Asiako historia
From Wikipedia, the free encyclopedia
Asiako historia kostaldeko eskualde periferiko desberdinen historia kolektibo gisa ikus daiteke, hala nola Ekialdeko Asia, Hegoaldeko Asia, Hego Ekialdeko Asia eta Ekialde Hurbila, estepa eurasiarraren barne-masak lotua. Eskualde horietako bakoitzak bere historia badu, adibidez Ekialde Hurbileko historia.
Kostaldeko periferian munduko zibilizazio eta erlijio ezagunenetako batzuk garatu ziren, hiru eskualde horietako bakoitza zibilizazio goiztiarrak garatuz ibai-haran emankorren inguruan. Haran horiek emankorrak ziren, hango lurzorua aberatsa baitzen eta sustraiak dituzten labore asko eman baitzitzakeen. Mesopotamia, India eta Txinako zibilizazioek antzekotasun asko izan zituzten, eta, ziur aski, matematika eta gurpila bezalako teknologiak eta ideiak trukatu zituzten. Beste nozio batzuk, hala nola idazketarena, eremu bakoitzean garatu ziren ziurrenik. Hiri, estatu eta, gero, inperioak garatu ziren behe lurralde horietan.
Estepa eskualdean zaldizko nomadak bizi izan ziren luzaroan, eta erdialde estepa horietatik Asiako kontinenteko eremu guztietara irits zitezkeen. Kontinentearen iparraldea ere, Siberiako zati handi bat estaltzen duena, ezin zen iritsi nomaden estepetatik, baso trinkoen eta tundraren eraginez. Siberiako eremu horiek oso biztanle gutxi zituzten, oso sakabanatuta.
Erdialdea eta periferia mendiz eta basamortuez bereizita zeuden. Kaukasoak, Himalayak, Karakumeko basamortuak eta Gobiko basamortuak oztopoak sortu zituzten, eta estepetako zaldizkoek zailtasun handiz baino ezin zituzten zeharkatu. Teknologikoki eta kulturalki hiriko biztanleak aurreratuago bazeuden ere, militarki gutxi egin zezaketen estepako hordetatik babesteko. Behe-lurrek, ordea, ez zuten nahiko larre zabalik zaldi-indar handi bati eusteko. Hala, Ekialde Ertainean estatuak konkistatu zituzten nomadak berehala egokitu behar izan ziren tokiko gizarteetara.
Islamaren hedapenak Urrezko Aro islamiarra eta Timuriden Errenazimentua astindu zituen, geroago islamiarren bolbora-inperioetan eragina izan zuena.
Asiako historiako gertakarietako batzuek eragin nabarmena izan zuten munduko beste leku batzuetan, baita kontrakoa ere. Horietan sartzen da Zetaren Bideko merkataritza, kultura, hizkuntza, erlijio eta gaixotasunak hedatu baitzituen Afrikan zein Eurasia osoan. Beste aurrerapen garrantzitsu bat Erdi Aroko Txinan bolbora izan zen, geroago bolbora-inperioek garatua, batez ere mughalak eta safavideak, armak erabiliz gerra aurreratua ekarri baitzuten.