 r., przebudowany w stylu secesyjnym w 1912 r.
- Zespół Szkół Ekonomiczno-Gastronomicznych – gmach neorenesansowy zbudowany w 1880 r., pierwotnie siedziba szkoły podstawowej
- Szpital Powiatowy – zbudowany w 1888 r. w stylu neorenesansowym
- Sąd Rejonowy – gmach neorenesansowy, z końca XIX w., pierwotnie siedziba Zarządu Dóbr Arcyksiążęcych
- gmach „Sokoła” – secesyjny z 1904 r.
- Gimnazjum nr 2 – gmach neobarokowy, wzniesiony w latach 1907–1909, pierwotnie siedziba Szkoły Panieńskiej
- I Liceum Ogólnokształcące – gmach neorenesansowy, zbudowany w latach 1905–1911 dla c. k. Wyższej Szkoły Realnej
- Pomnik Grunwaldzki – odsłonięty w 1910 r., zburzony w 1939 r., odbudowany w oryginalnym kształcie w 2005 r.
- dawna remiza strażacka przy ul. Kościuszki – neogotycka, z 1910 r.
- kaplica MB Nieustającej Pomocy – modernistyczna, powstała w 1933 r.
- kościół św. Floriana – modernistyczny, zbudowany w latach 1935–1954
- kościół Chrystusa Króla – modernistyczny, z lat 1953–1958
Pełna lista zabytków:
Miasto znane jest z produkcji piwa[274]. Pierwsze wzmianki na temat wytwarzania tego napoju na jego terenie pochodzą z 1448[54]. W Żywcu funkcjonowało wiele zakładów rzemieślniczych, zrzeszonych już od czasu średniowiecza w cechach[275]. Miasto już wówczas było lokalnym centrum handlu, usług i administracji[276].
Co najmniej w XIX wieku na terenie miasta została zapoczątkowana produkcja pierników, Żywiec stanowił wówczas jeden z bardziej znaczących ośrodków piernikarstwa na ziemiach polskich. Wytwarzanie pierników zostało wstrzymane decyzją władz okupacyjnych w trakcie II wojny światowej i wznowione po zakończeniu wojny. W kolejnych latach w wyniku zmian przepisów oraz braku kontynuatorów, na terenie miasta pozostały jedynie dwa zakłady piernikarskie. Do czasów współczesnych produkcję prowadzi jeden zakład[277], zlokalizowany przy ul. Piernikarskiej. Został on uruchomiony w 1921 przez Jana Bielewicza, pobierającego nauki rzemiosła przed I wojną światową w żywieckiej wytwórni pierników Karola Białka i praktykującego później u Antoniego Rothego i Feliksa Mikeskiego w Krakowie, a w czasie urlopu z armii w trakcie I wojny światowej zatrudnionego u Prohaski w Wiedniu. W 1968 zakład Jana Bielewicza został przejęty przez jego syna, Zygmunta, a od 1994 tradycje te kontynuuje jego syn, Krzysztof Bielewicz wraz z żoną Kazimierą[278].
Pod koniec XIX wieku Żywiec uzyskał połączenia kolejowe z Bielskiem (1878) oraz ze Zwardoniem i Suchą (1884). Połączenia ze Zwardoniem i Suchą stanowią fragment tzw. kolei transwersalnej[88].
Na przełomie XIX i XX w. na terenie ówczesnego miasta, jak i przyległych miejscowości, które w późniejszych latach zostały włączone w jego granice administracyjne, powstało wiele zakładów przemysłowych i produkcyjnych[82]:
- Fabryka Mydła i Świec (1818)[279]
- Huta Fryderyka (1837)[80]
- Fabryka Wyrobu Masy z Drzewa na Papier (1838)[81]
- Arcyksiążęcy Browar Żywiec (1856)[79]
- Fabryka Maszyn braci Wróblów (1902)[82]
- Futrzarnia Braci Balicerów (1919)[83]
- Fabryka Mebli Stalowych „Wschód” (1921)[280]
- Fabryka Skór i Pasów „Siła” (1921)[83]
- Fabryka Dywanów „Persja” (1923)[281]
- Rzeźnia Miejska (1 grudnia 1931)[282][283]
Dominującą pozycję na współczesnym rynku w mieście mają zakłady, takie jak: Grupa Żywiec (Browar w Żywcu), Ponar (fabryka maszyn), Miejski Zakład Energetyki Cieplnej „Ekoterm” (ciepłownia), Żywiecka Fabryka Śrub „Śrubena”, Famed Żywiec (fabryka sprzętu szpitalnego), Hutchinson Poland, Sews-Cabind. Rozwinięte są również działalność wytwórcza w mniejszych przedsiębiorstwach, rzemieślnicza, a także usługi i handel. Poza przemysłem, najwięcej miejsc pracy oferuje sektor turystyczny, przede wszystkim sezonowo[284].
Transport kolejowy
Żywiec położony jest na skrzyżowaniu linii kolejowych nr 139 (Katowice-Zwardoń) oraz nr 97 (Skawina-Żywiec)[285].
Rolę głównego dworca kolejowego pełni węzłowa stacja Żywiec[285][286], zlokalizowana w dzielnicy Zabłocie. Posiada kategorię dworca aglomeracyjnego[287] (dworce stanowiące węzły komunikacyjne w aglomeracji, obsługujące ruch lokalny i dalekobieżny). Dzienny przepływ podróżnych na stacji w 2022 wynosił 2000–3000 pasażerów na dobę[288]. Obsługiwana jest ona przez pociągi Kolei Śląskich (linie KS: S5 Katowice-Zwardoń, S51 Katowice-Zakopane i S75 Gliwice-Żywiec)[289], InterCity[290] oraz Polregio[291].
W dzielnicy Sporysz zlokalizowana jest stacja kolejowa Żywiec Sporysz[292], do której docierają pociągi Kolei Śląskich (linia KS S51 Katowice-Zakopane)[289] oraz Polregio (w kierunku Suchej Beskidzkiej i Krakowa)[293]. Stacja ta posiada marginalne znaczenie na mapie transportowej miasta – w 2022 obsługiwała ona 0–9 pasażerów na dobę[288].
Przystanek kolejowy Pietrzykowice Żywieckie[294] znajduje się na liniach S5, S51 i S75 Kolei Śląskich[289]. W 2022 korzystało z niego 200–299 pasażerów dziennie[288].
W związku z rewitalizacją przebiegających przez Żywiec linii kolejowych, planowana jest budowa trzech dodatkowych przystanków kolejowych na terenie miasta – Żywiec Browar, Żywiec Łączki oraz Żywiec Park[295][296].
Transport samochodowy
Przez Żywiec przebiegają drogi:
- droga ekspresowa S1 – wraz z drogą krajową nr 1 prowadzi z Gdańska do Zwardonia[297]. Na terenie Żywca znajdują się jej dwa węzły: Żywiec Browar i Żywiec Soła[298]
- droga wojewódzka nr 945 – stanowi połączenie węzła z drogą ekspresową S1 w Rybarzowicach oraz z granicą państwa w Korbielowie[297]
- droga wojewódzka nr 946 – łączy zjazd z drogi ekspresowej S1 Żywiec Soła z Suchą Beskidzką[297]
- droga wojewódzka nr 948 – prowadzi z Oświęcimia do żywieckiej dzielnicy Oczków, gdzie łączy się z drogą wojewódzką nr 946[299]
Odcinek drogi ekspresowej S1 od węzła Żywiec Browar do węzła Żywiec wraz z fragmentem drogi wojewódzkiej nr 946 od węzła Żywiec do ronda na ulicy Wesołej stanowi zachodnią obwodnicę miasta[300]. Żywiec posiada także obwodnicę północną (ul. 3 Pułku Strzelców Podhalańskich), znajdującą się w ciągu drogi wojewódzkiej nr 946[243][301][302]. Jej przedłużeniem w kierunku południowym pozostaje śródmiejska obwodnica w stronę Korbielowa (Aleja Jana Pawła II), stanowiąca fragment drogi wojewódzkiej nr 945[303][304].
Komunikacja miejska
Komunikacja miejska na terenie Żywca jest prowadzona przez Miejski Zakład Komunikacyjny, który pozostaje operatorem 18 linii autobusowych (4 wewnątrzmiejskich i 14 wykraczających poza jego granice). Łączna długość linii wynosi 264 km[305][306].
Poza granicami administracyjnymi miasta, autobusy komunikacji miejskiej docierają do sąsiednich miejscowości, takich jak: Bierna, Brzuśnik, Bystra, Czernichów, Gilowice, Juszczyna, Kalna, Leśna, Łodygowice, Międzybrodzie Bialskie, Międzybrodzie Żywieckie, Pewel Mała, Pewel Ślemieńska, Pietrzykowice, Przybędza, Przyłęków, Radziechowy, Rychwałd, Rychwałdek, Sienna, Świnna, Tresna, Trzebinia, Wieprz, Zarzecze[306].
Komunikacja autobusowa
Dworzec autobusowy położony jest w dzielnicy Zabłocie. Obiekt mieści kasy biletowe, poczekalnię i dyspozytornię. Połączony jest z niewielką galerią handlową oraz supermarketem. Znajdują się tutaj stanowiska odjazdów zarówno dla autobusów, jak i busów[307][308].
Oprócz linii prywatnych przewoźników, komunikację z innymi miejscowościami powiatu żywieckiego zapewniają także autobusy obsługujące linie komunikacji powiatowej, organizowanej przez Starostwo Powiatowe. Kursują one do przystanku położonego w pobliżu Szpitala Żywiec przy ul. Pola Lisickich[309].
Miejskie Centrum Kultury
Tworzeniem i propagowaniem wielu form działalności kulturalnej, zarówno profesjonalnej, jak i amatorskiej, zajmuje się Miejskie Centrum Kultury w Żywcu z siedzibą w zabytkowym budynku dawnego „Sokoła” przy Alei Wolności. Poza organizowaniem koncertów, festiwali, spektakli teatralnych i operetkowych, a także przeglądów, zajmuje się ono aktywizacją mieszkańców do uczestnictwa w kołach zainteresowań, warsztatach, sekcjach kulturalnych, czy konkursach. Pod egidą Centrum odbywają się sympozja, inauguracje czy obchody różnych uroczystości[310][311].
Miejskiemu Centrum Kultury podlegają kluby środowiskowe, takie jak „Globik/Senior+” (Sporysz), „Ogródek” (Osiedle Parkowe), „Papiernik” (Zabłocie), „Senior+” (Zabłocie), „Śrubka” (Sporysz)[311][312].
Przy Centrum, jak i poszczególnych klubach środowiskowych, działa szereg zespołów, chórów i orkiestr. Należą do nich między innymi: Reprezentacyjny Zespół Pieśni i Tańca miasta Żywca „Ziemia Żywiecka”, Zespół Pieśni i Tańca „Żywczanie”, Żywiecki Chór „Akord”, Zespół Instrumentalny „Sonata”, Zespół Wokalny „Serenada”, Miejska Orkiestra Dęta, Asysta Żywiecka, czy liczne formacje tańca towarzyskiego[313].
Kolejną jednostką Miejskiego Centrum Kultury jest Żywiecka Szkoła Folkloru z siedzibą przy ul. Zamkowej 4. Zajmuje się ona pielęgnowaniem regionalnej tradycji, prowadząc warsztaty malarstwa na szkle, linorytu, drzeworytu, haftu czy bibułkarstwa. Organizuje również wykłady i wystawy[314].
Amfiteatr
Miejskie Centrum Kultury dysponuje amfiteatrem położonym u stóp wzgórza Grojec, który służy do organizacji wydarzeń kulturalnych, rozrywkowych i rekreacyjnych. Jest obiektem przystosowanym do organizacji dużych koncertów i innych imprez masowych. Dysponuje widownią na 3000 miejsc siedzących[315].
Biblioteki
- Żywiecka Biblioteka Samorządowa – powstała w 1892 jako Biblioteka Towarzystwa Szkoły Ludowej. Od 15 grudnia 2007 zajmuje „Siejbę” przy ul. Kościuszki, będącą jednym z najstarszych budynków na terenie miasta[316]. Oprócz spełniania zadania głównej biblioteki miejskiej, od 1999 pełni także funkcję biblioteki powiatowej, sprawując nadzór nad wszystkimi bibliotekami gminnymi na terenie powiatu żywieckiego i ich filiami[317]. Dysponuje uniwersalnymi zbiorami w wypożyczalniach dla dorosłych i dzieci, prowadzone są czytelnia, pracownia komputerowa oraz dział „książki mówionej” dla osób niewidomych niepełnosprawnych[318][319][320]. Żywiecka Biblioteka Samorządowa posiada także filie na terenie miasta zlokalizowane w dzielnicach Sporysz i Zabłocie[320].
- Pedagogiczna Biblioteka Wojewódzka w Bielsku-Białej. Filia Żywiec – w obecnym kształcie działa od 1975, kiedy istniejąca od 1951 Pedagogiczna Biblioteka Powiatowa w Żywcu weszła w skład nowo powołanej Pedagogicznej Biblioteki Wojewódzkiej w Bielsku-Białej[321][322]. Poza udostępnianiem swoich zbiorów czytelnikom, biblioteka prowadzi warsztaty, lekcje biblioteczne oraz zajęcia czytelnicze dla dzieci i młodzieży. Odbywają się również spotkania, warsztaty i konsultacje dla studentów oraz nauczycieli[323].
Muzea
- Muzeum Miejskie w Żywcu – historia muzeum sięga zbiorów tworzonych od 1925 przez osoby związane z Państwowym Seminarium Nauczycielskim w Żywcu. W 1934 w budynku seminarium odbyła się pierwsza wystawa. W 1936 utworzono Muzeum Ziemi Żywieckiej, przeniesione dwa lata później do kamienicy pod adresem Rynek 1. W kolejnych latach zbiory muzeum wzbogacały się o nowe eksponaty. Po II wojnie światowej tymczasowo siedzibą muzeum stał się Stary Zamek, a od 1960 – kamienica „Siejba”. W 2005 muzeum przeniesiono do Starego Zamku[324]. Prezentowane są tutaj zbiory dotyczące historii i tradycji Żywca, strojów mieszczańskich, kultury górali Żywiecczyzny, archeologii, przyrody, sztuki sakralnej, dawnych narzędzi tortur, jak również udziału mieszkańców w walce o niepodległość Polski[325]. Odbywają się liczne wystawy czasowe[326].
- Muzeum Browaru Żywiec – zostało uruchomione w 2006 w dawnych piwnicach leżakowych Browaru w Żywcu. Prezentuje historię browaru oraz wytwarzanego w nim piwa[327].
- Muzeum Czynu Zbrojnego Żywiecczyzny – muzeum zostało otwarte w 2016 i mieści się w dawnym schronie przeciwlotniczym położonym w sąsiedztwie siedziby Miejskiego Centrum Kultury. Zgromadzono w nim pamiątki, wyposażenie i sprzęt wojskowy z czasów od I wojny światowej do II wojny światowej[328].
Kina
- Kino „Janosik” – filmy zaczęto wyświetlać w nim w 1911, co czyni je jednym z najstarszych kin na świecie[329][330]. Początkowo działało pod nazwą Teatr Świetlny „Urania”, w 1916 zmienioną na Kino „Edison”. Od przełomu lat 1948–1949 otrzymało nazwę „Janosik”[331]. Poza projekcją premier filmowych, kino organizuje szereg cykli i klubów filmowych[332]. Jest miejscem odbywania się festiwali oraz spotkań autorskich[333]. Zajmuje się także działalnością edukacyjną, którą realizuje poprzez Interdyscyplinarny Program Edukacji Medialnej i Społecznej „Kinoszkoła”[334], jak również projekcje dla szkół[335] i warsztaty dla dzieci[336].
Towarzystwo Miłośników Ziemi Żywieckiej
Towarzystwo Miłośników Ziemi Żywieckiej powstało w 1954, a jego siedzibą pozostają oficyny Starego Zamku. Zajmuje się ono rozwojem i propagowaniem szeroko rozumianej kultury Żywca i okolic poprzez prowadzenie widowisk, wystaw, prelekcji i konkursów, a także działalność wydawniczą[337].
.jpg)
Żywiec stanowi ośrodek turystyczny, na co mają wpływ położenie nad Jeziorem Żywieckim[338] oraz bliskość okolicznych ośrodków sportów zimowych w Korbielowie, Zwardoniu i Szczyrku[339]. Stanowi bazę wypadową dla turystów udających się w pobliskie pasma górskie: Beskid Mały, Średni Śląski i Żywiecki[338]. W samym mieście atrakcje turystyczne stanowi szereg obiektów zabytkowych, m.in. Stary Zamek i Pałac Habsburgów wraz z otaczającym go parkiem, w którym zlokalizowane są również park miniatur „Od Komorowskich do Habsburgów”, niewielki ogród zoologiczny i skate park[340].
Informacja turystyczna
W Żywcu działalność prowadzi Centrum Informacji Kulturalno-Turystycznej, którego siedziba położona jest w budynku Starego Zamku. Centrum zajmuje się udzielaniem informacji na temat miasta i jego okolicy dla mieszkańców, turystów i organizacji, wydawaniem materiałów informacyjnych i edukacyjnych, współpracą z różnymi instytucjami i stowarzyszeniami kulturalnymi, turystycznymi, czy sportowymi w celu promocji ich działalności. Prowadzi także współpracę z przedsiębiorstwami z branży turystycznej i mediami, jak również działalność kulturalną w ramach projektu „Od Komorowskich do Habsburgów – żywiecki skarbiec kultury i tradycji”[341].
Szlaki turystyczne i spacerowe
Muzeum Browaru Żywiec położone jest na Szlaku Zabytków Techniki Województwa Śląskiego oraz Europejskim Szlaku Dziedzictwa Przemysłowego[342].
W mieście wytyczony został szereg szlaków spacerowych[343]:
- Szlak Zabytków Architektury Miasta Żywca – biegnie przez Rynek oraz ulice Zamkową (dzwonnica, „Siejba”), Kościuszki (gmach Sądu Rejonowego), 3-go Maja (Rudza), Batorego (kościół św. Krzyża), Park Zamkowy, Stary Zamek, Nowy Zamek, następnie przebiega ulicą Zamkową (oficyny zamkowe, Konkatedra) i Sienkiewicza (kościół św. Marka, źródło św. Wita), po czym bulwarami nad Jeziorem Żywieckim i Sołą powraca do mostu w ciągu ul. Kościuszki[343]
- Szlak Właścicieli Miasta Żywca – łączy dworzec kolejowy, kościół św. Floriana, ulicę Dworcową, most na Sole, ulicę Kościuszki, Park Zamkowy, Amfiteatr, Grojec i browar[343]
- Szlak Papieża Jana Pawła II – prowadzi przez Rynek, konkatedrę wraz z dzwonnicą, oficyny zamkowe, Park Zamkowy, Grojec do Sporysza[343]
- Przyrodniczy Szlak Spacerowy po Żywcu – przebiega z Rynku poprzez konkatedrę, dzwonnicę i park do rezerwatu przyrody „Grapa” i dzielnicy Sporysza[343]
- Szlak im. Żywieckich Habsburgów – został wytyczony w formie pętli z placu przy kościele św. Maksymiliana Kolbego w dzielnicy Oczków przez Stary Groń i Kościelec na Jaworzynę, a następnie z powrotem ul. Oczkowską[344]
- Żywiecki Szlak Oręża Polskiego – biegnie od dworca kolejowego przy ul. Dworcowej do skweru przy Alei Wolności, Pomnika Żołnierzy Polskich i Muzeum Czynu Zbrojnego Żywiecczyzny, następnie prowadzi do Pomnika Grunwaldzkiego, przez park dochodząc do Pomnika Józefa Piłsudskiego przy budynku Starostwa Powiatowego, a później przez Cmentarz Przeminienia Pańskiego dochodzi do Dworu Kępińskich w Moszczanicy[345]
Utworzono także ścieżki dydaktyczno-przyrodnicze „Wzgórze Grojec”[346] oraz wzdłuż brzegu Jeziora Żywieckiego i rzeki Soły. W celu ułatwienia ich zwiedzania, powstała dedykowana dla nich aplikacja mobilna[347].
Ponadto przez samo miasto i jego okolice biegną następujące szlaki turystyczne:
Żywiec Rynek – Trzebinia – Tokarka – Przełęcz U Poloka – Sopotnia Mała – Romanka – Schronisko „Słowianka” – Bystra[348]
Żywiec Oczków – Stary Groń – Kościelec[349]- Rynek w Żywcu – Grojec – Browar[350]
„Szlak Wyzwolenia Żywca” Sporysz – Moszczanica – Żywiec[351]
Festiwale
Żywiec jest jednym z głównych miast, gdzie na przełomie lipca i sierpnia odbywa się największy i najstarszy polski festiwal folklorystyczny „Tydzień Kultury Beskidzkiej” (a w jego ramach m.in. „Festiwal Folkloru Górali Polskich” oraz „Międzynarodowe Spotkania Folklorystyczne”)[337]. Co roku w kategorii lokalnych zespołów folklorystycznych występuje około 80 zespołów, w tym około 20 z zagranicy[322].
W końcu stycznia i na początku lutego ma miejsce Przegląd Zespołów Kolędniczych i Obrzędowych „Żywieckie Gody”, na którym prezentowane są ludowe tradycje dotyczące okresu świąt Bożego Narodzenia[337].
Lotnisko
Około 15 km na północ od Żywca w Międzybrodziu Żywieckim znajduje się lotnisko Żar[352].
Baza noclegowa
Miasto posiada rozbudowaną bazę obiektów noclegowych różnych kategorii, do których należą hotele, pensjonaty, prywatne kwatery, kempingi i schroniska[338][353].
Przedszkola
Publiczne
Niepubliczne
- Niepubliczne Przedszkole „Akademia Malucha”[354]
- Niepubliczne Przedszkole „Aniołkowo”[354]
- Niepubliczne Przedszkole „W Ogrodzie”[354]
- Niepubliczne Przedszkole Ekologiczno-Językowe „Mały Naukowiec”[354]
- Niepubliczne Przedszkole Polsko-Angielskie „Oxford House”[354]
- Niepubliczne Przedszkole Sportowo-Artystyczne „Aktive Kids”[354]
- Przedszkole Niepubliczne „Akuku” z Oddziałami Integracyjnymi[354]
- Przedszkole Sióstr Serafitek[354]
- Niepubliczne Przedszkole Integracyjno-Terapeutyczne „Niebieski Motyl”[354]
Szkoły podstawowe
Publiczne
- Szkoła Podstawowa nr 1 im. Wojska Polskiego[354]
- Szkoła Podstawowa nr 2 im. Stanisława Staszica[354]
- Szkoła Podstawowa nr 3 im. Adama Mickiewicza[354]
- Szkoła Podstawowa nr 5 im. Hugona Kołłątaja[354]
- Zespół Szkolno-Przedszkolny nr 1 – Szkoła Podstawowa nr 6 im. Janusza Korczaka[354]
- Zespół Szkolno-Przedszkolny Nr 2 – Szkoła Podstawowa nr 8 im. Orła Białego[354]
- Szkoła Podstawowa nr 9 im. Jana Pawła II[354]
- Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy – Szkoła Podstawowa nr 10[357][358]
Niepubliczne
- Niepubliczna Szkoła Podstawowa Da Vinci[354][359]
- Niepubliczna Szkoła Podstawowa Fundacji Królowej Świętej Jadwigi w Kolebach[360]
- Niepubliczna Szkoła Podstawowa o Profilu Językowym Cervantes[354][361]
- Szkoła Podstawowa Mistrzostwa Sportowego[362]
- Szkoła Podstawowa Stowarzyszenia Przyjaciół Szkół Katolickich im. Stefana Kardynała Wyszyńskiego[354][363]
Szkoły średnie
Publiczne
- I Liceum Ogólnokształcące im. Mikołaja Kopernika[364]
- Zespół Szkół Mechaniczno-Elektrycznych[364]
- Zespół Szkół Technicznych i Leśnych[364]
- Zespół Szkół Ekonomiczno-Gastronomicznych[364]
- Zespół Szkół Budowlano-Drzewnych im. Armii Krajowej
- Zespół Szkół Samochodowych[364]
- Zespół Szkół Agrotechnicznych i Ogólnokształcących im. J. Piłsudskiego[364]
- Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy – Branżowa Szkoła I stopnia nr 6[358][365]
Niepubliczne
- Liceum Ogólnokształcące Mistrzostwa Sportowego[362]
- Niepubliczne Liceum Ogólnokształcące Fundacji Królowej Świętej Jadwigi w Żywcu – Liceum Cogito[360][366]
- Niepubliczna Szkoła dla Dorosłych[367]
- Niepubliczna Szkoła Ogólnokształcąca i Zawodowa[368]
- Zespół Szkół w Żywcu Zakładu Doskonalenia Zawodowego w Katowicach[369]
Szkoły wyższe
- Akademia WSB – Wydział Zamiejscowy w Żywcu[370]
Katolicyzm
- Kościół rzymskokatolicki:
- Kościół greckokatolicki:
- punkt duszpasterski w Żywcu podległy parafii św. Cyryla i Metodego w Bielsku-Białej, nabożeństwa w obrządku bizantyjsko-ukraińskim prowadzone są w każdą niedzielę w rzymskokatolickim kościele św. Marka[266][372]
Protestantyzm
- Kościół Adwentystów Dnia Siódmego:
- Kościół Ewangelicko-Augsburski w RP:
- miejscowi wierni Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego należą do parafii w Białej (Bielsko-Biała)[374][375].
- Kościół Ewangelicznych Chrześcijan:
- Kościół Wolnych Chrześcijan:
- Kościół Zielonoświątkowy:
- Mesjańskie Zbory Boże:
- zbór Żywiec[380]
- Ruch Williama Branhama:
- zbór w Żywcu[381].
Restoracjonizm
Policja
Komenda Powiatowa Policji w Żywcu zajmuje się organizacją działań Policji na terenach miasta i powiatu. Jej siedziba znajduje się przy Al. Piłsudskiego[387][388]. Obiekt ten mieści również siedzibę Komisariatu Policji w Gilowicach[389].
Według danych z 2019 poczucie bezpieczeństwa mieszkańców określane było jako wysokie, a stan zagrożenia przestępczością na terenie powiatu był niski. W okresie 2016–2020 liczba przestępstw spadła o około 23%, a trend ten zauważalny był we wszystkich ich kategoriach poza przestępstwami związanymi z niszczeniem mienia, gdzie odnotowano kilkuprocentowy wzrost[387].
Straż pożarna
Komenda Powiatowa Państwowej Straży Pożarnej mieści się przy ul. Objazdowej. Zajmuje się ona prowadzeniem akcji ratowniczych i utrzymywaniem gotowości do jej podjęcia. Współpracuje z innymi instytucjami ratowniczymi z terenu powiatu oraz prowadzi ćwiczenia zawodowe dla strażaków[387][390].
Jednostki Ochotniczej Straży Pożarnej działają w dzielnicach Moszczanica[391], Oczków[392] i Sporysz[393].
Szpital Powiatowy „Szpital Żywiec” przy ul. Pola Lisickich prowadzony jest w oparciu o model partnerstwa publiczno-prywatnego z przedsiębiorstwem ICZ Healthcare sp. z o.o. i Starostwem Powiatowym w Żywcu. Został uruchomiony 24 września 2020, zastępując starą placówkę działającą dotychczas przy ul. Sienkiewicza[394][387]. Posiada 11 oddziałów[395], kilkadziesiąt poradni specjalistycznych działających w ramach NFZ i prywatnych, centrum rehabilitacji, laboratoria diagnostyczne[394] i zakład opiekuńczo-leczniczy[396]. Prowadzi również działalność z zakresu medycyny pracy[397].
Przy ul. Żeromskiego znajduje się siedziba zespołów ratownictwa medycznego[387][398].
Na terenie miasta działalność prowadzi także szereg przychodni, zakładów opieki zdrowotnej, gabinetów lekarskich w ramach praktyk grupowych i indywidualnych lekarzy, gabinetów stomatologicznych i aptek[399]. Funkcjonują zakłady opiekuńczo-lecznicze, domy pomocy społecznej i spokojnej starości[387].
Przy ul. Krasińskiego mieści się siedziba Powiatowej Stacji Sanitarno-Epidemiologicznej, zajmującej się nadzorem nad warunkami higieniczno-sanitarnymi środowiska, w zakładach pracy, placówkach medycznych i edukacyjnych oraz higieną i warunkami zdrowotnymi związanymi z żywieniem, przedmiotami użytkowymi oraz wypoczynkiem i rekreacją, jak również działalnością związaną z przeciwdziałaniem rozprzestrzenianiu się chorób zakaźnych[387][400].
Przy ul. Folwark działa Powiatowy Inspektorat Weterynarii[387][401].
W Żywcu istnieje jednostka terenowa Wodnego Pogotowia Ratunkowego oraz oddział Wodnego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego[387].
Działalność związaną z opieką społeczną na terenie Żywca realizuje Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej z siedzibą przy ul. Zamkowej. Zajmuje się on programami dofinansowań oraz świadczeniami pieniężnymi i rzeczowymi, zasiłkami, czy stypendiami. Udziela usług opiekuńczych, pomocy psychologicznej i zajmuje się poradnictwem rodzinnym. Prowadzi działalności na rzecz zapobiegania przemocy w rodzinie, pod jego auspicjami działa instytucja asystenta rodziny. Angażuje się także w programy aktywizacji seniorów[402].
Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie w Żywcu mieści się przy ul. Słonki. Do jego zadań należy m.in. rozwiązywanie problemów społecznych i raelizacja związanych z tym programów, poradnictwo rodzinne, organizacja opieki w rodzinach zastępczych, prowadzenie ośrodków adopcyjnych i opiekuńczo-wychowawczych oraz wsparcie osób opuszczających te placówki i ich integracja, pomoc cudzoziemcom, rozwój ośrodków interwencji kryzysowej, domów opieki społecznej i prowadzenie mieszkań chronionych, doradztwo metodyczne oraz organizacja szkoleń[387][403].
Jedną z pierwszych sportowych organizacji w Żywcu był regionalny oddział Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Żywcu założonego 15 lipca 1893 roku z inicjatywy Władysława Nowotarskiego oraz Władysława Niemczynowskiego[404].
Żywiec jest ośrodkiem gry w pétanque. Od 2003 roku na przełomie lipca i sierpnia organizowane są w Żywcu pierwszy w Polsce Międzynarodowy Festiwal Pétanque oraz finał Mistrzostw Polski Pétanque Polskiej Federacji Pétanque[405][406].
Zawodnicy Żywieckiego Klubu Bulowego byli wielokrotnymi zdobywcami tytułu Mistrza Polski w pétanque: Andrzej Śliż (sześć razy), Jędrzej Śliż (sześć razy)[407][408], Szymon Kubiesa (cztery razy)[407][409], Katarzyna Śliż (cztery razy)[410], Marek Lach (raz)[411]. Wielokrotnie reprezentowali Polskę na Mistrzostwach Świata i Mistrzostwach Europy[412].
Drużyny wywodzące się z Żywieckiego Klubu Boules zdobywały też kilkukrotnie Puchar Polski w pétanque[413].
Jędrzej Śliż w 2003 r. na Mistrzostwach Świata Juniorów w Brnie zdobył brązowy medal w konkurencji strzału precyzyjnego[414].
W Żywcu mają swoją siedzibę następujące kluby piłkarskie: TS Koszarawa Żywiec[415], ZKS Czarni-Góral Żywiec[416], TS Soła Żywiec[417], LKS Błękitni Żywiec[418], TS Mitech Żywiec[419], TS Stal-Śrubiarnia Żywiec[420].
Żywiec ma status gminy miejskiej. Organem stanowiącym samorządu jest Rada Miejska w Żywcu, składająca się z 21 radnych[421]. Organem wykonawczym samorządu jest Burmistrz Miasta Żywca.
- Radio
- Radio Eska Beskidy – 97,0 MHz
- Radio Bielsko - 106,7 MHz
- Serwisy informacyjne
- beskidinfo.pl – Regionalny Portal Informacyjny
- zywiecinfo.pl/ – Żywiecki Serwis Informacyjny
- Prasa
- „Głos Żywiecki” – bezpłatny miesięcznik informacyjny
- „Żywiecka Kronika Beskidzka” – tygodnik informacyjny
- „Nad Sołą i Koszarawą” – dwutygodnik informacyjny
- Lokalizacja stacji kolejowej
Oto fragment przemówienia jednego z rajców miejskich wraz z komentarzem, w wyniku którego udało się uniknąć „fatalnej w skutkach” lokalizacji dworca kolejowego bliżej centrum miasta (za Stanisławem Jeziorskim, „Dwa światy”, w: Księga Pamiątkowa Gimnazjum im. Kopernika w Żywcu, s. 319):
Sławetni rajcowie! Kolej dobra rzecz, bo to bez marnowania koni zajedziesz do Bielska, Wiednia i Pesztu. Towary można sobie sprowadzać i szynki, kiełbasy z naszych prosiąt wysyłać (...). Ale z tą stacją to mi się nie widzi. Kolejami jeżdżą sobie różni ludzie i Żydzi naturalnie też (...). A co będzie jak taka Żydówka urodzi dziecko na stacji, w poczekalni, na ziemi naszego miasta?! Nowego obywatela nam przysporzy! (...) Ja pierwszy nie zgadzam się na żadną stację w mieście (...). Poszli za nim wszyscy. Nie było ani jednego głosu sprzeciwu (...).
przemówienie jednego z rajców miejskich
- Order Sztandaru Pracy II klasy (1985)[422]
- Od 1945 ul. Stefanii Sempołowskiej.
- Od 1901 ul. Józefa Ignacego Kraszewskiego.
- Od 1901 ul. 3-go Maja, w okresie PRL ul. 22 lipca.
- Przedłużenie ówczesnej ul. Krakowskiej, później oba odcinki został przemianowane na ul. Henryka Sienkiewicza.
- Obecnie ul. Henryka Sienkiewicza.
- Późniejsza Szkoła Podstawowa nr 7, następnie Gimnazjum nr 1, a współcześnie Szkoła Podstawowa nr 9.
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
