Bank
From Wikipedia, the free encyclopedia
Bank (italiyansha bankol — stol) — aqsha qarjıları men qorların jıynaw, beriw, mámleketler, kárxanalar (firmalar), mekemeler jáne jeke adamlar arasındaǵı óz-ara tólemler men aqshalay esap ayırısıwda dáldallıqtı júzege asırıw, aqshanıń belgili bir túrin aylanısqa qosıw, aqsha men qunlı qaǵazlar shıǵarıw, altın menen, shetellik valyuta menen túrli operatsiyalar jasaw jáne basqa da xızmetler atqaratuǵın qarjı mekemesi.
Banktiń payda bolıwı men rawajlanıwı tovar-aqsha qatnaslarınıń rawajlanıwı menen tıǵız baylanıslı. Bankler kárxanalardıń, firmalardıń, kompaniyalardıń, sonıń menen qatar turǵınlardıń waqıtsha paydalanılmay bos turǵan qárejetlerin jıynаıp, qájet etiwshilerge ósim menen waqıtsha kredit beriw arqalı qarjı mútájligin óteydi.
Sóytip, Bankler aralıq xızmet atqarıp aqsha bazarında tovarǵa aynalatuǵın jańa talap men minnetlemeni qayta tikleydi. Minnetleme men talaptıń payda bolıw protsessi qarjılıq-dáldallıq xızmettiń negizin Bank - erekshe kárxana.
Eger ápiwayı kárxana xızmetinde aqsha tólem rolın atqarsa, al Bank xızmetinde ol tovar ornına júredi. Bankler waqıtsha paydalanılmay turǵan bos aqsha qárejetlerin ózine jıynaw, klientlerge sshet ashıp, kassalıq xızmet kórsetiw, qısqa jáne uzaq múddetke nesiye beriw, kredit bóliw, investitsiyalıq xızmet atqarıw (uzaq mezgilli quramalı shıǵınlardı qarjı ajıratıw, qunlı qaǵazlar shıǵarıw) t.s.s. óz arnawlı xızmetlerge birge, bazar ekonomika jaǵdayında lizinglik, faktoringli, traslıq, keńesshilik, informatsiyalıq, t.b. xızmetlerdi de atqaradı.
Bank júrgizetuǵın operatsiyalar passivli (resurslardı banktegi sshetke engiziw) jáne aktivli (Bank resursların ornalastırıw) bolıp bólinedi. Negizgi passivli operatsiyalardıń qatarına Banktiń óz kapitalı (ustavlıq qor, rezervlik qor), depozitler qabıllaw jáne bankaralıq aqsha bazarınan qosımsha resurslar alıw jatsa, al, negizgi aktivli operatsiyalarǵa bankaralıq kredit beriw, investitsiyalıq (tikkeley jáne portfeldi) qarjı bóliw, t.b. jatadı. Kommertsiyalıq Bankler bular menen qatar dáldallıq jáne isenimlik (kommanditlik) operatsiyalardı da jasaydı.
Atqaratuǵın xızmeti men sıpatına qaray — ortalıq emmisiyalıq (Ultlıq bank, onın jergilikli filialları), kommertsiyalıq, investitsiyalıq, salalıq, al menshik túrine qaray máml., aktsion., korporativlik, aralas, mámleketaralıq Bankler bolıp bólinedi. Birinshi ret Bankler orta ásirde Arqa İtaliyada, keyinirek Germaniya men Niderlandtıń sawda ortalıqlarında payda boldı.
Bank isiniń ilgeri rawajlanıwına, ásirese, 1716—1720 jılı Frantsiyadaǵı Djona Lo bankiniń tásiri zor boldı. Ol birinshi ret aqsha emissiyasın júzege asırdı. Onıń shıǵarǵan banknotları aylanıs barısında máml. qaǵaz aqshaǵa aynaldı. Baslı maqseti payda tabıwdı kózlegen B. sanaat men sawda kapitalistleriniń mol aqsha qarjıların ózine tarta basladı. Olar qarızǵa metall aqsha beriwden endi iri óndirisshilerge qarızdarlıq minnetlemeler arqalı kredit beriwge jáne klientiniń aǵımdaǵı sshetine aqsha awdarıwǵa kóshiwdi, sóytip qarız kapitalınıń qozǵalısın uyımlastıratuǵın erekshe qarjı kárxanası retinde óris aldı.
20 ásirdiń basında bank isi men sanaattıń toplanıwı jáne monopoliyalanıwı Banklerdiń rolın ádewir ózgertip, Bank belgili bir salaǵa ya kárxanaǵa sistemalı túrde kredit beriwge kóshe basladı. Olar, kóbine, uzaq mezgilli qarız beriwge (8 — 10 jılǵa deyin) umtıldı. Sanaat, transport, sawda jáne basqa da aktsion. jámiyetlerdiń qunlı qaǵazların (aktsiyalar, obligatsiyalar) bazarǵa shıǵarıw jáne ornalastırıw nátiyjesinde Bank sanaat penen jaqınnan jaqınlasıp, kárxanalardıń qunlı qaǵazlarınıń baqlaw paketin óz qolına toplandırdı. Usınıń nátiyjesinde 20 ásirdiń birinshi ret shereginde Ullı Britaniya men Germaniyada iri-iri Bankler ajıratılıp shıqtı. Bank jumısı barǵan sayın rawajlanıp, endi olar jay dáldallıq rolınan asıp, barlıq iri sawdagerler men usaq xojayınlardıń pútkil aqsha kapitalın jıynap, belgili bir eldegi óndiris qural-úskeneleri men shiyki zat kózleriniń kóbin biylep otıratuǵın monopoliyalıq strukturaǵa aynaldı.
Mısalı, 1979 jılı Yaponiyadaǵı 13 “qalalıq bank” (Mitsubisi bank, Sumitomo bank, t.b.) pútkil kredit sistemasındaǵı aktivlerdiń 46%-sın óz qolında usladı. Al Ullı Britaniyanıń kreditlik sistemasın 4 bank monopoliyası: Nashnl Vestminster bank, Barkleyz bank, Midlend bank jáne LLoidz bank biyleydi. Nyu-Yorktegi asa iri bankler — Cheyz Manxetten bank men Kemikl bank qarjılıq-monopolistik Rokfeller toparı arqalı jumıs isledi. Ol iri sanaat salaların (“Boing”, “Gerkules”, “Monsanto” kompaniyalardı, t.b.) óz uwısında uslap otır. Qazaqstanǵa bank kapitalınıń kiriwi jáne onın territoriyasında kredit jelisiniń jasalıwı 19 ásirdiń sońında baslandı. Rossiya imperiyasınıń kredit sistemasınıń bir bólegi bolǵan Qazaqstannıń kredit jelisi memleketlik bankiniń bólimshelerinen, aktsionerlik kommertsiyalıq banklerdiń filiallarınan, sonday-aq kredit kooperatsiyasınan jáne usaq kredittiń basqa da mekemelerinen quraldı.
1-dúnya júzlik soǵıstıń baslanıwı aldısında Qazaqstanda eń qarapayım bank operatsiyaların júzege asırǵan qaznaxanalardı, sonday-aq, 345 kredit jáne qarız-saqlıq doslıqların qospaǵanda, 44 Bank mekemesi jumıs isledi. 20 ásirdiń basında Qazaqstandaǵı negizgi Bankler — Rossiya bankleri boldı. Olardıń filialları úlkeniń ortalıq qalalarında (Oralda, Ombıda, Petropavlda, Semeyde, Verniyde) ornalastı. Sawda aylanıslarınıń úlkeyiwine baylanıslı Qoyandı yarmarkasında Rossiya Memleketlik bankiniń waqıtsha bólimshesi 1894 jıldan jumıs isledi, al 1912 jılı Rossiya sırtqı sawda bankınıń bólimshesi ashıldı. Sawda-sanaat isin tikkeley qarjı ajıratıw jónindegi operatsiyalar — veksellerdi esapqa alıw jáne tovarlardı kepillikke alıp qarız beriw isi neǵurlım rawajlandırdı. Keńes húkimeti ornaǵannan keyin da Qazaqstandaǵı bank sisteması KSRA bank sistemasınıń bir tarmaǵı retinde xızmet etti. Qazaqstanda KSRA Memleketlik bankiniń 260, jıynaq kassanıń 4147 mekemesi jumıs isledi.
Tek Qazaqstan jekke mámleketke aynalǵannan keyin ǵana eldiń jeke bank sisteması qurıldı, shetellik iri banklerdiń wákillikleri ashıla basladı. (Dúnya júzlik bank, Doyche bank, t.b.) Qazaqstanda 1991 jılı baslanǵan Bank reformasınıń nátiyjesinde qos dárejedegi bank sisteması qurıldı. Joqarı (birinshi) dárejedegi Bank — QR Ultlıq banki. Onın minnetleri, xızmetiniń baǵıtları, huqıqlılıq mártebesi jáne wákilligi QR Prezidentiniń “Qazaqstan Respublikasınıń Ultlıq banki tuwralı” Nızam kúshi bar Jarlıǵında (30.3.1995) belgilengen. Ózge Banklerdiń bárisi bank sistemasınıń tómengi (ekinshi) dárejesine jatadı. Kóbinese olar “kommertsiyalıq Bankler” dep ataladı. Sebebi, olardıń ustavlıq qorları máml. menshikten shıǵarılıp, úles aktsion. kapitaldan quraladı.
Ultlıq B. emmisiyalıq aylanısqa aqsha shıǵarıwǵa, retlep otırıwǵa huqıqlı. Sonday-aq, kommertsiyalıq Bankler men olardıń bólimsheleri ushın minnetli ekonomikalıq normativlerdi belgileydi, xızmetlerin baqlaydı jáne aqsha men altın qorın saqlaydı. Ekinshi dárejedegi Bankler xalıq sharası men xalıqqa san-salanı xızmet kórsetetuǵın kommertsiyalıq-nesiyelik mekemelerge aylandırılǵan. Qazaqstanda birinshi ret kommertsiyalıq Bankler (Interinvestbank, Kramdsbank) 1989 jıldan payda bola basladı. 1992 jılı olardıń sanı 232-ge/232-ǵa jetip, 1994 jılı tosattan qısqardı. 1999 jıldıń basında Ultlıq Bank men Húkimettiń arnawlı aqsha-nesiye siyasatınıń nátiyjesinde (ustavlıq kapitaldı ósiriw arqalı) Bankler sanı burınǵıdan da azayıp, olardıń óz kapitalı 53,7%-ǵa (41,2 mlrd-. teńge), aktivleriniń jalpı kólemi 10,4%-ǵa (186 mlrd-. teńge) jetti. Depozit kólemi ultlıq valyuta esabında 22 mlrd-tan astı (1999, yanvar). Ultlıq Banktiń perspektivalıq jobasında Banklerdi odan hám toplandıra túsiw kózlengen. Usıǵan oray olardıń ustavlıq kapitalınıń eń tóm. mólsherin 300 mln. teńgege jetkizip, onı áste-aqırın 1 mlrd-. teńgege deyin ósire beriw shegaralanǵan. Qazaqstandaǵı ekinshi dárejedegi Banklerdiń eń irileri qatarına Qazkommertsbank, Qazaqstannıń xalıqlıq banki, Turanálembank, t.b. jatadı (1999).